Στυλιανού Γερασίμου: Ἡ Χριστολογία τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου

Στυλιανοῦ Γερασίμου, Θεολόγου – Μουσικοῦ

(Τμῆμα ἀπὸ μικρὴ μονογραφία μὲ τὸν ἴδιο τίτλο)

Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος ἔναντι στὴν Ἀπολλιναριστικὴ διδασκαλία ἀντιτάσσει μιὰ Χριστολογικὴ διδασκαλία στὰ πλαίσια τῆς Παραδόσεως τῆς Ἐκκλησίας.

Ὁ ἅγιος Γρηγόριος τονίζει ξεκάθαρα στὴν ἐπιστολὴ τοῦ πρὸς τὸν Πρεσβύτερο Κληδόνιο: "Ἐγὼ οὔτε ποτὲ ὡς τώρα προτίμησα οὔτε μπορῶ νὰ προτιμήσω τίποτε ἄλλο ἀπὸ τὴν πίστη ὅπως ὁριοθετήθηκε τὴν Νίκαια ἀπὸ τοὺς ἁγίους Πατέρες ποὺ συγκεντρώθηκαν ἐκεῖ γιὰ νὰ ἀνατρέψουν τὴν αἵρεση τοῦ Ἀρείου. Σὲ ἐκείνη τὴν διδασκαλία μένω πιστὸς καὶ θὰ μένω, διορθώνοντας μόνο καὶ προσθέτοντας τὶς διδασκαλίες γιὰ τὸ ἅγιο Πνεῦμα ποὺ διατύπωσαν ἐλλιπῶς ἐκεῖνοι, ἀφοῦ τὸ ζήτημα δὲν εἶχε τότε ἀνακινηθεῖ. Ἡ προσθήκη μου εἶναι ὅτι πρέπει νὰ γνωρίζουμε ὅτι ἔχουν καὶ ἴδια θεότητα ὁ Πατέρας καὶ ὁ Υἱὸς καὶ τὸ Ἅγιον Πνεῦμα, ἀναγνωρίζοντας καὶ τὸ Ἅγιον Πνεῦμα ὡς Θεό".

Τὸ κέντρο, λοιπόν, τῆς Χριστολογίας τοῦ ἁγίου Γρηγορίου θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε ὅτι εἶναι τὸ Σύμβολο τῆς Νικαίας γιὰ τὴν ὁμοουσιότητα τοῦ Υἱοῦ πρὸς τὸν Πατέρα. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος τονίζει τὴν πραγματικὴ ἕνωση τῶν δύο φύσεων, τῆς θείας καὶ τῆς ἀνθρωπίνης, στὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ. Ὁ Υἱὸς καὶ Λόγος τοῦ Θεοῦ ὅταν σαρκώθηκε, προσέλαβε ὁλόκληρη τὴν ἀνθρώπινη φύση γιὰ τὴν σωτηρία τοῦ ἀνθρωπίνου γένους.

"Γιατί δὲν χωρίζουμε τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὴν θεότητα, ἀλλὰ ἕναν καὶ τὸν αὐτὸ δογματίζουμε, ποὺ δὲν ἦταν ἄνθρωπος πρῶτα ἀλλὰ μόνο Θεὸς καὶ Υἱὸς προαιώνιος, καθαρὸς ἀπὸ σῶμα καὶ τὰ σωματικά, τελικὰ δὲ καὶ ἄνθρωπος ποὺ ἔγινε γιὰ τὴν σωτηρία μας μὲ παθητὴ σάρκα καὶ ἀπαθῆ θεότητα, περιγραπτὸς στὸ σῶμα, ἀπερίγραπτος στὸ πνεῦμα, ὁ ἴδιος ἐπίγειος συνάμα καὶ οὐράνιος, ὁρατὸς καὶ νοητός, χωρητὸς καὶ ἀχώρητος, ὥστε μὲ τὸ αὐτὸ θεῖο καὶ ἀνθρώπινο ὅλο νὰ ἀναπλασθῇ ὅλος ὁ ἄνθρωπος ποὺ ἔπεσε στὴν ἁμαρτία".

Ἐπίσης γιὰ τὸν ἅγιο Γρηγόριο εἶναι ἄθεος ἐκεῖνος, ὁ ὁποῖος δὲν δέχεται τὴν Μαρία ὡς Θεοτόκο, ὅπως ἐπίσης καὶ ὅποιος ὑποστηρίζει ὅτι ὁ Χριστὸς πέρασε μέσα ἀπὸ τὴν Παρθένο σὰν ἀπὸ σωλῆνα καὶ δὲν ὑποστηρίζει ὅτι ὁ Χριστὸς διαπλάσθηκε "θεϊκῶς ἅμα καὶ ἀνθρωπικῶς" μέσα στὰ σπλάγχνα τῆς Θεοτόκου. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ἐπεξηγεῖ λέγοντας: "θεϊκῶς μὲν ἐπειδὴ δὲν μεσολάβησε ἄνδρας, ὡς ἄνθρωπος δὲ ἐπειδὴ ἐφαρμόσθηκε ὁ νόμος τῆς κυήσεως".

Στὴν θεωρία τῶν αἱρετικῶν γιὰ δύο Υἱοὺς ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὑποστηρίζει τὴν διδασκαλία γιὰ δύο φύσεις τοῦ Λόγου λέγοντας ὅτι, ὅποιος εἰσάγει δύο Υἱοὺς ἕναν ἀπὸ τὸν Πατέρα καὶ ἄλλον ἀπὸ τὴν Μητέρα θὰ χάση τὴν υἱοθεσία, τὴν ὁποία ἔχει ὑποσχεθῇ ὁ Θεὸς σὲ αὐτοὺς οἱ ὁποῖοι πιστεύουν.

Συνεπῶς ὁ ἅγιος Γρηγόριος τονίζει τὴν ἀπόλυτη ἑνότητα τοῦ προσώπου τοῦ Χριστοῦ. Στὸ πρόσωπο τοῦ Λόγου ἔχουμε ἕνωση θείας καὶ ἀνθρωπίνης φύσεως, γιατί ὁ Χριστὸς εἶναι "Θεός, καὶ ἄνθρωπος ἐπειδὴ ἔχει καὶ ψυχὴ καὶ σῶμα· δὲν εἶναι ὅμως δύο Υἱοί, οὔτε δύο Θεοί".

Ἀναφερόμενος ὁ ἅγιος στὴν πλήρη ἑνότητα τοῦ προσώπου τοῦ Χριστοῦ ὑποστηρίζει ὅτι ἡ ἀνθρώπινη φύση θεώνεται, ἀφοῦ ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ ἔγινε ἄνθρωπος. Συγκεκριμένα λέει: "εἶναι ἄλλο καὶ ἄλλο τὰ στοιχεῖα ἀπὸ τὰ ὁποῖα ἀποτελεῖται ὁ Σωτῆρας... ἀλλὰ ὁ ἴδιος δὲν εἶναι ἄλλος καὶ ἄλλος, μη γένοιτο. Γιατί τὰ δύο εἶναι ἕνα μὲ τὴν σύγκραση, ὁ Θεὸς ἐνανθρώπησε καὶ ὁ ἄνθρωπος θεώθηκε, ἢ ὅπως ἀλλιῶς καὶ ἂν τὸ πῇς. Καὶ ὅταν λέγω ἄλλο καὶ ἄλλο τὸ ἐννοῶ ἀντίθετα ἀπὸ ὅ,τι στὴν Τριάδα. Ἐκεῖ εἶναι ἄλλος καὶ ἄλλος, γιὰ νὰ μὴ συγχέουμε τὶς ὑποστάσεις, ὄχι ὅμως ἄλλο καὶ ἄλλο, γιατί καὶ τὰ τρία εἶναι ἕνα καὶ τὸ αὐτὸ στὴν θεότητα".

Συνεπῶς στὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ ἔχουμε δύο διαφορετικὲς οὐσίες τὴν θεία καὶ τὴν ἀνθρώπινη, "ἄλλο καὶ ἄλλο", ἐνῷ στὴν Ἁγία Τριάδα διακρίνουμε τρεῖς διαφορετικὲς ὑποστάσεις, δηλαδὴ "ἄλλος καὶ ἄλλος", ποὺ ἔχουν κοινὴ οὐσία.

Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ἀντιμετωπίζοντας τὶς θέσεις τῶν Ἀπολλιναριστῶν σχετικὰ μὲ τὴν σάρκωση τοῦ Λόγου θέτει μιὰ Χριστολογία, ἡ ὁποία εἶναι ἄμεσα συνδεδεμένη μὲ τὴν Σωτηριολογία. "Ὅποιος ἐλπίζει σὲ ἄνθρωπο δίχως νοῦ εἶναι πραγματικὰ ἀνόητος καὶ δὲν εἶναι ἄξιος ὁλότελα νὰ σωθῇ. Γιατί ὅ,τι δὲν προσλαμβάνεται δὲν θεραπεύεται· ἐνῷ ὅποιο ἔχει ἑνωθῇ μὲ τὸν Θεὸ αὐτὸ καὶ σώζεται. Ἂν ἁμάρτησε ὁ μισὸς Ἀδάμ, ὁ μισὸς ἔχει προσληφθῇ καὶ ἔχει σωθῇ. Ἐὰν ὅλος ἁμάρτησε, τότε ἔχει ἑνωθῇ ὁλόκληρος μὲ αὐτὸν ποὺ γεννήθηκε καὶ ὁλόκληρος σώζεται". Αὐτὸ τὸ ὁποῖο δὲν προσλαμβάνεται δὲν μπορεῖ καὶ νὰ σωθῇ. Μόνο ὅ,τι ἔχει ἑνωθῇ μὲ τὸν Θεὸ αὐτὸ καὶ σώζεται. Ἂν ὁ Ἀδὰμ ἔφταιξε κατὰ τὸ ἥμισυ, τότε αὐτὸ τὸ ἥμισυ εἶναι ποὺ ἔχει προσληφθῇ καὶ σώζεται. Ἂν τελικὰ ἔφταιξε ὁλόκληρος, τότε ὁλόκληρος ὁ ἄνθρωπος ἔχει ἑνωθῇ μὲ τὸν Θεὸ στὸ πρόσωπο τοῦ Λόγου καὶ ὁλόκληρος ὁ ἄνθρωπος σώζεται.

Πρέπει νὰ σημειωθῇ ὅτι στὴν θέση τῶν Ἀπολλιναριστῶν ποὺ λέει: "ἤρκει ... ἡ θεότης ἀντὶ τοῦ νοῦ" ὁ Γρηγόριος τονίζει: "Θεότητα μόνο μὲ τὴν σάρκα δὲν εἶναι ἄνθρωπος, ἀλλὰ οὔτε μόνο μὲ τὴν ψυχὴ· οὔτε πάλι μὲ τὰ δύο αὐτὰ δίχως τον νοῦ, πρᾶγμα ποὺ κυρίως εἶναι ὁ ἄνθρωπος". Αὐτὸ ποὺ σηματοδοτεῖ τὸν ἄνθρωπο εἶναι ὁ νοῦς, ὁπότε ἀπὸ τὴν στιγμὴ ποὺ ὁ Λόγος προσλαμβάνει καὶ τὴν ἀνθρώπινη φύση, συνεπῶς προσλαμβάνει ὁλόκληρον τὸν ἄνθρωπο, ὁ ὁποῖος σηματοδοτεῖται ἀπὸ τὸν νοῦ. Γιατί στὴν ἀντίθετη περίπτωση δὲν θὰ μπορούσαμε νὰ συζητοῦμε γιὰ τὴν σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου. Ἀλλὰ ὁ Θεὸς προβαίνει στὴν ἐνανθρώπησή του μὲ μοναδικὸ στόχο τὴν σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου. Σὲ αὐτὸ τὸ θέμα ὁ Γρηγόριος ὑποστηρίζει: "Τήρει οὗν τὸν ἄνθρωπον ὅλον καὶ μίξον τὴν θεότητα, ἵνα μὴ τελέως εὐεργετῇς". Γιατί ἡ εὐεργεσία γιὰ τὸ ἀνθρώπινο γένος εἶναι ἡ πρόσληψη ἀπὸ τὸν Θεὸ ὁλόκληρης τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως.

Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ἀνατρέπει τὸ ἐπιχείρημα τῶν Ἀπολλιναριστῶν ὅτι "οὐκ ἐχώρει....δύο τέλεια" λέγοντας ὅτι ὁ νοὺς τοῦ ἀνθρώπου εἶναι τέλειος καὶ ἡγεμονικὸς τῆς ψυχῆς, ἀλλὰ καὶ τοῦ σώματος". Ὅμως σὲ σχέση μὲ τὸν Θεὸ ὁ νοῦς τοῦ ἀνθρώπου εἶναι πρᾶγμα "δοῦλον καὶ ὑποχείριον, ἀλλ' οὐ συνηγεμονικὸν οὐδὲ ὁμότιμον". "Κατάκριτος ... ὁ ἡμέτερος νοῦς", ἔλεγαν οἱ Ἀπολλιναριστὲς καὶ ὁ ἅγιος Γρηγόριος λέγει: "Τί δὲ ἡ σάρξ; Οὐ κατάκριτος;" καὶ ὑποστηρίζει ὅτι πρέπει νὰ ἀπορρίψουμε κι αὐτὴν ἐξ αἰτίας τῆς ἁμαρτίας ἢ νὰ προσκομίσουμε τὸν νοῦ μὲ στόχο τὴν σωτηρία Γιατί, "εἰ χεῖρον προσείληπται, ἴν' ἁγιασθῇ διὰ τῆς ἐνανθρωπήσεως;". Ἐφόσον ὁ Λόγος, ὅταν σαρκώθηκε προσέλαβε σῶμα τὸ ὁποῖο θεωρεῖται ἕνα τμῆμα τοῦ ἀνθρώπου εἶναι νὰ μὴν προσελάμβανε καὶ νοῦ; Ἔτσι μὲ τὴν ἐνανθρώπηση τοῦ Λόγου δὲν ἁγιάζεται μόνον τὸ σῶμα ἀλλὰ καὶ ὁ νοῦς. Ἀκόμη γιατί ὁ νοῦς βρίσκεται μεταξὺ τοῦ σώματος καὶ τοῦ Θεοῦ. "Ὁ νοῦς τῷ νοΐ μείγνυται, ὡς ἐγγυτέρῳ καὶ οἰκειοτέρω καὶ διὰ τούτου σαρκὶ μεσιτεύοντος θεότητι καὶ παχύτητι".

Ἀκόμη ὁ ἅγιος Γρηγόριος τονίζει ὅτι σκοπὸς τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Λόγου ἦταν νὰ "λύση τὸ κατάκριμα τῆς ἁμαρτίας τῷ ὁμοίῳ τὸ ὅμοιον ἁγιάσας", γι' αὐτὸ καὶ ὁ Θεὸς Λόγος κατὰ τὴν ἐνανθρώπηση προσέλαβε καὶ σῶμα καὶ ψυχὴ καὶ νοῦ, δηλαδὴ ὁλόκληρον τὸν ἄνθρωπο, γιατί ὁλόκληρος ὁ ἄνθρωπος βρισκόταν κάτω ἀπὸ τὴν ἁμαρτία. Ἔτσι ἔχοντας ἀνάγκη σωτηρίας ὁ νοῦς προσλήφθηκε κατὰ τὴν ἐνανθρώπηση, ἀφοῦ κατὰ τὸν ἅγιο "ὁ νοῦς ἄρα προσείληπται".

Πρέπει νὰ σημειωθῇ ὅτι, ἐπειδὴ ὁ ἅγιος Γρηγόριος ἀναφέρεται στὴν ἕνωση τῆς θείας μὲ τὴν ἀνθρώπινη ὑπόσταση στὸ πρόσωπο τοῦ Λόγου, χρησιμοποιεῖ τοὺς ὅρους "μίξις", "κρᾶσις" , "σύγκρασις" καὶ "συμφυΐα". Μὲ τοὺς ὅρους αὐτοὺς ὁ ἅγιος Γρηγόριος τονίζει τὴν πραγματικὴ ἕνωση τῶν δύο ὑποστάσεων στὸ πρόσωπο τοῦ Λόγου, χωρὶς νὰ σημαίνη ἀλλοίωση τῆς κάθε μιᾶς ἀπὸ τὶς δύο φύσεις΄ ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ "ὃ μὲν ἥν διέμεινεν ὃ δὲ οὐκ ἥν προσέλαβεν". Ἔτσι ὁ Θεὸς Λόγος προσλαμβάνοντας τὴν ἀνθρώπινη φύση τὴν ἐξύψωσε καὶ τὴν θέωσε. Ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ πλέον κατεβαίνει στὸν κόσμο ὡς Θεάνθρωπος καὶ προσφέρει τὴν δυνατότητα στὸν ἄνθρωπο νὰ θεωθή. Ὁ ἄνθρωπος ἔχει πλέον τὴν δυνατότητα νὰ γίνη ἀθάνατος, γιατί προσλήφθηκε ἀπὸ τὸν Θεὸ Λόγο.

Ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ "Καὶ γίνεται κατὰ πάντα, ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ἁμαρτία, τέλειος ἄνθρωπος. Γεννήθηκε ἀπὸ τὴν Παρθένον, τῆς ὁποίας καὶ ἡ ψυχὴ καὶ τὸ σῶμα εἶχαν καθαρθῇ προηγουμένως ἀπὸ τὸ Πνεῦμα... Παρέμεινε δὲ Θεὸς μετὰ τὴν πρόσληψη τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως. Γενόμενος ἕνα ἀπὸ τὰ δύο ἀντίθετα, ἀπὸ τὴν σάρκα δηλαδὴ καὶ τὸ Πνεῦμα, ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὸ μὲν ἕνα θέωσε τὸ ἄλλο, τὸ δὲ ἄλλο θεώθηκε. Ὦ πόσο ἀξιοθαύμαστη εἶναι ἡ νέα ἕνωση! Ὦ πόσο παράδοξη εἶναι ἡ σύνθεση! Ὁ ὑπάρχων δημιουργεῖται, ὁ ἀδημιούργητος πλάθεται καὶ ὁ ἀπεριόριστος περιορίζεται διὰ μέσου τῆς νοερᾶς ψυχῆς, ἡ ὁποία μεσιτεύτει στὴν θεότητα καὶ διὰ μέσου τῆς ὑλικῆς φύσεως τῆς σαρκός. Ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος δίδει τὸν πλοῦτο, γίνεται πτωχὸς· γίνεται πτωχὸς διότι παίρνει τὴν σάρκα μου, γιὰ νὰ γίνω ἐγὼ πλούσιος μὲ τὴν θεότητά Τοῦ. Ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος εἶναι γεμᾶτος ἀδειάζει· ἀδειάζει ἀπὸ τὴν δόξα Τοῦ γιὰ λίγο καιρό, ὥστε νὰ γευθῶ ἐγὼ τὴν πληρότητά Τοῦ... Ἔλαβα τὴν θεία εἰκόνα καὶ δὲν τὴν ἐφύλαξα. Παίρνει τὴν σάρκα μου καὶ γιὰ νὰ διατηρήση τὴν εἰκόνα, ἀλλὰ καὶ γιὰ νὰ κάνη ἀθάνατη τὴν σάρκα".