Κύριο ἄρθρο: «Ἡ Θρησκεία εἶναι τὸ ὄπιο τοῦ λαοῦ»

Μητροπολίτου Ναυπάκτου &Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

(Δημοσιεύθηκε στὸ Περιοδικὸ «Ἡ Δάφνη»)

Ἡ φράση «ἡ θρησκεία εἶναι τὸ ὄπιο τοῦ λαοῦ» εἶναι ἀπὸ τὶς πιὸ γνωστὲς ρήσεις τοῦ Κὰρλ Μάρξ, ποὺ ἔγινε καὶ ἰδεολογικὸ σύνθημα ἐναντίον τῆς Θρησκείας καὶ τοῦ Χριστιανισμοῦ εἰδικότερα. Πάνω σὲ αὐτὴν τὴν φράση θὰ καταγράψω μερικὲς ἀπὸ τὶς σκέψεις μου.

1. Ἡ θεωρία του Μάρξ

Διευκρινιστικὰ πρέπει νὰ σημειωθῇ ὅτι ὁ Κὰρλ Μὰρξ ἦταν Γερμανοεβραῖος, γεννήθηκε καὶ μεγάλωσε ἔξω ἀπὸ τὴν Βόννη, καὶ ὅπως ἦταν ἑπόμενο ἔζησε τὰ παιδικὰ καὶ ἐφηβικά του χρόνια στὴν ἀτμόσφαιρα τῶν ἑβραίων Ραββίνων. Ἐπίσης πολὺ ἐνωρὶς στράφηκε στὴν ἑλληνικὴ φιλοσοφία καὶ ἡ διατριβή του ἔγινε στὸν Ἐπίκουρο. Στὴν διατριβή του ἔγραψε ὡς προμετωπίδα: «Μὲ ἕνα λόγο: πρὸς ὅλους τοὺς θεοὺς τρέφω μῖσος».

Παρενθετικὰ θὰ ἤθελα νὰ ὑπογραμμίσω ὅτι τὸ μῖσος ἐναντίον τοῦ θεοῦ καὶ τῆς θρησκείας εἶναι ἕνα θρησκευτικὸ γεγονός, ὅσο κι ἂν ἐκ πρώτης ὄψεως φαίνεται παράδοξο, γιατί ἂν κανεὶς δὲν πιστεύη σὲ ὕπαρξη Θεοῦ δὲν στρατεύεται ἐναντίον αὐτοῦ τοῦ ἀνύπαρκτου, κατὰ τὴν ἄποψή του, θεοῦ. Τὸ μῖσος ἐναντίον τοῦ Θεοῦ ἑρμηνεύεται ἀπὸ τὴν ἄποψη ὅτι τὸ κάνει ἐν ὀνόματι κάποιας ἄλλης πίστεως σὲ κάποια δική του θεότητα. Τὸ μῖσος καὶ ἡ πολεμικὴ στὸν Θεό, γίνεται σὲ ἕναν ὑπαρκτὸ Θεό, γιατί ποτὲ κανεὶς δὲν μισεῖ καὶ δὲν πολεμᾶ ἕναν Θεό, γιὰ τὸν ὁποῖο πιστεύει ὅτι δὲν ὑπάρχει.

Ἐπανερχόμενος, θὰ ἤθελα νὰ τονίσω ὅτι ὁ φιλόσοφος Μπερδιάγεφ, ποὺ εἶχε ξεκινήσει τὴν φιλοσοφική του ἐργασία ἀκολουθῶντας τὶς μαρξιστικὲς θεωρίες, στὴν συνέχεια ἑρμήνευσε μὲ πολὺ ὡραῖο τρόπο τὶς ἀπόψεις του Μάρξ. Ἰσχυρίσθηκε ὅτι ὁ Μάρξ, λόγῳ ἑβραϊκῆς καταγωγῆς, πίστευε στὴν μεσσιανικὴ ἰδέα, στὸν ἐρχομὸ «τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ», ποὺ εἶναι ὁ προδομένος λαός. Ἐπειδὴ ἔπαυσε νὰ πιστεύη στὴν ἔλευση τοῦ Μεσσίου, ὅπως τὸ ἔκαναν οἱ Ἑβραῖοι, ἐκκοσμίκευσε αὐτὸν τὸν μεσσία, καὶ τὸν ρόλο του τὸν ἀπέδωσε στὸ προλεταριᾶτο, τὴν τάξη τῶν ἐργατῶν τοῦ ἐργοστασίου. Ὁ νέος μεσσίας, κατὰ τὸν Μάρξ, εἶναι τὸ προλεταριᾶτο, ποὺ εἶναι ἀπηλλαγμένο ἀπὸ τὸ προπατορικὸ ἁμάρτημα καὶ σ’ αὐτὸ θὰ ἀποκαλυφθοῦν ὅλες οἱ ἀλήθειες καὶ αὐτὸ θὰ ξεσκεπάση ὅλες τὶς αὐταπάτες καὶ θὰ ἐξαφανίση τὴν πάλη τῶν τάξεων, ὁπότε θὰ ἐπαναφέρη τὴν ἀνθρωπότητα στὴν ἑνότητα, καὶ θὰ ἐπικρατήση ἡ «νέα βασιλεία» στὴν γῆ.

Ὁ Μπερδιάγεφ, ἑρμηνεύοντας τὸ ἑβραϊκὸ ὑπόβαθρο τῆς μαρξιστικῆς θεωρίας ἔγραφε: «Ὁ θρίαμβος τοῦ προλεταριάτου θὰ χωρίσει τὴν παγκόσμια ἱστορία σὲ δύο μέρη. Θὰ ἀρχίσει μιὰ νέα παγκόσμια ἐποχή. Τὸ προλεταριᾶτο θὰ εἶναι ἡ μοναδικὴ συνείδηση, ἡ πραγματικὴ ἀνθρωπότητα καὶ τὰ ἐνδιαφέροντά του θὰ συμπέσουν μὲ ἐκεῖνα τῆς συλλογικότητος».

Ἔτσι ὑπάρχει ὁ νέος μεσσιανικὸς λαὸς (τὸ προλεταριᾶτο), ὁ νέος Μωυσῆς (ὁ Μάρξ), ἡ νέα γῆ τῆς ἐπαγγελίας (ἡ ἀταξικὴ κοινωνία), ὁ νέος νόμος (ἡ ἰσότητα καὶ ἡ δικαιοσύνη).

Τὸ γεγονὸς εἶναι ὅτι ὁ Μάρξ, ὅταν εἶπε τὴν ρήση «ἡ θρησκεία εἶναι τὸ ὄπιο τοῦ λαοῦ», τὴν πατρότητα τῆς ὁποίας μερικοὶ ἀποδίδουν στὸν Φόϋερμπαχ, εἶχε ὑπ' ὄψη του τρεῖς θρησκευτικὲς παραδόσεις, ἤτοι τὴν ἑβραϊκὴ θρησκεία μὲ τὸν μεσσιανισμό, τὸν Χριστιανισμὸ τῆς Δύσεως ποὺ εἶχε ταυτισθῇ μὲ τὸν σχολαστικισμό, τὸν καπιταλισμό, τὶς σταυροφορίες καὶ τοὺς πολέμους, ἀλλὰ καὶ τὶς βουδιστικὲς ἀπόψεις τῆς Ἄπω Ἀνατολῆς, σύμφωνα μὲ τὶς ὁποῖες οἱ ἄνθρωποι ἐπιδίδονται στὴν γιόγκα, τὸν ὑπερβατικὸ διαλογισμό, γιὰ νὰ ἀποφύγουν τὴν ἐπαναφορὰ στὴν ζωή, ἐπειδὴ ἡ κάθε ζωὴ εἶναι μιὰ ὀδύνη, καὶ στὴν πραγματικότητα ἔτσι ἀφήνονται οἱ ἰσχυροὶ τῆς γῆς καὶ κάθε τύραννος νὰ ἐκμεταλλεύωνται τὸν πόνο τῶν ἀνθρώπων. Μὲ αὐτὴν τὴν ἔννοια τέτοιες θρησκευτικὲς παραδόσεις, ποὺ ἐκμεταλλεύονται τὸν ἄνθρωπο καὶ τὸν ὑποτάσσουν σὲ ἄλλες αὐθαίρετες ἐξουσίες, μποροῦν νὰ λειτουργήσουν ὡς ὄπιο τοῦ λαοῦ, ποὺ ἄλλοτε τὸν ἀποκοιμίζουν καὶ ἄλλοτε τὸν ἀφιονίζουν καὶ τὸν ρίχνουν στὸν πόλεμο γιὰ τὴν καταστροφὴ τῶν ἄλλων.

Ἔχω τὴν ἄποψη ὅτι, ἐὰν ὁ Μὰρξ ἐγνώριζε τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ὅπως τὴν ἐξέφρασαν οἱ μεγάλοι Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, καὶ ὅπως βιώνεται στὰ πραγματικὰ Ὀρθόδοξα Μοναστήρια, ποὺ διατηροῦν τὸ ἡσυχαστικὸ πνεῦμα καὶ τὴν ἀκτημοσύνη, ἐνδεχομένως θὰ εἶχε ἄλλη ἄποψη γιὰ τὰ θέματα αὐτά.

2. Μιὰ ἑρμηνεία τῆς Μαρξιστικῆς θεωρίας

Ὁ γνωστὸς Μιχάλης Ράπτης (Πάμπλο) σὲ κείμενό του ἀναφέρεται καὶ στὴν ἑρμηνεία τῆς μαρξιστικῆς ρήσης «ἡ θρησκεία εἶναι τὸ ὄπιο τοῦ λαοῦ».

Γράφει ὅτι ἡ φράση αὐτὴ «ἀνάγεται σὲ δυὸ διαφορετικὲς ἑρμηνεῖες». Ἡ μία ἑρμηνεία συνδέεται μὲ τὴν καταπράϋνση τῶν ὑπαρξιακῶν ἐρωτημάτων, ποὺ ὑπάρχουν μέσα σὲ κάθε ἄνθρωπο, ὅταν ἡ θρησκεία θεωρηθῇ ὅτι εἶναι κάποια ἐγγενὴς τάση τοῦ ἐξελισσόμενου ὄντος, δηλαδὴ ἡ θρησκεία σὲ αὐτὴν τὴν περίπτωση καταπραΰνει τὶς ὑπαρξιακὲς ἀνησυχίες τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ ἄλλη ἔννοια εἶναι ὅτι, ἐπειδὴ ἐπιδιώκεται ἐσκεμμένως νὰ παραπλανᾶται ὁ λαὸς καὶ νὰ ἀποπροσανατολίζεται ἀπὸ τὴν ἑκάστοτε ἐξουσία, χάριν τῆς κοινωνικῆς εἰρήνης, γι αὐτό ἡ κάθε θρησκεία χρησιμοποιεῖται ἀπὸ τὸ κάθε κατεστημένο πρὸς τὸν σκοπὸν αὐτό, δηλαδὴ ἀποκοιμίζει τὰ κοινωνικὰ ἐνδιαφέροντα τοῦ ἀνθρώπου.

Στὴν συνέχεια ἀναλύει ὅτι ὁ Μὰρξ ἀπέδωσε τὴν δεύτερη σημασία στὴν φράση αὐτὴ καὶ παρέλειψε τὰ σχετικὰ μὲ τὴν ὑπαρξιακὴ ἀνησυχία καὶ τὸν προβληματισμὸ τοῦ ἀνθρώπου, στὰ ὁποῖα ἡ θρησκεία δίδει μιὰ λύση. Συγχρόνως ὅμως δίδει καὶ μιὰ ἄλλη διάσταση τῆς μαρξιστικῆς θεωρίας γιὰ τὴν θρησκεία. Γράφει:

«Ὁ Μάρξ, ἐπιμένει στὴν ἄποψη ὅτι ἡ θρησκεία εἶναι καὶ διαμαρτυρία ἐναντίον τῆς πραγματικῆς κοινωνικῆς ἀπαθλίωσης τοῦ ἀνθρώπου, καὶ ἑπομένως ὁ Μὰρξ δὲν καταδικάζει οὔτε τὴν θρησκεία, οὔτε τὸν θρησκευόμενο ἄνθρωπο. Ἡ θρησκεία εἶναι ὁ ἀναστεναγμὸς τοῦ ἀνθρωπίνου ὄντος, σ’ ἕνα κόσμο χωρὶς καρδιά, ἀλλὰ καὶ τὸ βάλσαμό του, ὄχι μόνον ἀπέναντι στὴν κοινωνική του δυστυχία καὶ ἀλλοτρίωση, ἀλλὰ καὶ ἀπέναντι στὰ ἀνεξήγητα ὑπαρξιακά του προβλήματα».

Δὲν γνωρίζω ἂν αὐτὴ εἶναι ἡ πραγματικὴ ἑρμηνεία ποὺ ἀπέδιδε ὁ Μὰρξ στὴν θρησκεία καὶ πὼς συμβιβάζεται μὲ τὴν φράση «ἡ θρησκεία εἶναι τὸ ὄπιο τοῦ λαοῦ». Εἶναι θέμα ἑρμηνείας καὶ ἀνάλυσης. Γεγονός, πάντως, εἶναι ὅτι ὁ Μὰρξ εἶχε ἕνα ἑβραϊκὸ ὑπόστρωμα στὴν σκέψη του καί, βεβαίως, δὲν μποροῦσε νὰ ἀποστασιοποιηθῇ ἀπὸ αὐτό.

3. Θρησκεία καὶ Ἐκκλησία

Μελετῶντας κανεὶς τὶς θρησκεῖες καὶ τὶς Χριστιανικὲς ὁμολογίες θὰ διαπιστώση ὅτι χρησιμοποιοῦν μερικὲς ἰδέες, ἄλλοτε γιὰ νὰ ἀποπροσανατολίσουν τοὺς ὀπαδούς τους, ἄλλοτε γιὰ νὰ τοὺς φανατίσουν καὶ ἄλλοτε νὰ τοὺς ἰδεολογοποιήσουν. Γιὰ παράδειγμα ἡ σχολαστικὴ θεολογία καὶ ἡ καπιταλιστικὴ νοοτροπία τοῦ δυτικοῦ Χριστιανισμοῦ, ὅπως τὴν γνώριζε ὁ Μάρξ, ἡ ἑβραϊκὴ σκέψη καὶ κυρίως ἡ σιωνιστικὴ νοοτροπία ποὺ εἶναι πράγματι μιὰ πολιτικὴ ἐπιλογή, ἡ ὁποία χρησιμοποιεῖ πολιτικὰ τὶς θρησκευτικὲς ἀπόψεις τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης καὶ αὐτὸ φαίνεται ἀπὸ τὴν διαφοροποίηση τῶν Χασιδίμ, ὁ ἀνατολικὸς διαλογισμὸς καὶ μυστικισμός, ἀλλὰ καὶ ἡ μαγεία ποὺ παρατηρεῖται στὶς ἀνατολικὲς θρησκεῖες, δίδουν μιὰ τέτοια ἐντύπωση, ὅτι, δηλαδή, κατὰ διαφόρους βαθμοὺς ἡ θρησκεία εἶναι τὸ ὄπιο τοῦ λαοῦ, μὲ τὴν ἄποψη ὅτι ἀφήνει τὸν ἄνθρωπο στὸ περιθώριο τῆς κοινωνίας, ὁπότε δημιουργεῖται ἐλεύθερος χῶρος γιὰ νὰ δράση κάθε τύραννος καὶ νὰ ἐκμεταλλευθῇ τὸν ἄνθρωπο.

Ὅμως, μιλῶντας πολλὲς φορὲς γιὰ τὴν ρήση αὐτή του Μάρξ, ὅτι ἡ θρησκεία εἶναι τὸ ὄπιο τοῦ λαοῦ, ἰσχυρίζομαι ὅτι αὐτὸ δὲν ἀναφέρεται στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, γιατί ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ὅπως τὴν προσδιόρισαν οἱ μεγάλοι Πατέρες της, δὲν εἶναι θρησκεία, ἀφοῦ δὲν διακρίνεται ἀπὸ τὰ στοιχεῖα ποὺ ἔχουν οἱ ἄλλες θρησκεῖες, ἀλλὰ εἶναι Ἐκκλησία. Ἡ λέξη Ἐκκλησία δηλώνει συγκέντρωση τοῦ Δήμου γιὰ νὰ συζητήσουν καὶ νὰ λύσουν διάφορα προβλήματα. Ἡ Ἐκκλησία δὲν λειτούργησε ποτὲ ὡς θρησκεία –δὲν ἔχω ἐπαρκῆ χρόνο νὰ τὸ ἀναλύσω– ἀλλὰ ὡς Ἐκκλησία, ὡς σύναξη κληρικῶν καὶ λαϊκῶν, μαζὶ μὲ τὸν Θεό, τὴν Παναγία καὶ τοὺς ἁγίους. Ὅποιος διαβάσει τὰ ἀπομνημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη θὰ διαπιστώση ὅτι ἔτσι ἔνοιωθε τὴν Ἐκκλησία καὶ ἐν ὀνόματι αὐτῆς τῆς Ἐκκλησίας ἡγήθηκε τοῦ ἀγῶνος γιὰ νὰ δοθοῦν συνταγματικὲς ἐλευθερίες στὸν λαό.

Αὐτὸς εἶναι ὁ λόγος ποὺ μὲ κάνει νὰ πιστεύω ὅτι ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία λειτουργεῖ περισσότερο ὡς πνευματικὸ Νοσοκομεῖο, ὡς θεραπευτικὴ Κοινότητα, ἡ ὁποία λαμβάνει τὸν ἄνθρωπο στὴν κατάσταση ποὺ βρίσκεται καὶ τὸν ἐλευθερώνει ἀπὸ ποικίλες ἐξαρτήσεις, τὸν ἀπο-ἰδεολογοποιεῖ καὶ τὸν ἀπο-φανατίζει. Εἶναι δὲ γνωστὸν ὅτι ἐκτὸς ἀπὸ τὶς ὀπιοῦχες οὐσίες ὑπάρχουν καὶ οἱ ψυχολογικὲς καὶ ἰδεολογικὲς ὀπιοῦχες οὐσίες, ἐκτὸς ἀπὸ τὰ ναρκωτικὰ ὑπάρχουν καὶ τὰ ψυχοναρκωτικά. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ὅταν θέλη κανεὶς νὰ ζήση πραγματικὰ μέσα σὲ αὐτήν, μὲ τὴν μυστηριακὴ καὶ τὴν ἀσκητικὴ ζωή, ἐλευθερώνει τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὶς ποικίλες ἐξαρτήσεις.

Στὸ τελευταῖο μου βιβλίο μὲ τίτλο «Θρησκεία καὶ Ἐκκλησία στὴν κοινωνία» μπορεῖ ὁ ἀναγνώστης νὰ βρῇ πολλὲς ἀπόψεις νὰ ἀναλύωνται γύρω ἀπὸ τὸ θέμα αὐτό.

Τελειώνοντας θὰ ἤθελα νὰ τονίσω ὅτι δυστυχῶς σήμερα σὲ διάφορες θρησκευτικὲς κοινότητες ἰσχύει τὸ σύνθημα «ἡ θρησκεία εἶναι τὸ ὄπιο τοῦ λαοῦ», ἀλλὰ συγχρόνως ἰσχύει καὶ τὸ σύνθημα «τὸ ὄπιον εἶναι ἡ θρησκεία τοῦ λαοῦ». Τὰ ναρκωτικὰ βασανίζουν τοὺς νέους ἀνθρώπους, ἀλλὰ καὶ τὴν ἄρχουσα τάξη, καθὼς ἐπίσης καὶ μερίδα του πρωταθλητισμοῦ μὲ τὴν καπιταλιστική του νοοτροπία καὶ ὀργάνωση. Οἱ ποικιλώνυμες ψυχότροπες οὐσίες εἶναι τὸ ὄπιο τοῦ λαοῦ. Δὲν εἶναι μόνο ἡ θρησκεία, ἀλλὰ καὶ ἡ ἐξουσία τὸ νέο ὄπιο τοῦ λαοῦ. Ὁ Προφήτης Ἠσαΐας κατακρίνει αὐτοὺς ποὺ μεθοῦν χωρὶς κρασὶ καὶ ἐννοεῖ τους ἀσκοῦντας τὴν ποικιλότροπη ἐξουσία. Καὶ δυστυχῶς αὐτοῦ τοῦ γεγονότος καθιστάμεθα μάρτυρες κάθε μέρα.