Γράφτηκε στις .

«Η κοινωνία τής κατανάλωσης»

Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου

Συχνά ακούγεται από πολλούς ότι ο άνθρωπος σήμερα είναι ένα καταναλωτικό όν, καθώς επίσης χαρακτηρίζεται ως καταναλωτής. Στήν περίπτωση αυτή τά υλικά αγαθά δέν θεωρούνται ως δώρα τού Θεού, αλλά ως καταναλωτικά αγαθά, πού καταναλώνονται μέ βουλιμία καί η κοινωνία δέν χαρακτηρτίζεται ως κοινωνία προσώπων, αλλά ως καταναλωτική. Αυτό τό σχήμα καταναλωτικά αγαθά, καταναλωτικό όν καί καταναλωτική κοινωνία δείχνει τήν αρρώστια τής εποχής μας.

Οι όροι

Καταναλωτισμός είναι η «υπερβολική κατανάλωση αγαθών», η «καταναλωτική μανία». Ο καταναλωτισμός εκδηλώνεται τόσο ως αγορά διαφόρων αγαθών καί τροφίμων όσο καί ως «αγορά χρηστικών καί πολιτιστικών αγαθών, τά οποία ανανεώνονται συχνά σύμφωνα μέ καταναλωτικά πρότυπα πού κυριαρχούν σέ μιά κοινωνία, πού ανταποκρίνονται σέ τάσεις επίδειξης καί δημιουργίας μιάς "κοινωνικής βιτρίνας" καί στήν ψευδαίσθηση ότι τά άτομα μέ τήν συνεχή αλλαγή ρούχων, επίπλων, ακριβών αρωμάτων, κοσμημάτων κλπ ανεβαίνουν σέ μιά ανώτερη κοινωνική βαθμίδα». Ο καταναλωτισμός συνδέεται μέ μιά εικονική ή προσωρινή ευημερία καί μιά νοοτροπία πού δέν χαρακτηρίζει μόνον τά κοινωνικά στρώματα πού έχουν υψηλά εισοδήματα, αλλά καί τά άλλα κατώτερα κοινωνικά στρώματα.

Ο όρος «κοινωνία τής κατανάλωσης» ανήκει στόν Domenach (Ντομενάχ), πού ήταν συνεργάτης σέ μεγάλες παρισινές εφημερίδες καί διευθυντής τού περιοδικού Esprit. Μεταξύ τών άλλων βιβλίων πού συνέγραψε, εξέδωσε τό 1965 ένα βιβλίο μέ τίτλο «Περιγραφή ενός νέου κόσμου», στό οποίο παρουσιάζει διεισδυτικά τήν κατάσταση τής σημερινής καταναλωτικής κοινωνίας. Θά παρουσιάσω μερικές σκέψεις του από τό βιβλίο αυτό.

Τό νέο στοιχείο

Η κατανάλωση είναι τό νέο στοιχείο πού χαρακτηρίζει τήν κοινωνία μας. Πάντοτε υπήρχε η ευζωΐα, ακόμη καί σέ μερικές φτωχικές κοινωνίες, αλλά τό ιδιαίτερο στήν εποχή μας είναι η κατανάλωση. Αυτό φαίνεται σέ μεγάλες χώρες όπως τήν Αμερική, όπου ακόμη καί στό μικρότερο χωριό μπορεί νά βρή κανείς αφθονία υλικών αγαθών. «Μία συνεχής πίεση ασκείται γιά νά κάνη τούς ανθρώπους νά καταναλώνουν, γιά νά μεταβάλη τόν άνθρωπο σέ καταναλωτή, γιά νά τόν πείση ότι η κεντρική ιδιότης του είναι νά είναι καταναλωτής». Νά αγοράζη νέα προϊόντα, νά τά πετά καί νά αγοράζη καινούρια.

Τόν 19ο αιώνα τό πρότυπο τού ανθρώπου ήταν νά είναι παραγωγός, εργάτης, όπως υμνήθηκε καί από τόν καπιταλισμό καί τόν σοσιαλισμό, ενώ στήν εποχή μας τό πρότυπο πού δεσπόζει είναι τού καταναλωτή, πού διαμορφώνει τήν συμπεριφορά καί τά ήθη μας.

Κατανάλωση καί φύλο

Τό ότι από τόν παραγωγό οδηγηθήκαμε στόν καταναλωτή, φαίνεται από τό γεγονός ότι παρατηρείται μιά μετατόπιση από τόν άνδρα στήν γυναίκα. Σήμερα ξεπεράσθηκε τό ανδρικό πρότυπο τού πολεμιστή καί τού εργάτη από τό γυναικείο πρότυπο, πού κυριαρχεί, οπότε η γυναίκα, καί τό παιδί είναι τό κεντρικό σημείο τής κοινωνίας μας, αφού τά πρόσωπα αυτά είναι προνομιούχοι καταναλωτές. Σήμερα ο άνδρας είναι εργαζόμενος καί παραγωγός, η γυναίκα είναι αγοράστρια καί καταναλώτρια καί τό παιδί «είναι η Σαχάρα τής καταναλώσεως, είναι έδαφος πρός κατάκτησι, είναι αυτό πού θά μπορέση νά αγοράζη όλο καί περισσότερα, εφόσον η κατανάλωσι δέν έπαψε νά αναπτύσση τό ιμπέριό της κατά τρόπο εξαιρετικό επί είκοσι καί τριάντα χρόνια τώρα». Βέβαια, από τό 1965 πού ο Domenach έγραψε τό βιβλίο αυτό έχουν διαφοροποιηθή κάπως τά πράγματα καί σήμερα καί η γυναίκα έγινε εργαζόμενη καί παραγωγός, χωρίς όμως νά αποβάλη τήν ιδιότητα τής καταναλώτριας, γιατί αυτή αγοράζει γιά τό σπίτι, τόν άνδρα, τά παιδιά.

Κατανάλωση καί ηλικία

Σήμερα ακόμη καί τό παιδί, ο έφηβος καί γενικά ο νέος άνθρωπος είναι υπερκατανωλητής, είναι πρότυπο «τής επιδεικτικής καταναλώσεως», χωρίς ακόμη νά παράγη. Μερικοί μαθητές καί φοιτητές καταναλώνουν πολλά σέ σχέση μέ παλαιότερες εποχές χωρίς νά παράγουν κάτι.

Τό πρόβλημα τής κατανάλωσης φαίνεται καί στήν τρίτη ηλικία. Εάν οι άνθρωποι στήν τρίτη ηλικία έχουν χάσει τό ενδιαφέρον τής κοινωνίας είναι γιατί δέν μπορεί νά σπρώξη κανείς αυτήν τήν ηλικία εύκολα στήν κατανάλωση. Στήν αμερικανική κοινωνία επιδιώκεται νά θεωρήσουν καί αυτόν τόν θάνατο τών ανθρώπων ως πεδίον καταναλώσεως, αφού οι άνθρωποι διαθέτουν πολλά χρηματικά ποσά «γιά νά θάψουν έναν άνθρωπο, γιά νά τόν αρωματίσουν, νά τόν καλωπίσουν, γιά νά τού φορέσουν κουστούμια πανάκριβα».

Κατανάλωση καί πολιτισμός

Η κατανάλωση απλώθηκε στόν πολιτισμό, στίς ιδέες, στήν φαντασία. «Η κατανάλωσι έχει κυριαρχήσει σήμερα στά όνειρα διά μέσου τών περιοδικών, τού κινηματογράφου, τής τηλεοράσεως, όπως έχει εισχωρήσει καί στήν φύσι καί στήν τέχνη» καί υποκινείται από τήν διαφήμιση. Διαφημίζονται προϊόντα, ταξίδια, διασκεδάσεις καί παρακινούμαστε γιά τήν πραγματοποίησή τους. Η κατανάλωση δέν είναι μόνον μιά οικονομική πράξη, αλλά διαποτίζει τίς σχέσεις τών ανθρώπων, αφού «δημιουργεί πραγματικά ένα στύλ ζωής, έναν τρόπο υπάρξεως καί ενεργείας, έναν τρόπο ανθρωπίνης σχέσεως», γι’ αυτό μπορεί νά γίνη λόγος γιά «πνεύμα τής κατανάλωσης». Σήμερα παρατηρείται τό φαινόμενο νά μή προσπαθούν οι άνθρωποι νά ελέγχουν τήν παραγωγή, αλλά νά τήν συσχετίζουν μέ τήν κατανάλωση, εμπιστεύονται τήν εργασία τους στούς παραγωγούς «σέ ένα οργανισμό απρόσωπο, καταναγκαστικό, χωρίς νόημα». Εδώ πρέπει νά εντάξουμε τίς διαφημιστικές εταιρείες, καί όλο τό σύστημα τής διαφήμισης καί τής προώθησης τών προϊόντων μέ σκοπό νά κάνουν τόν άνθρωπο καταναλωτή, νά τό αισθανθή ως ανάγκη, νά τό επιθυμήση καί νά τό αγοράση. Ακόμη καί οι διακοπές μας εξετάζονται μέσα από τήν κατανάλωση, «είναι τό βασίλειο τής καταναλώσεως». «Οι διακοπές είναι η περίοδος όπου θά καταναναλώνη κανείς χωρίς νά σκέπτεται τήν εργασία, η κατανάλωσι είναι πλήρης, κομμένη από τήν ρίζα τού μόχθου».

Η κατανάλωση ως ιδεολογία

Ακόμη, σήμερα καταρρέουν οι ιδεολογίες καί αναπτύσσεται ο καταναλωτικός τρόπος ζωής. «Η κατανάλωσι γίνεται η πιό δυνατή ουτοπία τού βιομηχανικού πολιτισμού καί η πιό βαθειά αντιποίηση όλων τών ιδεολογιών…Είναι η πιό αντι-ουτοπική ουτοπία, ουτοπία αντίθετη από όλες τίς παλαιότερες». Πρόκειται γιά μιά νέα ιδεολογία, τήν ιδεολογία τής κατανάλωσης, η οποία δέν βιώνεται μόνον στίς πλούσιες χώρες, αλλά καί στίς πτωχές. Αυτό τό βλέπουμε καί στίς χώρες τής πρώην Σοβιετικής Ένωσης, όπου επικρατούσε προηγουμένως ένας συντηρητισμός, καί εκεί αναπτύσσεται τό «πνεύμα» τού καταναλωτισμού. Πρόκειται, πράγματι, γιά τήν ιδεολογία τής κατανάλωσης.

Χαρακτηριστικά γνωρίσματα τής ιδεολογίας τής κατανάλωσης είναι, εκτός τών άλλων, η καταστροφικότητα καί η εκμετάλλευση. Η καταστροφικότητα έγκειται στήν «λεηλασία τών φυσικών πηγών μεταξύ τού 16ου καί 20ού αιώνος, τόν αποικισμό, τήν καταστροφή τόσου πλούτου, υλικού καί ανθρώπινου». Η εκμετάλλευση έγκειται στήν εκμετάλλευση τών πολιτισμών, τούς οποίους «μεταβάλλουμε σήμερα σέ μουσεία, σέ φολκλόρ, σέ τουρισμό, δηλαδή σέ αντικείμενα καταναλώσεως….Υπάρχει εδώ μιά κίνησι θεμελιακή τής κοινωνίας μας, κίνησι εκμεταλλεύσεως πολύ πιό δυνατή από τήν αποικιοκρατία, καί η οποία συνεχίζεται καί μετά από τήν αποικιοκρατία, από τήν οποία ενεπνεύσθη. Η κοινωνία μας προοδεύει συνεχώς, καταβροχθίζοντας άλλες κοινωνίες».

Κατανάλωση καί θέαμα

Η κατανάλωση έχει πολλές μορφές. Μιά από αυτές είναι καί τό θέαμα. «Μέ τόν κινηματογράφο καί τήν τηλεόραση τό πάν γίνεται θέαμα. Η τέχνη, η πολιτική, ο αθλητισμός, οι ξένες χώρες, τά βάθη τής θαλάσσης, ο κόσμος όλος προσφέρεται γιά κατανάλωσι τών θεατών. Τά πάντα καταβροχθίζονται, χωρίς καμμιά αφομοιωτική προσπάθεια. Ο θεατής είναι ο καλύτερος καταναλωτής, ο πιό γρήγορος καί ταχύς καταναλωτής». Έτσι, «οι σχέσεις μας μέ τά αντικείμενα αναποδογυρίζονται», ο άνθρωπος αλλοτριώνεται από τά πράγματα, τό αντικείμενο αντικαθιστά τήν προσωπικότητα. Τό σύνθημα τής καταναλωτικής κοινωνίας είναι: «έχεις κάτι, είσαι κάτι». Αυτό συνιστά μιά αποπλάνηση τού ανθρώπου.

Χαρακτηριστικά

Γενικά, η καταναλωτική κοινωνία έχει πολλά χαρακτηριστικά πού διαφέρουν από άλλες κοινωνίες πιό ανθρώπινες. Τά χαρακτηριστικά της «είναι η στειρότης (Junger), τό άγχος τών πολλών ανέσεων, τό απάνθρωπο στοιχείο (τά πάντα γίνονται κατασκευαστά, πλαστικά), η απομύθευσι τής φύσεως, τό αναποδογύρισμα τών βασικών αξιών, η υποδούλωσι, ο κομφορμισμός, η μοναξιά μέσα στίς πολυάνθρωπες κοινωνίες, ο ξεπεσμός στό ασήμαντο (Heidegger) καί τελικά ο παραλογισμός, η επαναστατικότης καί η αντιδραστική έκρηξι, πού εκδηλώνεται στούς νέους. Καί όλα αυτά, διότι ο καταναλωτής δέν είναι φορεύς αξίας…».

Αυτά πού είπαμε μέχρι τώρα προέρχονται από τίς παρατηρήσεις τού Domenach. Αλλά καί ο Γερμανός ψυχολόγος Erich Fromm, μαθητής τού Φρόϋντ πού άνοιξε τόν δρόμο γιά τήν κοινωνιολογική ψυχολογία σέ μιά μελέτη του μέ τίτλο «η σημερινή κατάσταση τού ανθρώπου» κάνει λόγο γιά τήν κατανάλωση πού τήν συνδέει μέ τήν αλλοτρίωση τού ανθρώπου. Δηλαδή, τό ότι ο σύγχρονος άνθρωπος είναι καταναλωτής, αυτό τόν οδηγεί στήν πλήρη αλλοτρίωσή του, αφού χάνει τό πρόσωπό του καί ταυτίζεται μέ τά πράγματα. Γιά τόν καταναλωτή άνθρωπο γράφει:

«Ο σύγχρονος άνθρωπος είναι βέβαια παθητικός στό μεγαλύτερο μέρος τού χρόνου τής ανάπαυσής του. Είναι ο αιώνιος καταναλωτής. "Καταβροχθίζει" ποτά, τρόφιμα, τσιγάρα, διαλέξεις, θέες, βιβλία, κινηματογραφικές ταινίες. Όλα καταναλώνονται, καταβροχθίζονται. Ο κόσμος είναι ένα μεγάλο αντικείμενο γιά τήν όρεξή του: μιά μεγάλη μπουκάλα, ένα μεγάλο μήλο, ένα μεγάλο στήθος. Ο άνθρωπος έγινε η ρουφήκτρα, ο αιώνια δεχόμενος - καί αιώνια απογοητευμένος… Η εργασία έχει γίνει εμπόρευμα πού πουλιέται στήν αγορά εργασίας κάτω από τίς ίδιες συνθήκες συναγωνισμού… Ο άνθρωπος έχει μεταμορφωθεί καί κείνος σέ εμπόρευμα καί νιώθει τή ζωή του σάν κεφάλαιο πού πρέπει νά επενδυθεί επικερδώς».

Η κατανάλωση συνδέεται στενά μέ τήν αλλοτρίωση, γι' αυτό γράφει ο Erich Fromm:

«Τό σύγχρονο βιομηχανικό σύστημα κατόρθωσε νά δημιουργήσει αυτό τό είδος ανθρώπου. Είναι τό αυτόματο. Ο αλλοτριωμένος άνθρωπος. Είναι αλλοτριωμένος μέ τήν έννοια ότι οι ενέργειές του καί οι δυνάμεις του έχουν αποξενωθεί από αυτόν. Βρίσκονται πάνω απ' αυτόν καί έχουν στραφεί ενάντιά του, καί περισσότερο τόν εξουσιάζουν παρά τίς εξουσιάζει. Οι δυνάμεις τής ζωής του έχουν μεταμορφωθεί σέ πράγματα καί θεσμούς. Καί αυτά τά πράγματα καί αυτοί οι θεσμοί έχουν γίνει είδωλα. Τίς νιώθει όχι σάν αποτέλεσμα τών προσπαθειών του, αλλά σάν κάτι ξέχωρο απ' αυτόν πού τό λατρεύει καί στό οποίο υποτάσσεται. Ο αλλοτριωμένος άνθρωπος υποκλίνεται μπροστά στά έργα τών χεριών του. Τά είδωλά του παρουσιάζουν τίς δυνάμεις τής ζωής του μέ αλλοτριωμένη μορφή. Ο άνθρωπος νιώθει τόν εαυτό του όχι σάν ενεργητικό φορέα τών δυνάμεών του καί τού πλούτου του, αλλά σάν ένα εξαθλιωμένο "πράγμα" πού εξαρτιέται από άλλα πράγματα έξω από τόν εαυτό του, στά οποία έχει προβάλει τή ζωϊκή του ουσία».

Συμπερασματικά

Μέσα σέ αυτήν τήν ανάλυση γίνεται φανερό ότι ο άνθρωπος σήμερα από πρόσωπο έγινε άτομο καί μάλιστα καταναλωτικό άτομο, πού ταυτίζεται μέ τά αισθητά τού κόσμου, τά πράγματα καί κινείται μόνον στόν επίπεδο χώρο, χωρίς νά ικανοποιή τήν υπαρξιακή καί οντολογική διάσταση τής ύπαρξής του.

Φυσικά, αυτή η νοοτροπία δημιουργεί πολλά ψυχολογικά καί οντολογικά προβλήματα, δημιουργεί μιά ανία, ένα υπαρξιακό κενό, μέ όλες τίς συνέπειες.

Καί αυτή η νοοτροπία βρίσκεται στήν βάση τού σύγχρονου οικονομικού προβλήματος, αφού γιά νά καταναλώνουμε πρέπει νά έχουμε, καί γιά νά έχουμε πρέπει νά αγοράζουμε, καί γιά νά αγοράζουμε πρέπει νά δανειζόμαστε, καί αφού δανειζόμαστε είμαστε δούλοι τών δανειστών.