Ἐπίκαιροι Σχολιασμοὶ: Λαϊκισμός, αγανάκτηση καί μετάνοια

του Πρωτ. π. Θωμά Βαμβίνη

Μιά έννοια πού ταλαιπωρείται τόν τελευταίο καιρό, μαζί μέ τά φτωχότερα στρώματα τού λαού, είναι η έννοια τού λαϊκισμού. Κι αυτό δέν συμβαίνει μόνον στήν Ελλάδα, αλλά σέ όλον τόν δυτικό τουλάχιστον κόσμο. Είναι πολύ ενδιαφέροντα, ως γεγονότα καί παρατηρήσεις, όσα αναφέρονται σέ άρθρο τής Καθημερινής (19.6.2011) πού έχει τίτλο: Εξορκίζουν τό φάντασμα τού λαϊκισμού.

«Εξορκιστές» στό παραπάνω άρθρο είναι οι «ευρωπαϊκές ελίτ», δηλαδή οι οικονομικά ισχυροί Ευρωπαίοι, πού χαρακτηρίζουν ως «λαϊκίστικη» κάθε διαφορετική από τήν δική τους πολιτική πρόταση, η οποία, μέσα στό πνεύμα μιάς ανθρώπινης δικαιοσύνης, λαμβάνει υπόψη της τίς βασικές ανάγκες τών αδύναμων οικονομικά λαϊκών στρωμάτων, τίς οποίες προσπαθεί νά ικανοποιήση. Η ουσία τής διαστρέβλωσης τής έννοιας τού λαϊκισμού εκφράζεται καθαρά σέ μιά δήλωση τού Σέρζ Αλιμί, διευθυντή τής γαλλικής πολιτικής επιθεώρησης Le Monde Diplomatique, ο οποίος διαπιστώνει ότι: «Όποιος καυτηριάζει τά προνόμια τής ολιγαρχίας, τήν αυξανόμενη αισχροκέρδεια τών ηγετικών τάξεων, τά δώρα στίς τράπεζες, τήν απελευθέρωση τών αγορών, τόν ακρωτηριασμό τών μισθών μέ πρόσχημα τήν ανταγωνιστικότητα, καταγγέλλεται ως “λαϊκιστής”, πού “παίζει τό παιχνίδι τής ακροδεξιάς”».

Τό άρθρο αναφέρεται στήν αγωνιώδη μέριμνα περιφρούρησης «χαρισματικών προσωπικοτήτων», όπως ο Ντομινίκ Στρός-Κάν, «πού κινδυνεύουν νά λιντσαριστούν από τόν μανιακό όχλο», καθώς καί σέ «προοδευτικά» καί «εκσυγχρονιστικά» δημοσιεύματα «εγκύρων» καί «σωφρόνων» αναλυτών, πού μιλούν γιά τήν «βία τής εξισωτικής αμερικανικής δικαιοσύνης», η οποία έδωσε τόν Στρός-Κάν βορά στήν αδηφαγία τού λαϊκισμού «εις βρώσιν ψήφων» κυρίως από ακροδεξιά κόμματα. Η αξίωση γιά τήν περιφρούρηση τών «ευρωπαϊκών ελίτ», όπως σημειώνεται στό άρθρο, «εξελίσσεται σέ έμμονη ιδέα, ιδιαίτερα μετά τήν εξέγερση τών “αγανακτισμένων”».

Προφανώς στό σημείωμά μας δέν μάς ενδιαφέρει η μικροκομματική ιδιοτέλεια ή ο παραπολιτικός σχολιασμός φάσεων τής κρίσης πού διερχόμαστε. Μάς ενδιαφέρει η φθορά τών εννοιών, η διαστρέβλωση τής σημασίας τών λέξεων, πού είναι ενδεικτική μεγάλης πνευματικής καταπτώσεως ή, μάλλον, πού μάς δίνει τήν δυνατότητα νά αναγνωρίσουμε τήν χρόνια πολιτισμική καί πνευματική μας κατάπτωση.

Ο αρθρογράφος θαυμάζοντας μέ δημοσιογραφική δηκτικότητα τήν ευαισθησία τών οικονομικά ισχυρών απέναντι στόν «λαϊκισμό», όπως γιά παράδειγμα εκδηλώθηκε στήν περίπτωση τού κ. Στρός-Κάν, γράφει: «Ώ, πόσο ευαίσθητη, δημοκρατική, εκλεπτυσμένη σκέψη! Βεβαίως ο κ. Στρός-Κάν εισέπραττε, ως διευθυντής τού ΔΝΤ, 420.930 δολάρια (αφορολόγητα!) γιά νά εκπονεί προγράμματα συρρίκνωσης μισθών καί συντάξεων τών 700 ευρώ... Αλλά όταν η αμερικανική δικαιοσύνη τόν συλλαμβάνει... ο πολίτης οφείλει νά ταυτιστεί ψυχικά μέ αυτόν τόν “χαρισματικό”, όπως ακούγεται, αξιωματούχο, διαφορετικά θά είναι κοινός λαϊκιστής, πού παρασύρεται από τά σκοτεινά ένστικτα τού χύδην όχλου». Αυτή η δηκτικά διατυπωμένη διαπίστωση τού αρθρογράφου δείχνει ανάγλυφα τήν διαστρέβλωση τής έννοιας τού λαϊκισμού, η οποία γίνεται μέ σκοπιμότητα, αφού θέλει νά διαβάλη ως ενστικτώδη καί αναίτια τήν αγανάκτηση τού κόσμου, η οποία έχει ως υπέκκαυμα τήν απαίτησή του οι ηγέτες του νά υπερέχουν από τούς πολλούς σέ κοινωνική ευαισθησία, γνώση, τόλμη καί ανιδιοτέλεια.

Ο άγιος Μάξιμος ο Όμολογητής μάς λέει ότι η μή ορθή κρίση τών νοημάτων μάς οδηγεί στήν παράχρηση τών πραγμάτων. Στήν προκειμένη περίπτωση, η «παράχρηση τών πραγμάτων», οι παράνομοι πλουτισμοί, η αποδοχή τής λογικής τών διεθνών τοκογλύφων, η νομική κάλυψη τής φιλαυτίας τών ισχυρών, προσπαθεί μέ πολιτικούς λόγους καί οικονομίστικες αναλύσεις νά οδηγήση όλον τόν λαό στήν «μή ορθή κρίση τών νοημάτων», στό νά ξεχάση εν προκειμένω τήν ορθή σημασία τών λέξεων, στό νά μή θυμάται ότι λαϊκισμός δέν είναι η μέριμνα γιά τίς βασικές ανάγκες τού λαού, ούτε η στηλίτευση τής αισχροκέρδειας τών μεγαλεμπόρων ή η κριτική τών χαριστικών νόμων καί τής λανθασμένης αντιλαϊκής πολιτικής, αλλά, όπως λέει τό Λεξικό Μαμπινιώτη, λαϊκισμός είναι «ο έπαινος καί η κολακεία τών αδυναμιών καί τών ελαττωμάτων τού λαού, καθώς καί η υιοθέτηση επιχειρημάτων ή θέσεων πού ευχαριστούν τόν λαό (καί γενικότερα τούς πολλούς), χωρίς όμως καί νά τόν ωφελούν, μέ σκοπό τήν εξασφάλιση τής εύνοιάς του».

Η λέξη λαϊκισμός έχει καί άλλες σημασίες, οι οποίες δέν έχουν άμεση σχέση μέ τίς αναφορές πού κάνουμε. Έχει όμως ενδιαφέρον η διάκριση, στό Λεξικό Μπαμπινιώτη, τών λέξεων λαϊκισμός καί λαϊκότητα. «Οι δύο λέξεις αποτελούν τίς δύο όψεις τής έννοιας “λαϊκός”: τήν εύσημη, πού είναι η λαϊκότητα, δηλαδή τό γνήσιο λαϊκό στοιχείο μέ χαρακτηριστικά τήν απλότητα καί τή λιτότητα, καί τήν κακόσημη πλευρά, πού είναι ο λαϊκισμός, δηλαδή τό ψεύτικο, φτειαχτό λαϊκό στοιχείο, πού μιμείται τή συμπεριφορά τού λαού, γιά νά τήν εκμεταλλευθή (πολιτικά, κοινωνικά, καλλιτεχνικά κ.λπ.)».

Οπωσδήποτε ο αληθινός ηγέτης, αυτός πού ειλικρινά ενδιαφέρεται γιά τήν λύση τών προβλημάτων τού λαού, δέν μπορεί νά είναι λαϊκιστής, δέν μπορεί νά κολακεύη τίς αδυναμίες καί τά ελαττώματα τού λαού. Ο αληθινός ηγέτης, πρίν απ’ όλα, λέει τήν αλήθεια στόν λαό, όσο πικρή καί άν είναι. Ταυτόχρονα όμως έχει τήν δύναμη καί τήν ικανότητα νά ακούη τήν κριτική τού λαού, μέ όση «αγανάκτηση» καί πικρότητα καί άν αυτή διατυπώνεται, γεγονός πού είναι πιθανό νά επιτρέπη στίς κρίσεις του τήν παρείσφρηση τής αδικίας. Αυτό σημαίνει ότι ο ηγέτης ακούει τόν λαό, τούς κριτές του δέν τούς χαρακτηρίζει λαϊκιστές, αλλά δέν παρασύρεται από τό εξεγερμένο θυμικό ή επιθυμητικό τους σέ λανθασμένες αποφάσεις.

Στό σημείο αυτό, γιά τήν αποκατάσταση τών εννοιών, χρειάζεται νά γίνη μιά αναφορά σέ κριτικές πού έγιναν καί γίνονται γιά τό φαινόμενο τών «Αγανακτισμένων». Είναι κριτικές στίς οποίες δέν μπορεί νά αποδοθή λαϊκισμός.

Έχει γραφή ότι: «Αυτό πού ενώνει τούς “Αγανακτισμένους” δέν είναι τόσο μιά πολιτική πλατφόρμα όσο ένα συναίσθημα –θυμός. Συλλογικός θυμός γιά τήν κατάντια τής χώρας, ατομική οργή γιά τόν βίο πού γίνεται αβίωτος» (Χ.Κ. Τσούκας, Ελευθεροτυπία, 18.6.2011). Στήν συνέχεια ο αρθρογράφος αναφέρεται στούς επικριτές τών «Αγανακτισμένων», οι οποίοι τούς εγκαλούν «γιά αδιαφορία, ακόμα καί συμμετοχή στίς ιδιοτελείς καί φαύλες πρακτικές πού βαθμιαία οδήγησαν τήν χώρα στήν χρεοκοπία». Τούς λένε, δηλαδή, ότι δέν πρέπει νά διαμαρτύρονται, γιατί όλοι συγκαταλεγόμαστε στούς υπαίτιους τού προβλήματος, εννοείται κατά διαφόρους βαθμούς ο καθένας. Οπότε, «ο αναμάρτητος πρώτος βαλέτω λίθον». Έχουν, δηλαδή, τήν βολική γιά τούς εκάστοτε κρατούντες άποψη, ότι «μόνον οι ηθικά άμεμπτοι άνθρωποι μπορούν νά διαμαρτύρονται». Καί σημειώνει ο αρθρογράφος: «Άν μόνον ηθικά άμεμπτοι άνθρωποι μπορούν νά εγκαλούν τούς κυβερνήτες τους λ.χ. γιά κλοπή δημόσιου πλούτου, τότε είναι αμφίβολο άν θά μιλούσε κανείς, αφού ελάχιστοι είναι ηθικά άμεμπτοι». Η ιστορία όμως δέν κινείται έτσι, γι αυτό ο κ. Τσούκας ρωτά: «Οι Αιγύπτιοι πού ξεσηκώθηκαν κατά τού Μουμπάρακ δέν είχαν, άραγε, συμβιβαστεί μέ τό καθεστώς γιά δεκαετίες; Τό ίδιο, μήπως, δέν ίσχυε καί γιά τά πλήθη τών αντικομμουνιστικών εξεγέρσεων τό 1989;».

Στό σημείο αυτό βοηθά στήν ορθή στάση απέναντι στά γεγονότα η απάντηση πού έδωσε ο συνθέτης Ν. Πορτοκάλογλου (από τούς επικριτές τών “Αγανακτισμένων”), στήν ερώτηση: «Τί σάς ενοχλεί περισσότερο στούς “Αγανακτισμένους”;». Ο Ν. Πορτοκάλογλου είπε: «Δέν μπορεί νά είμαστε μόνο αγανακτισμένοι, αλλά καί μετανιωμένοι. Νά κοιτάξουμε ο καθένας τί έκανε γιά νά φτάσουμε ως εδώ». Καί φυσικά, μαζί μέ τήν διαπίστωση, ο καθένας πρέπει νά προσπαθήση νά βελτιωθή από τήν πλευρά του. «Εγώ», είπε, «πάντα συμφωνούσα μέ τό μότο τού Γκάντι: Φέρε στή δική σου ζωή τήν αλλαγή πού οραματίζεσαι γιά τήν κοινωνία».

Η κρίση πού διερχόμαστε δέν είναι εύκολο νά ερμηνευθή. Πάντως, ο δίκαιος θυμός, ως ανδρεία καί δύναμη τής ψυχής, πρέπει νά συντελέση σέ κοινωνικές καί προσωπικές αλλαγές καί όχι σέ ανεπανόρθωτες καταστροφές.

Χρειαζόμαστε καθολική μετάνοια. Όχι μόνον γιά νά μή διαστρεβλώνουμε ιδιοτελώς τίς σημασίες τών λέξεων, αλλά κυρίως γιά νά μπή, ο κάθε Έλληνας Πολίτης, σέ μιά διαδικασία ορθόδοξης ασκήσεως, η οποία θά τού δώση τήν δυνατότητα νά βλέπη μέ καθαρότητα τά νοήματα πού κυκλοφορούν στόν νού του, χωρίς άκριτο μίσος ή παράλογη αγάπη, ώστε νά μήν φθάνη κατόπιν στήν παράχρηση τών πραγμάτων.

Είναι επίκαιρο τό κήρυγμα τού Τιμίου Προδρόμου: Μετανοείτε, μαζί μέ όλες τίς συμβουλές πού έδινε σέ στρατευομένους καί τελώνες (Λουκά, γ', 12–14).