Νέα βιβλία τοῦ Γέροντος Σωφρονίου

Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Λίγο πρίν τά Χριστούγεννα ἐξεδόθησαν στήν ἑλληνική γλώσσα δύο τόμοι, ἐπίκειται καί τρίτος τόμος, ἀπό τήν Ἱερά Σταυροπηγιακή Μονή τοῦ Τιμίου Προδρόμου Ἔσσεξ Ἀγγλίας μέ τίτλο «Οἰκοδομώντας τόν Ναό τοῦ Θεοῦ μέσα μας καί στούς ἀδελφούς μας», κατά μετάφραση ἀπό τά ρωσικά, τήν ὁποία ἔκανε ὁ Ἀρχιμανδρίτης Ζαχαρίας.

Οἱ δύο αὐτοί τόμοι περιλαμβάνουν ὀγδόντα (80) ὁμιλίες –οὐσιαστικά ἀποκαλύψεις– τοῦ Γέροντος Σωφρονίου, πρός τήν Ἀδελφότητα τῆς Ἱερᾶς Μονῆς τοῦ Τιμίου Προδρόμου Ἔσσεξ, ἀπό τό 1988 ἕως τό 1991. Στά προλεγόμενα καί στήν Εἰσαγωγή τοῦ πρώτου τόμου δίνονται οἱ ἀπαραίτητες πληροφορίες γιά τίς ὁμιλίες αὐτές, γιά τόν λόγο καί τόν τρόπο ἐκφωνήσεώς τους, ἀλλά καί γιά τό περιεχόμενό τους.
Θά ἤθελα νά διατυπώσω μερικές σκέψεις πού μοῦ δημιουργήθηκαν ὅταν διάβαζα τίς ὁμιλίες αὐτές, στίς ὁποῖες δέν ἐξαντλεῖται ὅλο τό θαυμάσιο περιεχόμενο τῶν δύο τόμων.

1. Ὁ Γέροντας Σωφρόνιος βρισκόταν πρός τό τέλος τῆς ζωῆς του καί ἀπεφάσισε νά παραδώση τήν «διαθήκη» του, τήν ἐμπειρία τήν ὁποία ἀπέκτησε ὅλα τά χρόνια τῆς μοναχικῆς ζωῆς στούς μοναχούς του, οἱ ὁποῖοι τόν πλησίασαν γιά νά παραλάβουν τήν παράδοση τήν ὁποία εἶχε. Ἡ ἐν Χριστῷ ζωή παραδίδεται ἀπό γενιά σέ γενιά, ἀπό ζωντανούς πνευματικά ὀργανισμούς, ἀπό ἄνθρωπο πού τήν κατέχει σέ ἀνθρώπους πού τήν ἀναζητοῦν μέ δίψα καί πόθο.

Ἤδη βρισκόταν σέ βαθειά γεράματα, ἦταν τότε ὁ ἀρχαιότερος-μεγαλύτερος στήν ἡλικία Γέροντας στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καί ἤθελε νά παραδώση τήν πείρα του σέ αὐτούς πού τήν ἀναζητοῦσαν, πρίν τήν ἐπικείμενη κοίμησή του, τήν ὁποία ἀνέμενε καί ἐπιποθοῦσε.

Οἱ δύο τόμοι καί ὁ τρίτος πού θά ἀκολουθήση εἶναι ἕνας μεγάλος πνευματικός θησαυρός, πού εἶναι ἀποτέλεσμα μιᾶς εὐλογημένης ἔμπνευσης καί ὁδηγεῖ στήν ἔμπνευση αὐτή.

Διαβάζοντας κανείς τίς ὁμιλίες αὐτές –μᾶλλον ἀποκαλύψεις– αἰσθάνεται ὅτι ἔχει μπροστά του ἔναν πνευματικό στρατηγό, πού νίκησε σέ ὅλα τά ἐπίπεδα τῶν πνευματικῶν ἀγώνων καί διηγεῖται τά ὅσα πέρασε στήν ζωή του, δίνοντας, ὅμως, ἀσφαλῆ κατεύθυνση καί πορεία σέ νεώτερους πνευματικούς στρατιώτας. Εἶναι μιά πνευματική διαθήκη του γραμμένη μέ αἷμα καί θυσίες.

2. Οἱ ὁμιλίες αὐτές δείχνουν ὅτι ὁ Γέροντας Σωφρόνιος εἶχε ἐπηρεασθῆ σέ ἀπόλυτο βαθμό ἀπό τό Ἅγιον Ὄρος, ἦταν ἕνας ἁγιορείτης μοναχός πού μετέφερε τήν πείρα πού συνάντησε στήν Ἱερά Μονή Ἁγίου Παντελεήμονος καί στήν ἔρημο τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Πρόκειται γιά μιά πείρα ἑνός μοναχοῦ, ὁ ὁποῖος διψοῦσε γιά τήν ἐν Χριστῷ ζωή καί ὡφελοῦνταν ἀπό κάθε ἐπικοινωνία μέ τόν Ἡγούμενο καί τούς μοναχούς τῆς Ἱερᾶς Μονῆς.

Τό σημαντικό, ὅμως, εἶναι ὅτι στίς ὁμιλίες αὐτές φαίνεται ἡ ἐπίδραση πού ἄσκησε ἐπάνω του ὁ ἅγιος Σιλουανός ὁ ἁγιορείτης, ὁ δικός του πνευματικός καθοδηγητής πού τόν ἐντυπωσίασε βαθύτατα. Σέ κάθε σχεδόν ὁμιλία συναντᾶμε τόν σεβασμό καί τήν ἀγάπη τοῦ Γέροντος Σωφρονίου πρός τόν ἅγιο Σιλουανό, τοῦ ὁποίου τήν διδασκαλία ἐκφράζει μέ τόν δικό του τρόπο καί μέ αὐτήν τήν διδασκαλία καθοδηγεῖ τούς μοναχούς του. Μάλιστα δέ τούς προτείνει νά διαβάζουν τούς λόγους τοῦ ἁγίου Σιλουανοῦ καί λιγότερο τούς δικούς του, δεῖγμα ἀφ’ ἑνός μέν τοῦ μεγάλου σεβασμοῦ πού εἶχε στόν ἅγιο Σιλουανό, ἀφ’ ἑτέρου δέ τῆς βαθυτάτης ταπεινώσεώς του. Ἄλλωστε, ὁ ἅγιος Σιλουανός ἔδωσε τήν «ἐπιβεβαίωσή» του στόν Γέροντα Σωφρόνιο, ὁ ὁποῖος κατάλαβε τήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Σιλουανοῦ καί τήν μεγάλη σημασία πού εἶχε γιά τήν πνευματική ζωή. Δέν μπορεῖ κανείς νά καταλάβη τήν πείρα τοῦ ἄλλου, ἄν δέν διαθέτη καί αὐτός παρόμοια πείρα. Ἐπίσης, φαίνεται καί ἡ βαθυτάτη ἐκτίμηση πού ἔτρεφε ὁ Γέροντας Σωφρόνιος στόν Ἡγούμενο τῆς Ἱερᾶς Μονῆς τοῦ Ἁγίου Παντελεήμονος π. Μισαήλ.

Πάντως, μέσα ἀπό τίς ὁμιλίες αὐτές ἐκφράζεται ἡ ζωή πού συνάντησε στό Ἅγιον Ὄρος, φαίνεται ἕνας ἁγιορείτης μοναχός πού ἐξακολουθεῖ μέχρι τό τέλος τῆς ζωῆς του, παρά τό ὅτι ζοῦσε μακρυά ἀπό τό Ἅγιον Ὄρος, στήν καρδιά τοῦ δυτικοῦ κόσμου, νά εἶναι ἕνας ἀληθινός ἁγιορείτης μοναχός καί ἐρημίτης.

3. Οἱ ὁμιλίες αὐτές τοῦ Γέροντος Σωφρονίου ἐκφράζουν τόν γνήσιο καί αὐθεντικό μοναχισμό. Παρουσιάζεται ἕνας μοναχισμός «ὑψηλῶν προδιαγραφῶν», ἕνας μοναχισμός τοῦ 4ου αἰῶνος, πού προσεγγίζει τήν ζωή τῆς πρώτης Ἐκκλησίας, ὅπως τήν συναντᾶμε στίς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων καί στίς Ἐπιστολές τῶν Ἀποστόλων.

Ὁ Γέροντας Σωφρόνιος φαίνεται καθαρά ὅτι γνωρίζει τά πρῶτα στάδια τῆς πνευματικῆς ζωῆς, τήν πάλη τοῦ μοναχοῦ μέ τούς λογισμούς καί τά πάθη, ἀλλά γνωρίζει ἄριστα καί τήν πορεία του πρός τόν Θεό. Θέλει ὁ μοναχός νά ἀρχίζη μέ τήν ἐκκοπή τοῦ θελήματός του καί νά προχωρᾶ μέ ἔμπνευση, προσευχή, ζῆλο πρός τήν ὁμοίωση μέ τόν Χριστό, τήν Θεοκοινωνία, τήν βαθύτατη κένωση, στό βάθος τῆς ἀντεστραμμένης πυραμίδος, τήν σύναψη αἰώνιας διαθήκης μέ τόν Χριστό. Σαφῶς διδάσκει ὅτι ἡ μοναχική ζωή πού δέν διακρίνεται ἀπό τήν ἔμπνευση εἶναι ἄ-χαρη ζωή, δέν ἔχει νόημα καί σκοπό. Ἡ αἴσθηση καί οὐσιαστικά ἡ βίωση τοῦ αἰωνίου θά πρέπει νά τραβᾶ τόν μοναχό ἀπό τίς λεπτομέρειες τοῦ κόσμου αὐτοῦ, ἀφοῦ ὁ μοναχός εἶναι πολίτης τοῦ οὐρανοῦ καί ὄχι τῆς γῆς. Οἱ ζήλιες, οἱ μεμψιμοιρίες, ἡ ἐπιδίωξη ἐξουσίας μέσα στήν Ἱερά Μονή πρέπει νά ἀποδιώκωνται, γιατί ἔτσι θά πορεύεται μέ μετάνοια, προσευχή, ἔμπνευση, πρός τό καθ’ ὁμοίωση.

Πρόκειται γιά τήν αὐθεντική, ὄχι μόνον μοναχική, ἀλλά καί Χριστιανική ζωή, πού ἀποβλέπει στήν μεταμόρφωση τοῦ ἀνθρώπου σέ Ναό τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, σέ «γένος ἐκλεκτόν, βασίλειον ἱεράτευμα, ἔθνος ἅγιον».

Ἡ ἐμπνευσμένη αὐτή πορεία τοῦ μοναχοῦ ἀπαιτεῖ ἀγάπη πρός τόν Χριστό καί ἐλευθερία, δηλαδή ὁ ἄνθρωπος μέ τήν ἐλευθερία του ἀνταποκρινόμενος στήν Χάρη τοῦ Θεοῦ μπορεῖ νά ἀποκτήση ἐμπειρία τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς. Αὐτό ἔχει μεγάλη σημασία γιατί τό ἐγχείρημα τοῦ Γέροντος Σωφρονίου νά ἱδρύση Ἱερά Μονή στήν Ἀγγλία, καί νά ἀσκοῦνται σέ αὐτήν μοναχοί ἀπό ὅλα τά Ἔθνη εἶναι δύσκολη ὑπόθεση, ἀλλά καί ἕνα πρότυπο ὑπερβάσεως τοῦ ἐθνικισμοῦ μέ τά συναφῆ προβλήματά του. Ἡ βίωση τῆς αὐθεντικῆς Χριστιανικῆς καί μοναχικῆς ζωῆς ὑπερβαίνει κάθε ἀνθρώπινο καί κτιστό, εἶναι σέ σκιαγραφία βίωση τῆς καθολικότητας καί οἰκουμενικότητας τῆς Ἐκκλησίας.

Ἔτσι, οἱ ὁμιλίες αὐτές παραπέμπουν σέ ἕναν Χριστιανισμό τῆς ἀποστολικῆς ἐποχῆς, ὅπως τό συναντᾶμε στήν Καινή Διαθήκη, κυρίως στίς Ἐπιστολές τῶν Ἀποστόλων Παύλου, Πέτρου καί Ἰωάννου, ἀλλά καί σέ ἕναν μοναχισμό τῆς ἐποχῆς τῶν μεγάλων Πατέρων τοῦ 4ου αἰῶνος. Στίς σελίδες αὐτῶν τῶν ὁμιλιῶν βλέπουμε ἕναν μοναχισμό πού εἶναι ὁρμή τοῦ πνεύματος πρός τό ἀπόλυτο, τόν ζῶντα Θεό.

4. Οἱ ὁμιλίες τοῦ Γέροντος Σωφρονίου πού περιλαμβάνονται στούς δύο αὐτούς τόμους μᾶς δίνουν πολλά αὐτοβιογραφικά στοιχεῖα. Βρισκόμενος στό τέλος τῆς ζωῆς του δέν ἦταν δυνατόν νά κρύψη τά μεγάλα χαρίσματα πού τοῦ ἔδωσε ὁ Θεός, ὅπως τό ἔκανε τόσα χρόνια, ἄλλωστε ὁμιλοῦσε σέ δικά του πνευματικά παιδιά. Ἔτσι, στίς ὁμιλίες αὐτές διαβάζουμε πολλές πληροφορίες ἀπό τήν ζωή του καί τούς ἀγῶνες του, κυρίως ἀπό τά χρόνια ἐκεῖνα πού βρισκόταν στό Ἅγιον Ὄρος, βλέπουμε πολλές ἐμπειρίες πού εἶχε ἀποκτήσει στήν μοναχική ζωή του.

Πέρα ἀπό αὐτά αὐτοζωγραφίζεται, χωρίς νά τό ἐπιδιώκη, ἐκφράζοντας τόν χαρακτήρα του καί τήν προσωπικότητά του, ἤτοι τήν βαθειά ταπείνωση καί κένωση, τήν εὐγένειά του, τόν σεβασμό στήν ἐλευθερία τοῦ ἄλλου, τήν αὐθεντικότητα καί ἀκρίβεια ὅταν ἀναφέρεται σέ θέματα πνευματικῆς ζωῆς, πού διατυπώνονται ὅμως μέ ἀρρενωπή τρυφερότητα. Ὁ Γέροντας Σωφρόνιος εἶναι ἕνας μεγάλος θεολόγος καί Πνευματικός Πατέρας πού ὁμιλεῖ ἀπό τόν Σταυρό τοῦ Γολγοθᾶ, μέσα ἀπό τήν προσευχή τῆς Γεθσημανῆ, τήν βίωση τοῦ Ἅδου, πάντοτε ὅμως προσευχόμενος στόν Θεό. Ἔτσι, ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ γεννιέται στήν καρδιά του καί μεταδίδεται αὐθεντικά στούς ἀκροατές του. Δέν εἶναι λόγος πού προέρχεται ἀπό τήν λογική, τόν στοχασμό, τήν φαντασία καί τά ἀναγνώσματα, ἀλλά λόγος Θεοῦ πού γεννιέται σέ μιά καρδιά πού διακρίνεται γιά τήν γονιμότητά της.

5. Ὅμως, πέρα ἀπό τά παραπάνω, οἱ ὁμιλίες αὐτές ἔχουν κι ἕνα χαρακτήρα αὐθεντικῆς αὐτοερμηνείας τῆς γραπτῆς διδασκαλίας του, ἡ ὁποία διατυπώθηκε στά βιβλία του πού κυκλοφόρησαν. Ἡ καλύτερη ἑρμηνευτική μέθοδος εἶναι ὁ ἴδιος ὁ συγγραφέας νά ἑρμηνεύη τήν διδασκαλία του. Ἔτσι, διαβάζοντας τίς ὁμιλίες αὐτές μποροῦμε νά καταλάβουμε καλύτερα, ὅσο βέβαια εἶναι δυνατόν, τά ὅσα ἔγραψε στά βιβλία του πού δημοσιεύθηκαν. Μερικοί, ὅταν διαβάζουν τά βιβλία τοῦ Γέροντος Σωφρονίου ἐκφράζουν μιά δυσκολία κατανοήσεώς τους. Ὅμως, οἱ ὁμιλίες αὐτές ἑρμηνεύουν αὐθεντικά τά ὅσα ἔχει γράψει προηγουμένως καί θά μποροῦσα νά ἰσχυρισθῶ ὅτι εἶναι ὅλη ἡ διδασκαλία του ἁπλοποιημένη καί δοσμένη μέ οὐσιαστικό τρόπο στούς ἀκροατές καί τελικά στούς ἀναγνῶστες. Καί αὐτό εἶναι σημαντικό γιατί πολλοί πού γράφουν γιά τόν Γέροντα τόν παρερμηνεύουν.

Γιά παράδειγμα πρέπει νά τονισθῆ ἡ ἔννοια τοῦ προσώπου στόν ἄνθρωπο, κατά τήν διδασκαλία τοῦ Γέροντος Σωφρονίου. Πολλοί ὁμιλοῦν σήμερα γιά τό πρόσωπο ἐντελῶς φιλοσοφικά μέσα ἀπό τά ἀνθρώπινα δικαιώματα, καί τίς φιλοσοφικές, κοινωνιολογικές καί ὑπαρξιακές θεωρίες. Ὁ Γέροντας ὁμιλεῖ γιά τό πρόσωπο θεολογικά καί ἀσκητικά, ἐξηγεῖ ὅτι τό πρόσωπο, ἡ ὑπόσταση δίνεται ἀπό τήν ἀρχή στόν ἄνθρωπο ὡς καθαρή δυνατότητα, ἀλλά λίγοι τήν ἐνεργοποιοῦν. Ἰσχυρίζεται ὅτι ὁ ἄνθρωπος ὡς πρόσωπο-ὑπόσταση, μέ τήν θεολογική σημασία, σκέφτεται καί αἰσθάνεται καί ζῆ ὅπως ὁ Ἴδιος ὁ Χριστός, ἐκφράζεται μέ τήν προσευχή ὑπέρ ὅλου τοῦ κόσμου. Ἔτσι, τό πρόσωπο στόν ἄνθρωπο στήν πραγματικότητα εἶναι ἡ βίωση τοῦ καθ’ ὁμοίωση, εἶναι ἡ πορεία ἀπό τό κατ’ εἰκόνα στό καθ’ ὁμοίωση.

Φθάνει μάλιστα στό σημεῖο νά πῆ ὅ,τι ὅταν ἔγραφε γιά τήν θεολογία τοῦ προσώπου στά ἔργα του, στήν πραγματικότητα ζωγράφιζε τό πορτραῖτο τοῦ ἁγίου Σιλουανοῦ, εἶχε μπροστά του αὐτόν τόν ἅγιο ἄνθρωπο καί τόν περιέγραφε. Ὅπως ὁ ἅγιος Σιλουανός εἶδε τόν Χριστό ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι, καί σέ μιά στιγμή ἀπέκτησε πείρα τῆς αἰωνίου ζωῆς, ἀλλά καί γέμισε ἀπό ἀγάπη γιά ὅλο τόν κόσμο, ἔτσι συμβαίνει καί σέ αὐτόν πού γίνεται πρόσωπο, ἀγαπᾶ ὅλο τόν κόσμο καί προσεύχεται γι’ αὐτόν σέ βαθυτάτη κένωση. Ἑπομένως, ἡ θεωρία τοῦ Γέροντος περί τοῦ ἀνθρώπου ὡς προσώπου διαφέρει σαφῶς ἀπό ἄλλες φιλοσοφικές, ὑπαρξιακές, κοινωνικές καί «θεολογικές» ἀναλύσεις.

Γενικά, στίς ὁμιλίες αὐτές ὁ Γέροντας Σωφρόνιος «αὐτοζωγραφίζεται», «αὐτοαποκαλύπτεται» καί «αὐτοερμηνεύεται» στούς μοναχούς του, οἱ ὁποῖοι τίς δημοσίευσαν εἴκοσι (20) χρόνια μετά τήν ὁσιακή κοίμησή του, ὥστε νά ὡφεληθοῦν ὅλοι οἱ ἀναγνῶστες.

6. Ὁ Γέροντας Σωφρόνιος στίς ὁμιλίες του αὐτές κάνει λόγο γιά τίς τρεῖς περιόδους στό ἔργο τῆς ζωῆς του καί τῆς Μονῆς του. Ἡ πρώτη συνδέεται μέ τόν ἅγιο Σιλουανό, τήν ζωή του καί τό βιβλίο πού ἐξέδωσε γι’ αὐτόν. Ἡ δεύτερη περίοδος εἶναι ἡ ἐξομολόγησή του ἐνώπιον ὅλου τοῦ κόσμου, ἡ «αὐτοβιογραφία» του πού ἔγινε μέ τό βιβλίο «Ὀψόμεθα τόν Θεόν καθώς ἐστι». Καί ἡ τρίτη περίοδος εἶναι ἡ προσπάθειά του γιά νά γίνη γνωστός ὁ λόγος τοῦ ἁγίου Σιλουανοῦ μέσα ἀπό τήν Ἱερά Μονή τοῦ Ἔσσεξ. Ἤθελε οἱ μοναχοί του νά ζοῦν κατά τόν λόγο τοῦ ἀγίου Σιλουανοῦ, ὥστε ἡ Ἱερά αὐτή Μονή νά εἶναι ὁ χῶρος ἐκεῖνος πού θά δείχνη ἐμπειρικῶς τόν λόγο του, καί αὐτός εἶναι ὁ λόγος πού ἔκανε αὐτές τίς ὁμιλίες στούς μοναχούς του. Σέ αὐτήν τήν τρίτη περίοδο συγκαταλέγονται οἱ τόμοι αὐτοί πού δείχνουν τήν ἐπιθυμία του οἱ μοναχοί του νά γίνουν κληρονόμοι τῆς ζωῆς καί τῆς διδασκαλίας τοῦ ἁγίου Σιλουανοῦ, αὐτοῦ τοῦ χαρισματικοῦ θεολόγου τῆς Ἐκκλησίας μας.

Συμπερασματικά μπορῶ νά πῶ ὅτι αὐτοί οἱ δύο τόμοι καί ὁ τρίτος πού θά ἀκολουθήση εἶναι ἕνας μεγάλος πνευματικός θησαυρός, πού εἶναι ἀποτέλεσμα μιᾶς εὐλογημένης ἔμπνευσης καί ὁδηγεῖ στήν ἔμπνευση αὐτή. Γι’ αὐτό δοξάζουμε τόν Θεό γιά τήν παρουσία τοῦ Γέροντος Σωφρονίου στήν Ἐκκλησία καί τήν ζωή μας, καθώς ἐπίσης καί γιά τόν ζωντανό θεολογικό του λόγο.

Ὁ τίτλος τῶν τόμων αὐτῶν «οἰκοδομώντας τόν Ναό τοῦ Θεοῦ μέσα μας καί στούς ἀδελφούς μας» ἐκφράζει τήν διδασκαλία τοῦ Ἀποστόλου Παύλου, ὅτι τά σώματά μας εἶναι, καί πρέπει νά εἶναι ναός τοῦ Ἁγίου Πνεύματος (Α΄ Κορ. στ΄, 19), μέσα στόν ὁποῖο θά γίνεται ἡ προσευχή γιά ὅλο τόν κόσμο, καί ἐκεῖ θά συντελεῖται ἡ ἀδιάλειπτη ἱερουργία καί δοξολογία στόν Τριαδικό Θεό, μέ τήν ὑπέρβαση ὅλων τῶν διαιρέσεων πού δημιούργησε ἡ πτώση τοῦ Ἀδάμ. Ἐπίσης, ἀναφέρεται στόν λόγο τοῦ Ἀποστόλου Πέτρου: «καί αὐτοί ὡς λίθοι ζῶντες οἰκοδομεῖσθε οἶκος πνευματικός, ἱεράτευμα ἅγιον, ἀνενέγκαι πνευματικάς θυσίας εὐπροσδέκτους τῷ Θεῷ διά Ἰησοῦ Χριστοῦ» (Α΄, Πέτρ. β΄, 5). Πρόκειται γιά τήν αὐθεντική, ὄχι μόνον μοναχική, ἀλλά καί Χριστιανική ζωή, πού ἀποβλέπει στήν μεταμόρφωση τοῦ ἀνθρώπου σέ Ναό τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, σέ «γένος ἐκλεκτόν, βασίλειον ἱεράτευμα, ἔθνος ἅγιον» (Α΄ Πέτρ. β΄, 9).

Αὐτά τά λέγω γιά ἕναν πλούσιο πνευματικό θησαυρό.–