Ὁ ἄνθρωπος τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν καί ὁ «μετάνθρωπος» τῆς τεχνολογίας

Ὁμιλία κατά τήν ἐκδήλωση τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως πρός τιμήν τῶν Ἐκπαιδευτικῶν.

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Δεῖτε τὴν ὁμιλία ΕΔΩ

Ἡ ἑορτή τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν ὡς ἑορτή τῆς παιδείας καί τῶν Γραμμάτων προσφέρεται κάθε χρόνο νά συναντόμαστε στόν χῶρο αὐτόν τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεώς μας καί νά ἀνταλλάσσουμε εὐχές καί νά ἀλληλοενισχυόμαστε στόν ἀγώνα πού κάνουμε γιά τούς νέους καί τήν παιδεία μας.

Τό θέμα πού θά σᾶς παρουσιάσω σήμερα εἶναι «ὁ ἄνθρωπος τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν», δηλαδή πῶς ἤθελαν τόν ἄνθρωπο οἱ Τρεῖς αὐτοί Ἱεράρχες, ὁ Μέγας Βασίλειος, ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος καί ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, καί πῶς τόν θέλει «ὁ μετάνθρωπος τῆς τεχνολογίας». Εἶναι ἕνα θέμα σοβαρό καί ἐπίκαιρο γιά τήν ἐποχή μας. Φυσικά, θά τονισθοῦν τά πλέον ἀπαραίτητα μέ συνοπτικό τρόπο.

1. Ἡ διδασκαλία τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν γιά τόν ἄνθρωπο

Ἡ διδασκαλία τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν ἔχει ὡς βάση τόν Τριαδικό Θεό καί τόν ἄνθρωπο. Ἔτσι, οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες κάνουν λόγο γιά τό ὅτι ὁ Θεός εἶναι Τριαδικός, Πατήρ, Υἱός καί Ἅγιον Πνεῦμα, τρία πρόσωπα-ὑποστάσεις καί μία φύση-οὐσία-θέληση-ἐνέργεια, καί ὁ ἄνθρωπος ἀποτελεῖται ἀπό ψυχή καί σῶμα καί εἶναι δημιουργημένος κατ’ εἰκόνα καί καθ’ ὁμοίωση τοῦ Θεοῦ.

Θά παρατεθοῦν μερικά κείμενα καί τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν γιά τόν ἄνθρωπο καί τήν ἀξία του.

Ὁ Μέγας Βασίλειος σέ ὅλα τά ἔργα του τονίζει τήν μεγάλη ἀξία τοῦ ἀνθρώπου. Θά περιοριστῶ, ὅμως, σέ μία ὁμιλία του πού φέρει τόν τίτλο «περί τοῦ μή προσηλῶσθαι τοῖς βιοτικοῖς καί περί τοῦ γενομένου ἐμπρησμοῦ ἔξωθεν τῆς Ἐκκλησίας».

Δέν γνωρίζουμε πότε ἔγινε αὐτός ὁ ἐμπρησμός, ἀλλά μέ ἀφορμή αὐτό τό γεγονός ὁ Μέγας Βασίλειος ἐκφώνησε αὐτήν τήν «περιστασιακή» λεγομένη ὁμιλία του, πού διακρίνεται σέ δύο ἑνότητες.

Στήν πρώτη ἑνότητα διδάσκει ὅτι ὁ διάβολος προσβάλλει τόν ἄνθρωπο μέσα ἀπό τίς ἐπιθυμίες του καί τά βιοτικά ἀγαθά. Ἔπειτα τονίζει ὅτι ὅλος ὁ ἀνθρώπινος βίος εἶναι ὁδός τήν ὁποία βαδίζει ὁ ἄνθρωπος ἀπό τότε πού εἰσῆλθε στήν ζωή. Στήν πορεία αὐτή ὁ ἄνθρωπος πρέπει νά ἔχη μαζί του τά ἀναγκαῖα ἐφόδια πού συνιστοῦν τόν κόσμο τῆς ψυχῆς καί ὄχι ὅσα τόν ζημιώνουν. Ἡ ψυχή εἶναι τό «ὄντως ἡμέτερον», καί τό σῶμα εἶναι «κτῆμα ἀναγκαῖον τῇ ψυχῇ καί συνεργοῦν αὐτῇ πρός τό ζῆν ἐπί γῆς». Ἔτσι, ὁ ἄνθρωπος πρέπει νά ἀποβάλλη τόν πλοῦτο καί νά τόν διαθέτη στούς ἀδελφούς οἱ ὁποῖοι δεινοπαθοῦν.

Στήν δεύτερη ἑνότητα ἀναφέρεται στό γεγονός τῆς πυρκαϊᾶς, τήν ὁποία θεωρεῖ ὡς προσβολή τοῦ διαβόλου ἐναντίον τῆς Ἐκκλησίας καί προτρέπει αὐτούς πού δέν δοκιμάσθηκαν ἀπό τό πῦρ νά συμπαρασταθοῦν σέ αὐτούς πού ἐπλήγησαν. Καταλήγοντας παρηγορεῖ αὐτούς πού εἶναι σέ θλίψη, τονίζοντας τήν ἀξία τῆς ψυχῆς, ἡ ὁποία εἶναι «ὄντως ἡμέτερον» καί τήν προσδιορίζει: «Ψυχή τε, ᾗ ζῶμεν, λεπτή τις οὖσα καί νοερά καί οὐδέν δεομένη τῶν βαρυνόντων, καί σῶμα, τό ταύτῃ δοθέν ὄχημα πρός τόν βίον παρά τοῦ κτίσαντος». Ἐδῶ τονίζεται ὅτι ἡ ψυχή εἶναι «νοερά» καί τό σῶμα εἶναι ὄχημα τῆς ψυχῆς. Ἀκόμη, δίνεται ὁ ὁρισμός τοῦ ἀνθρώπου πού ἀκολούθησε ἀπό τήν προηγούμενη ἐπισήμανση. Γράφει ἕναν καταπληκτικό ὁρισμό τοῦ ἀνθρώπου: «Αὐτό εἶναι ὁ ἄνθρωπος• νοῦς ἐνδεδυμένος μέ κατάλληλη καί ταιριαστή σάρκα. Αὐτός ἀπό τόν πλάστη, τεχνίτη τῶν ὅλων, διαπλάσσεται στούς μητρικούς κόλπους. Αὐτόν φέρει στό φῶς ἀπό τούς σκοτεινούς ἐκείνους θαλάμους ὁ καιρός τοῦ τοκετοῦ. Αὐτός ἔχει ταχθῆ νά κυβερνᾷ τά ἐπίγεια. Γι’ αὐτόν ἡ κτίση ἔχει ἁπλωθῆ ὡς γυμναστήριο τῆς ἀρετῆς. Σέ αὐτόν ὑπάρχει νόμος• νά ὁμοιάση ὅσον τό δυνατόν τόν πλάστην καί νά σκιαγραφῆ πάνω στήν γῆ τήν οὐράνιον εὐταξίαν. Αὐτός, ὅταν καλῆται, σηκώνεται καί ἀπέρχεται ἀπό ἐδῶ. Αὐτός παρουσιάζεται μπροστά στό βῆμα τοῦ Θεοῦ, πού τόν ἀπέστειλε. Αὐτός κρίνεται. Αὐτός δέχεται τήν ἀνταπόδοση γι’ αὐτά πού ἔπραξεν ἐδῶ». Εἶναι σημαντικός καί μοναδικός αὐτός ὁ ὁρισμός τοῦ ἀνθρώπου.

Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος γράφει ὅτι δέν εἶναι θαυμαστόν πού ὁ ἄνθρωπος ἐνεφανίσθη τελευταῖος κατά τήν δημιουργία τιμημένος ἀπό τό χέρι τοῦ Θεοῦ καί τήν εἰκόνα τοῦ Θεοῦ. Διότι ἔπρεπε πρῶτα νά δημιουργηθοῦν τά βασίλεια καί ἔπειτα νά εἰσαχθῆ ὁ βασιλεύς.

Γράφει ὅτι ἡ δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου ἔγινε μέ θαυμαστό τρόπο. Τό σῶμα δημιουργήθηκε ἀπό τήν ὕλη πού προϋπῆρχε καί ἀφοῦ ἔδωσε σέ αὐτό τήν πνοή του, πού εἶναι ἡ νοερά ψυχή καί εἰκόνα Θεοῦ, τόν ἔστησε «οἷόν τινα κόσμον ἕτερον ἐν μικρῷ μέγαν», ὡσάν ἄλλον ἄγγελο, ὡσάν μικρόν προσκυνητή, φύλακα τῆς ὁρατῆς κτίσεως καί ἱερουργό τῆς ἀοράτου, βασιλέα αὐτῶν πού βρίσκονται στήν γῆ καί κυβερνώμενο ταυτοχρόνως ἀπό τόν οὐρανό, ἐπίγειο καί οὐράνιο, προσωρινό καί ἀθάνατο, ὁρατό καί ἐννοούμενο, εὑρισκόμενο στό μέσον μεταξύ μεγαλείου καί ταπεινότητος, τόν ἴδιον πνεῦμα καί σάρκα. Πνεῦμα γιά τήν χάρη, σάρκα γιά τήν ἔπαρση. Τό μέν ἕνα γιά νά ζῆ καί νά δοξάζη τόν εὐεργέτη, τό ἄλλο γιά νά ὑποφέρη, νά ἐνθυμεῖται καί νά διαπαιδαγωγῆται ἀπό τά παθήματά του, φιλοτιμούμενος ἀπό τό μεγαλεῖο του. Στήν συνέχεια, δίνει τόν περίφημο ὁρισμό τοῦ ἀνθρώπου ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι «ζῶον ἐνταῦθα οἰκονομούμενον καί ἀλλαχοῦ μεθιστάμενον, καί πέρας τοῦ μυστηρίου τῇ πρός Θεόν νεύσει θεούμενον» .

Στήν ἐποχή τοῦ ἁγίου Γρηγορίου κυριαρχοῦσε ἡ αἵρεση τοῦ Ἀπολλιναρίου, σύμφωνα μέ τόν ὁποῖο ὁ Χριστός προσέλαβε ψυχή καί σῶμα, χωρίς τόν νοῦ, καί ἔτσι ἡ θεότητα ἦταν στήν θέση τοῦ νοῦ. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ἀντιδρᾶ σέ αὐτήν τήν αἵρεση καί σέ ἐπιστολή του σέ ἕναν Πρεσβύτερο γράφει ὅτι Θεότητα μέ σάρκα μόνο δέν εἶναι ἄνθρωπος, οὔτε μέ μόνο τήν ψυχή, οὔτε μέ τά δύο, ψυχή καί σῶμα, χωρίς τόν νοῦ, πράγμα πού εἶναι κυριότερα ὁ ἄνθρωπος. Συνεχίζει: «Σκόπει ὅτι καί ψυχήν καί λόγον καί νοῦν καί Πνεῦμα ἅγιον ὁ αὐτός ἐχώρησε» , διότι «τό ἀπρόσληπτον καί ἀθεράπευτον».

Μελετώντας τήν ἀξία τοῦ ἀνθρώπου θαυμάζει λέγοντας: «Τί τό καινόν τοῦτο περί ἐμέ μυστήριον; Μικρός εἰμι καί μέγας, ταπεινός καί ὑψηλός, θνητός καί ἀθάνατος, ἐπίγειος καί αἰώνιος». «Ἐκεῖνα εἶναι τοῦ κάτω κόσμου, αὐτά εἶναι μέ τόν Θεό. Ἐκεῖνα εἶναι μέ τήν σάρκα, αὐτά εἶναι μέ τό πνεῦμα» .

Ἀλλοῦ γράφει ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι «τό τιμιώτατον Θεῷ κτῆμα καί οἰκειότατον». Καί προτρέπει: «Ἄς ἀποδώσουμε στήν εἰκόνα τό κατ’ εἰκόνα, ἄς κατανοήσουμε τήν ἀξία μας, ἄς τιμήσουμε τό πρωτότυπο τῆς εἰκόνας μας, ἄς γνωρίσουμε τή δύναμη τοῦ μυστηρίου καί ἄς μάθουμε πρός χάριν ποίου ἀπέθανεν ὁ Χριστός» .

Ἀλλοῦ ἀποκαλεῖ τόν ἄνθρωπο «ἄνθρωπον τοῦ Θεοῦ» καί τόν προτρέπει νά μάθη καί νά θυμᾶται «τίνος εἶ ποίημα», ποῦ καλεῖται νά πάη, πόσα ἔχει καί τί ὀφείλει νά κάνη, ἀπό ποιόν τοῦ δόθηκε ὁ λόγος, ὁ νόμος, οἱ Προφῆτες, τό νά γνωρίση τόν Θεό καί νά μή ἀπελπίζεται ἀπό τά προσδοκώμενα καί ἀκόμη νά μιμηθῆ τήν φιλανθρωπία τοῦ Θεοῦ .

Σέ μιά ὁμιλία του ἐκφράζεται μέ θαυμασμό γιά ὁλόκληρη τήν ἀνθρώπινη φύση καί κατασκευή. Ἐρωτᾶ: «Πῶς κινούμαστε; Πῶς τό ἀθάνατο ἀναμείχθηκε μέ τό θνητό; Πῶς ρέω πρός τά κάτω καί συγχρόνως φέρομαι πρός τά ἄνω; Πῶς περιορίζεται ἡ ψυχή στό σῶμα, πῶς δίνει ζωή καί συγχρόνως μετέχει στό πάθος; Πῶς ὁ νοῦς εἶναι περιγραπτός καί ἀόρατος, μένει μέσα μας καί παρακολουθεῖ τά πάντα μέ τήν ταχεῖα κίνηση καί ροή του; Πῶς χρησιμοποιεῖ τόν λόγο καί ἀνακοινώνεται καί προχωρεῖ μέσω τοῦ ἀέρος καί εἰσέρχεται μεταξύ τῶν πραγμάτων; Πῶς συμμετέχει στήν αἴσθηση καί συστέλλεται ἀπό τίς αἰσθήσεις; Καί ἀκόμη πρό αὐτῶν, πῶς στό ἐργαστήριο τῆς φύσεως γίνεται ἡ ἀρχική σύλληψη καί ὁ πρῶτος σχηματισμός; Καί πῶς γίνεται ἡ τελευταία διαμόρφωση καί ἡ ὁλοκλήρωσή μας; Πῶς ἐπιθυμοῦμε τήν τροφή καί πῶς τρεφόμεθα; Ποιός μᾶς ὁδήγησε ἀδιδάκτους στούς μαστούς καί τίς ἀρχές τῆς ζωῆς; Πῶς τό σῶμα τρέφεται μέ τροφές, ἡ δέ ψυχή μέ τόν λόγο; Ποιά εἶναι ἡ φυσική ἕλξη καί σχέση μεταξύ γονέων καί παιδιῶν, ὥστε νά συνδέωνται μέ τό φίλτρον; Πῶς ὁμοιάζουν ὅλοι οἱ ἄνθρωποι; Πῶς ἡ ἀνθρώπινη φύση εἶναι σέ ὅλους ἡ ἴδια καί συγχρόνως διαφέρουν οἱ ἄνθρωποι στούς χαρακτῆρες πού εἶναι πάρα πολλοί μέ ἀναρίθμητες ἰδιότητες; Πῶς τό αὐτό ὄν εἶναι ἀφ’ ἑνός μέν θνητόν ἐξ αἰτίας τοῦ θανάτου, ἀφ’ ἑτέρου δέ ἀθάνατον λόγῳ τῆς γεννήσεως;» .

Αὐτός ὁ λόγος τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου εἶναι ἕνας ὕμνος γιά τόν ἄνθρωπο πού ἀποτελεῖται ἀπό ψυχή, νοῦ, σῶμα καί Ἅγιον Πνεῦμα.
Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος κινεῖται σέ αὐτήν τήν ἴδια προοπτική στήν ὁποία κινοῦνται οἱ ἄλλοι Πατέρες.

Σέ ὁμιλία του ἀναφέρεται στά δῶρα πού ἔδωκε ὁ Θεός στόν ἄνθρωπο μέ τήν δημιουργία του καί μάλιστα ὡς σέ ἀρραβῶνα, διότι πρόκειται νά τοῦ δώση πολύ μεγαλύτερα στό μέλλον. Καί ἀναφερόμενος στό τί εἶναι ἀρραβώνας λέγει ὅτι αὐτά εἶναι τά ἀγαθά τῆς παρούσης ζωῆς, τά αἰσθητά καί τά πνευματικά, πού ἀποτελοῦν τά προοίμια τῶν μελλόντων. Καί ἀναφέρει ὅτι ὁ Ἴδιος ὁ Θεός ἔπλασε τό σῶμα του, ὁ Ἴδιος ἔθεσε μέσα του τήν ψυχή, αὐτόν ἀπό ὅλα τά ὄντα τόν ἐτίμησε μέ τόν λόγο, τοῦ ἔδωσε τήν δυνατότητα νά ἐξουσιάζη καί νά χρησιμοποιῆ ὅλα ὅσα βλέπει, τοῦ χάρισε τήν δυνατότητα νά Τόν γνωρίση, προσέφερε σέ αὐτόν τόν Υἱό Του, τοῦ δώρησε τό βάπτισμα πού εἶναι γεμάτο ἀπό πολλά ἀγαθά, τοῦ ἔδωσε τήν ἱερά Τράπεζα, τοῦ ὑποσχέθηκε τά οὐράνια βασίλεια καί τά ἀπόρρητα ἀγαθά. Καί στήν συνέχεια ἐρωτᾶ: «Ἔλαβες τόσα πολλά, πρόκειται νά λάβης τόσα πολλά καί φέρεσαι μέ τόση μικροπρέπεια γιά τά χρήματα πού χάνονται; Καί ποιά συγγνώμη θά ἔχης;» .

Σέ ἄλλη ὁμιλία του στρέφεται στόν ἀκροατή του καί τοῦ λέγει ὅτι πρός χάρη του ὁ Θεός τεντώνει τόν οὐρανό, ἀνάπτει τόν ἥλιο, θεμελιώνει τήν γῆ, χύνει τήν θάλασσα, ἁπλώνει τήν ἀτμόσφαιρα, ὁρίζει τήν τροχιά τῆς σελήνης, θέτει σταθερούς νόμους γιά τίς ἐποχές τοῦ ἔτους. Καί ὅλα τά ἄλλα ἐκτελοῦν ἀκριβῶς τόν δρόμο τους μόνο μέ τό νεῦμα Ἐκείνου .

Αὐτά εἶναι ἐλάχιστα χωρία ἀπό τήν διδασκαλία τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν στά ὁποῖα φαίνεται ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἡ κορωνίδα τῆς δημιουργίας, αὐτόν ὑπηρετοῦν ὅλα τά στοιχεῖα τῆς φύσεως, αὐτός κυριαρχεῖ πάνω στήν κτίση, μέ τήν ἐντολή τοῦ Θεοῦ, καί αὐτός ἀποτελεῖται ἀπό ψυχή καί σῶμα, ἔχει νοῦ καί τήν Χάρη τοῦ Θεοῦ καί, βεβαίως, γιά τόν ἄνθρωπο ἐνηνθρώπησε ὁ Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ, ἔπαθε, σταυρώθηκε καί ἀναστήθηκε, εἶναι θεούμενος καί μετά τήν ἀνάσταση τοῦ σώματός του θά εἶναι αἰώνιος ψυχοσωματικά.
Ὄντως, μεγάλο μυστήριο ὁ ἄνθρωπος!

2. Οἱ ὅροι διανθρωπισμός καί μετανθρωπισμός

Ὁ ὅρος «διανθρωπισμός» συνδέεται μέ τό φιλοσοφικό κίνημα τοῦ διανθρωπισμοῦ πού παρουσιάσθηκε στήν δεκαετία τοῦ 1960, ἀπό ἕναν ἀπό τούς πρώτους καθηγητές τῆς μελλοντολογίας, πού ἄλλαξε τό ὄνομά του σέ FM-2030, καί δίδαξε «νέες ἔννοιες τοῦ ἀνθρώπου», οἱ ὁποῖες «υἱοθετοῦν τεχνολογίες, τρόπους ζωῆς καί κοσμοθεωρίες "μεταβατικές" στόν μεταθανάτιο ὡς "μετάνθρωπος"».

Σήμερα ὁ διανθρωπισμός «εἶναι φιλοσοφικό κίνημα πού ὑποστηρίζει τόν μετασχηματισμό τῆς ἀνθρώπινης κατάστασης ἀναπτύσσοντας καί καθιστώντας εὐρέως διαθέσιμες ἐξελιγμένες τεχνολογίες γιά νά ἐνισχύσει σημαντικά τήν ἀνθρώπινη διάνοια καί φυσιολογία». «Ἡ πιό συνηθισμένη διανθρωπιστική θεωρία εἶναι ὅτι τά ἀνθρώπινα ὄντα μπορεῖ τελικά νά εἶναι σέ θέση νά μεταμορφωθοῦν σέ διαφορετικά ὄντα μέ ἱκανότητες πού ἐπεκτάθηκαν σέ μεγάλο βαθμό ἀπό τήν τρέχουσα κατάσταση, ὥστε νά ἀξίζουν τήν ἐτικέτα τῶν μεταθανάτιων ὄντων» .

Ἔτσι, διά τοῦ «διανθρωπισμοῦ» ὁ ἄνθρωπος φθάνει στόν «μετανθρωπισμό», ὁ ὁποῖος μετανθρωπισμός σημαίνει 1. «ρομπότ μέ ἐλεύθερη βούληση, ἐνσυναίσθηση καί πλήρη πολιτικά δικαιώματα καί ὑποχρεώσεις», δηλαδή ἕνας «μποτικός ἄνθρωπος», «ἄνθρωπος μέ βιολογικό σῶμα μέ ἀπόλυτα-πλήρως ψηφιακό ἐγκέφαλο (συνειδησιακά πλήρως βιονικός-ψηφιακός)», 2. «βιολογικός ἄνθρωπος μέ μερικῶς ψηφιακό ἐγκέφαλο (συνειδησιακά πλήρως βιονικός-ψηφιακός)», 3. «βιονικός ἄνθρωπος, βιολογικός ἄνθρωπος μέ τεχνολογικά ἐξαρτήματα ὡς σωματικά μέλη».

Πράγματι, εἶναι χαρακτηριστικό γνώρισμα τῆς ἐποχῆς μας ὅτι ὅλος ὁ σύγχρονος τρόπος ζωῆς πορεύεται ἀπό τόν ἄνθρωπο στόν «διάνθρωπο» καί ἀπό ἐκεῖ στόν «μετάνθρωπο». Αὐτός ὁ ὅρος δέν εἶναι δικός μου, ἀλλά χρησιμοποιεῖται ἀπό πολλούς. Γίνεται, δηλαδή, μιά ἀποσάρκωση τοῦ ἀνθρώπου, ἀφοῦ ὅλα ὁδηγοῦνται ἀπό τόν ἄνθρωπο στόν ὑπολογιστή, στήν «μηχανική μάθηση», στό ρομπότ, στήν τεχνητή νοημοσύνη-εὐφυΐα, στό ψηφιακό χρῆμα, στήν ψηφιακή διακυβέρνηση. Ὅμως, ὁ ἄνθρωπος παραμένει σταθερή ἀξία.

Βέβαια, πρέπει νά τονισθῆ ὅτι δέν πρέπει νά εἴμαστε ἐναντίον τῆς προόδου καί τῆς ἐπιστήμης οὔτε τῆς ἐξέλιξης στά μηχανήματα, ἀλλά τό ἐνδιαφέρον μας πρέπει νά εἶναι ἀφ’ ἑνός μέν στό νά γίνεται καλή χρήση τῶν πραγμάτων καί τῶν μηχανῶν, ἀφ’ ἑτέρου δέ ὁ ἄνθρωπος νά παραμένη κύριος τῶν μηχανῶν καί τῶν πραγμάτων καί ὄχι δοῦλος τους.

3. Ὁ «μετάνθρωπος» τῆς Τεχνολογίας

Ἀπό τήν πρώτη ἑνότητα φάνηκε ὅτι οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες καί ὅλη ἡ ἐκκλησιαστική παράδοση κάνουν λόγο γιά τόν ἄνθρωπο, πού ἀποτελεῖται ἀπό ψυχή καί σῶμα, ὅτι ἡ ψυχή ἔχει ζωτική ἐνέργεια, πού δίνει ζωή σέ ὅλο τό σῶμα, λογική ἐνέργεια πού διευθύνει τόν ἐγκέφαλο, ἀλλά ἔχει καί νοερά ἐνέργεια μέ τήν ὁποία ἔρχεται σέ ἐπικοινωνία μέ τόν Θεό.

Ὅλη ἡ σύγχρονη κίνηση τοῦ «μετανθρωπισμοῦ» στηρίζεται ἀποκλειστικά στήν λογική καί τόν ἐγκέφαλο τοῦ ἀνθρώπου, ἀγνοώντας τήν νοερά ἐνέργεια τῆς ψυχῆς.

Ὁ ἐγκέφαλος εἶναι τό σπουδαιότερο καί μεγαλύτερο τμῆμα τοῦ κεντρικοῦ νευρικοῦ συστήματος τοῦ σώματος πού βρίσκεται μέσα στό κρανίο καί περιβάλλεται ἀπό τούς προστατευτικούς ὑμένες, τίς μήνιγγες. Οἱ πληροφορίες τοῦ περιβάλλοντος μεταβιβάζονται μέ τούς νευροδιαβιβαστές καί τούς νευρῶνες στό κεντρικό νευρικό σύστημα, τό ὁποῖο δίνει τίς κατάλληλες ἐντολές στούς μῦς καί στούς ἀδένες.

Παρατηροῦμε ὅτι ἡ σύγχρονη τεχνολογία μιμεῖται ἐν πολλοῖς τόν ἀνθρώπινο ἐγκέφαλο, τόν ὁποῖο θέλει νά ὑποστηρίζη καί νά τόν ὑπερβῆ. Πρόκειται γιά τόν λεγόμενο «μετάνθρωπο» καί τήν κίνηση πού ὀνομάστηκε «μετανθρωπισμός», ὅπως τονίσθηκε προηγουμένως.

Προηγήθηκε ὁ «διανθρωπισμός» ἀπό πρώτους καθηγητές τῆς μελλοντολογίας πού υἱοθετοῦσαν τίς τεχνολογίες, διαφόρους τρόπους ζωῆς «μεταβατικούς» πρός τόν «μετάνθρωπο». Ἐμφανίσθηκε καί ὁ ἀναρχοδιανθρωπισμός πού συνθέτει τόν ἀναρχισμό μέ τόν διανθρωπισμό .

Ὁ ὅρος «μετανθρωπισμός» εἰσήχθη τό 1957 ἀπό ἕναν ἄθεο ἐξελικτικό βιολόγο, τόν Julian Haxley, πού συνέδεε τήν ἐξέλιξη τοῦ ἀνθρώπου μέ τήν εὐγονική. Σύμφωνα μέ τήν θεωρία αὐτή ἡ ἀνθρώπινη φύση εἶναι ὑπό διαμόρφωση, ἀφοῦ ἡ κατάσταση τῆς ἀνθρώπινης φύσης, ὅπως εἶναι τώρα, δέν εἶναι τό τέλος τῆς ἐξέλιξης τοῦ ἀνθρώπου, ἀλλά μέ τήν βοήθεια τῆς τεχνολογίας θά ἀποκτήσουμε ὑψηλότερες ἱκανότητες καί θά γίνουμε «μετάνθρωποι». Αὐτό θά ἐπιτευχθῆ μέ τήν γενετική μηχανική, τήν μοριακή νανοτεχνολογία καί τήν τεχνητή νοημοσύνη. Ὁ στόχος τοῦ «μετανθρωπισμοῦ» εἶναι νά ἐπιμηκυνθῆ ἡ ἀνθρώπινη ζωή, νά καταπολεμηθῆ τό γῆρας, νά ἐξαλειφθοῦν οἱ ἀσθένειες καί ἄλλα δεινά, ἀλλά καί νά ἐνισχυθοῦν οἱ ἀνθρώπινες διανοητικές, φυσικές καί συναισθηματικές ἱκανότητες. Μέσα στήν προοπτική αὐτή εἶναι καί ὁ ἐποικισμός τοῦ διαστήματος καί ἡ μηχανική ὑπερνοημοσύνη .

Ἔτσι, μέ τόν «μετανθρωπισμό» ὁ Homo Sapiens «μετασχηματίζεται, ἐνισχύοντας τήν διάνοια καί τή φυσιολογία του μέ τεχνολογικά ἐνθέματα καί μέσω τῆς γενετικῆς» γίνεται ὁ Homo technicus, ὁ «ἐπαυξημένος» ἄνθρωπος πού μπορεῖ νά φθάση μέχρι τήν κατάργηση τοῦ θανάτου, ὅπως νομίζουν.

Θά προσπαθήσω νά δώσω κάποια παραδείγματα ἀναλύοντας μερικούς ὅρους τῆς σύγχρονης τεχνολογίας.

Ὁ Φίλιπ Ντίκ (1928-1982), ἀμερικανός συγγραφεύς ἐπιστημονικῆς φαντασίας προσπάθησε σέ ὅλη τήν ζωή του νά ἀπαντήση σέ δύο ἐρωτήματα: «Τί εἶναι πραγματικό; Τί εἶναι ἀνθρώπινο;». Μεταξύ τῶν ἄλλων ἔγραψε τό μυθιστόρημα «τό ἠλεκτρικό πρόβατο». Ὁ πρωτότυπος τίτλος τοῦ βιβλίου ἦταν: «Ἄραγε τά ἀνδροειδῆ ὀνειρεύονται ἠλεκτρικά πρόβατα;».

Αὐτά τά ἀνδροειδῆ τοῦ Φίλιπ Ντίκ «ἦταν μηχανές μέ ὄψη ἀνθρώπου. Ἦταν τεχνητά ὄντα πού ἔμοιαζαν μέ φυσικές παρουσίες. Ἦταν σκεπτόμενες μηχανές, ἐξελιγμένα ΤΝ (Τεχνητά Νοήμονα) πού παρίσταναν τούς ἀνθρώπους. Σήμερα ὁλοένα καί περισσότερα ΤΝ μᾶς ξεγελοῦν, κάνοντάς μας νά πιστέψουμε ὅτι εἶναι ἄνθρωποι ἀπό πίσω». Ἤδη, στήν τηλεόραση παρουσιάζονται τέτοιες ταινίες ἐπιστημονικῆς φαντασίας μέ τά «ἀνδροειδῆ» ἀνθρωποειδῆ. Τό ἐρώτημα εἶναι ἄν στό μέλλον θά μπορέσουμε νά καταλάβουμε ἄν κάποιο ὄν εἶναι ἀνδροειδές ἀνθρωποειδές ἤ ἕνα ρομπότ πού παριστάνει τόν ἄνθρωπο .

Γίνεται λόγος γιά τά ρομπότ. Πρόκειται γιά ἕνα γεγονός πού ἄρχισε πρίν ἀπό ἑκατό χρόνια. Δηλαδή, τόν Ἰανουάριο τοῦ 1921 στήν Πράγα ἔκανε πρεμιέρα ἕνα θεατρικό ἔργο μέ τόν τίτλο «Παγκόσμια Ρομπότ τοῦ Ρόσουμ», πού συνέγραψε ὁ Καρέλ Τσάπεκ. Ὁ συγγραφεύς ἐπινόησε τόν ὅρο ρομπότ πού προέρχεται ἀπό τήν τσεχική λέξη «ρομπότα» πού σημαίνει σκληρή ἐργασία καί χρησιμοποιεῖται «γιά νά περιγράψη τά αὐτόματα πού παίρνουν τίς δουλειές τῶν ἀνθρώπων». Ἔτσι, σήμερα «κάθε ὑλική ἀναπαράσταση τῆς τεχνητῆς νοημοσύνης ὀνομάζεται ρομπότ» .

Εἶναι γνωστά τά βιομηχανικά Ρομπότ. Σέ παγκόσμιο ἐπίπεδο βρίσκονται σήμερα πάνω ἀπό τρία (3) ἑκατομμύρια βομηχανικά ρομπότ, πού δουλεύουν μέ λογισμικό Τεχνητῆς Νοημοσύνης καί «τά περισσότερα ἀκολουθοῦν ἐντολές ἀλγορίθμων». Σήμερα αὐτά γίνονται ἀποδεκτά διότι «τά ρομπότ δέν κουράζονται ποτέ, μποροῦν νά δουλεύουν νύχτα μέρα, Σαββατοκύριακα, δέν συμμετέχουν σέ συνδικάτα, δέν κολλᾶνε ἀσθένειες, δέν ἔχουν κἄν ἀπαιτήσεις. Χρειάζονται μόνο προγραμματιστές, συντηρητές καί πρωτόκολλα ἀσφαλείας» .

Βέβαια, τά βιομηχανικά ρομπότ κινοῦνται ἀπό τόν ἄνθρωπο, ὁ ὁποῖος τά θέτει σέ λειτουργία καί τά ἀπενεργοποιεῖ καί αὐτό μπορεῖ νά διευκολύνη, ἀλλά δημιουργεῖ τό λεγόμενο «ἄγχος τῆς αὐτοματοποίησης», διότι «οἱ προβλέψεις λένε ὅτι ἑκατομμύρια θέσεις ἐργασίας θά χαθοῦν ἐξαιτίας τῆς αὐτοματοποίησης, ἀλλά τήν ἴδια στιγμή θά δημιουργηθοῦν νέες» .

Ὁ στόχος πολλῶν ἐπιστημόνων σήμερα εἶναι ἡ δημιουργία «ἑνός τεχνητοῦ ἐγκεφάλου καί κατ’ ἐπέκταση μιᾶς Τεχνητῆς Νοημοσύνης», πού εἶναι «μίμηση τοῦ ἀνθρώπινου ἐγκεφάλου». Πρόκειται γιά τίς «αὐτοδίδακτες μηχανές γιατί χρησιμοποιοῦν τακτικές μάθησης πού ἐλαχιστοποιοῦν τήν ἐμπλοκή τοῦ ἀνθρώπου, καί ἡ ἐφαρμογή τους ἐπεκτείνεται σέ ὅλα τά πεδία ὅπου ἀφθονοῦν τά δεδομένα».

«Ὅταν μιλᾶμε σήμερα γιά Τεχνητή Νοημοσύνη, μιλᾶμε οὐσιαστικά γιά τήν μηχανική μάθηση», ἡ ὁποία «μπορεῖ νά κάνει ἀκριβεῖς προβλέψεις, νά ταξινομήσει, νά κάνει συστάσεις». «Παρακλάδι τῆς μηχανικῆς μάθησης εἶναι τά νευρωνικά δίκτυα καί ἡ βαθιά μάθηση» .

«Νευρωνικό δίκτυο ἀποκαλεῖται ἕνα μαθηματικό σύστημα πού ὡς μοντέλο του χρησιμοποιεῖ τό δίκτυο τῶν νευρώνων τοῦ ἀνθρώπινου ἐγκεφάλου πού εἶναι σέ θέση νά μαθαίνει μόνο του, ἀρκεῖ νά ἔχει σωστά δεδομένα» .

Ὅταν γίνεται λόγος γιά «δεδομένα», ἐννοεῖται ὅτι εἶναι αὐτά πού «συνιστοῦν πληροφορίες κάποιας μορφῆς». Στόν ἀνθρώπινο ἐγκέφαλο τά γράμματα πού διαβάζουμε μετατρέπονται σέ νοήματα, μέσα ἀπό μιά περίπλοκη διαδικασία, καί δημιουργοῦνται ἔννοιες, νοήματα, σχήματα, γλῶσσες. «Γιά τήν Τεχνητή Νοημοσύνη τά δεδομένα εἶναι ἱερά». «Ὁ ἠλεκτρονικός ἐγκέφαλος μιμεῖται αὐτό πού συμβαίνει στόν βιολογικό μας ἐγκέφαλο». Ἔχει παρατηρηθῆ εὔστοχα ὅτι ἡ Τεχνητή Νοημοσύνη πού στηρίζεται στά «δεδομένα» «μπορεῖ νά νικήσει τούς ἀνθρώπους στό σκάκι, ἀλλά δυσκολεύεται νά ἀντιληφθεῖ ἤ νά κινηθεῖ ὅπως ἕνα μικρό παιδί» .

Χωρίς τά δεδομένα δέν ὑπάρχει οὔτε Τεχνητή Νοημοσύνη οὔτε Μηχανική Μάθηση. Τά δεδομένα αὐτά προέρχονται ἀπό «αἰσθητῆρες». «Ὅπως ὁ ἄνθρωπος ἔχει αἰσθητηριακά ὄργανα, ἔτσι καί οἱ μηχανές ἔχουν τά δικά τους». Γιά παράδειγμα, τό θερμόμετρο εἶναι αἰσθητήρας, τό κινητό τηλέφωνο εἶναι «ἕνας κινητός αἰσθητήρας». «Ὅταν μιά συσκευή πού φέρουμε διαρκῶς μαζί μας περιέχει αἰσθητῆρες, τότε εἶναι μιά μηχανή συλλογῆς ἀκατέργαστων δεδομένων. Μέ αὐτά τά δεδομένα μποροῦμε νά ἐκπαιδεύσουμε ἕναν ἀλγόριθμο ὥστε νά ἀλλάζει συμπεριφορά». Ἐπειδή ἡ Τεχνητή Νοημοσύνη βασίζεται σέ αἰσθητῆρες, γι’ αὐτό «ἡ τεχνολογία τους θά γίνεται ὅλο καί πιό σημαντική. Στό μέλλον οἱ αἰσθητῆρες θά γίνονται ὅλο καί πιό σημαντικοί, θά γίνονται ὅλο καί πιό πανταχοῦ παρόντες, ὅλο καί πιό μικροί, ὅλο καί πιό ἀδιάκριτοι» .

Μιά πτυχή τῆς Τεχνητῆς Νοημοσύνης, ὅπως εἴπαμε, εἶναι «ἡ Μηχανική Μάθηση». Παρακλάδι τῆς Μηχανικῆς Μάθησης εἶναι ἡ βαθιά μάθηση, «ἡ ὁποία βασίζεται στά νευρωνικά δίκτυα». Ἡ Τεχνητή Νοημοσύνη εἶναι τό ἐξωτερικό, ἡ Μηχανική Μάθηση εἶναι τό ἐσωτερικό καί ἡ βαθιά μάθηση εἶναι τό ἐσώτατο. «Τά νευρωνικά δίκτυα πού προκύπτουν ἀπ’ τίς ὑπολογιστικές διαδικασίες μιμοῦνται τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο λειτουργοῦν οἱ ἐγκεφαλικές συνάψεις. Τήν ὀνομάζουμε βαθιά, γιατί τό εἶδος αὐτό τῆς μάθησης χρησιμοποιεῖ πολλά ἐπίπεδα ἀναγνώρισης. Κατά κάποιο τρόπο, ἐδῶ ἡ μηχανή μαθαίνει ἐμβαθύνοντας» .

Ἕνα ἄλλο θέμα πού συνδέεται μέ τήν Τεχνητή Νοημοσύνη εἶναι ἡ «εἰκονική πραγματικότητα», ἀφοῦ ἡ πρώτη βοηθᾶ τήν δεύτερη «στά γραφικά, στήν εἰκονική ἀποτύπωση ἑνός ρεαλιστικοῦ περιβάλλοντος μέ τόν ἴδιο τρόπο πού βοηθᾶ στήν ἐξέλιξη τῆς πλοκῆς τῶν βιντεοπαιχνιδιῶν». Ἔτσι, «ἡ γοητεία τοῦ εἰκονικοῦ κόσμου μπορεῖ νά κάνει τόν ἀληθινό κόσμο νά ὠχριᾶ» . Ἡ Τεχνητή Νοημοσύνη «εἶναι σέ θέση νά δημιουργεῖ ἕνα τεχνητό περιβάλλον, ὅπου κανείς μας δέν μπορεῖ νά πεῖ ἄν εἶναι εἰκονικό ἤ ἀληθινό» .

Ἀκόμη, πρέπει νά δοῦμε καί τό θέμα τῆς «ὑπερνοημοσύνης» μέ τήν ὁποία μπορεῖ νά ξεπερασθῆ ἡ ἀνθρώπινη νοημοσύνη. Ὅμως, ἡ ὑπερνοημοσύνη «στά χέρια ἑνός μοχθηροῦ ἀνθρώπου μπορεῖ νά γίνει ἕνα ὑπερόπλο» .

Γίνεται, λοιπόν, φανερό τί εἶναι ὁ «μετάνθρωπος». Εἶναι ἕνα «ρομπότ» πού διαθέτει «τεχνητό ἐγκέφαλο», ὁ ὁποῖος κάνει ἀκριβεῖς προβλέψεις, κάνει ἐνστάσεις κλπ. Αὐτό γίνεται γιατί διαθέτει «νευρωνικό δίκτυο» πού δέχεται τά «δεδομένα», τά ὁποῖα προέρχονται ἀπό τούς «αἰσθητῆρες», καί τά ὁποῖα καταλήγουν στήν «βαθιά μάθηση». Ἔτσι, ἡ «Τεχνητή Νοημοσύνη» συνδέεται μέ τήν «εἰκονική πραγματικότητα» μέ κατάληξη στήν «ὑπερνοημοσύνη», ὡς ἀποτέλεσμα μιᾶς μακρᾶς διαδικασίας πού σήμερα ἁπλῶς ὀνειρευόμαστε.

Αὐτός εἶναι ὄχι ἁπλῶς ὁ ὑπεράνθρωπος τοῦ Νίτσε, ὡς ἕνα πνευματικά ἀνώτερο ὄν, πού καταπατᾶ τόν ἄνθρωπο καί τόν ξεπερνᾶ, ἀλλά ὁ τεχνητός «μετάνθρωπος» καλωδιωμένος πού ξεπέρασε ὅλα τά ἀνθρώπινα, δέν ἔχει βιολογικό σῶμα οὔτε ψυχή καί, βεβαίως, δέν ἔχει τήν Χάρη τοῦ Θεοῦ, δέν φοβᾶται τόν θάνατο καί δέν «προσδοκᾶ ἀνάστασιν νεκρῶν, γιατί ἤδη θά περάσει στήν ψηφιακή ἀθανασία».

4. Συμπερασματικές παρατηρήσεις

Ὕστερα ἀπό τά ἀνωτέρω πρέπει νά καταλήξω σέ μερικά συμπεράσματα.

Πρῶτον, ὁ ἄνθρωπος ἔχει μεγάλη ἀξία, εἶναι ἡ περίληψη ὅλης τῆς δημιουργίας, δημιούργησε πολιτισμούς, καλλιέργησε τήν ἐπιστήμη, καί τό κυριότερο ἔχει τήν δυνατότητα νά γίνη κατά Χάριν Θεός, διότι ἔχει δημιουργηθῆ κατ’ εἰκόνα καί καθ’ ὁμοίωση Θεοῦ. Ὁ ἴδιος ὁ Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ προσέλαβε τήν ἀνθρώπινη φύση καί τήν θέωσε καί ἔδωσε τήν δυνατότητα στόν ἄνθρωπο νά γίνη μέλος τοῦ Σώματος τοῦ Χριστοῦ.

Ἔτσι, ἔχει μεγάλη ἐπικαιρότητα τό βιβλίο πού ἔγραψε ὁ π. Ἰουστῖνος Πόποβιτς, νῦν ἅγιος τῆς Ἐκκλησίας μας, μέ τίτλο «Ἄνθρωπος καί Θεάνθρωπος». Σέ αὐτό τό βιβλίο τονίζεται ἡ μεγάλη ἀξία πρωτίστως τοῦ Θεανθρώπου καί δευτερευόντως τοῦ ἀνθρώπου, πού συνδέεται μέ τόν Θεάνθρωπο Χριστό.

Δεύτερον, ἡ σύγχρονη τεχνολογική ἐπανάσταση δημιουργεῖ πολλούς κινδύνους, μέ τό νά ὑπερβῆ τόν ἄνθρωπο, ὄχι μέ τήν Χάρη τοῦ Θεοῦ, ἀλλά μέ τήν ἀντιγραφή τοῦ ἐγκεφάλου τοῦ ἀνθρώπου καί τήν ἐνίσχυσή του μέ τίς δυνατότητες πού προσφέρει ἡ σύγχρονη ἐπιστήμη.

Ὅμως, κάθε ἐπανάσταση ἐγκυμονεῖ κινδύνους, ἀλλά τελικά ὁ ἄνθρωπος ἐξισορροπεῖ τά πράγματα. Ἔτσι, μπορεῖ ἡ σύγχρονη Τεχνολογία νά φαίνεται ἐπικίνδυνη γιά τήν ἐλευθερία μας, ἀλλά μπορεῖ νά βοηθήση τόν ἄνθρωπο νά ξεπερνᾶ μεγάλα προβλήματα, ὅταν ἐφαρμόζεται στήν ἰατρική, τήν διαβίωσή του στό περιβάλλον καί στήν καλυτέρευση τῶν σχέσεών του μέ τό περιβάλλον στό ὁποῖο ζῆ.

Πολλοί ὁμιλοῦν σήμερα γιά τό ὅτι πρέπει νά ὑπάρχει «συνεργασία ἀνθρώπων καί μηχανῶν, γιά τήν ἐναρμόνιση τῆς Τεχνητῆς Νοημοσύνης μέ καλούς στόχους καί γιά τόν ἀνθρωποκεντρισμό τῶν συστημάτων... Ὅ,τι ὑπονομεύει τήν ἀνθρώπινη ζωή καί ἐλευθερία πρέπει νά καταδικάζεται καί νά ἀποτρέπεται» .

Ἔχει γραφῆ χαρακτηριστικά ὅτι μπορεῖ ἡ Τεχνητή Νοημοσύνη νά εἶναι μιά δύναμη πού θά μᾶς βοηθᾶ «νά παίρνουμε καλύτερες ἀποφάσεις, ἀλλά μπορεῖ σέ μερικά χρόνια νά γίνη πολύ δυνατότερη, νά γίνη ἀπείρως ἐξυπνότερη». Πρέπει νά παραμείνη ἕνας «ἔξυπνος παπαγάλος», ἀλλά χρειάζεται διαρκής ἐπαγρύπνηση καί ἐγρήγορση, διότι ἔχουν κρίσιμη σημασία οἱ ἀξίες μέ τίς ὁποῖες «ἐκπαιδεύουμε τόν παπαγάλο». «Ἄς γίνουμε ἐπιτέλους σοφότεροι, πρίν μᾶς πιάσουν οἱ εὐφυεῖς μηχανές στόν ὕπνο» .

Τρίτον, τό ἐπικίνδυνο εἶναι ὁ «μετανθρωπισμός», τό νά περάση κανείς ἀπό τόν ἄνθρωπο στόν «μετάνθρωπο» μέ τίς ὑψηλές ἐπιδόσεις καί ἱκανότητες, στά ρομπότ, πού δέν ἔχουν ψυχή, σῶμα, Ἅγιον Πνεῦμα.

Τέταρτον, πρέπει νά ἀναπτυχθῆ καί νά καλλιεργηθῆ ἡ νοερά ἐνέργεια (ὁ νοῦς) τοῦ ἀνθρώπου πού δέν μπορεῖ κανείς νά τόν ἀντιγράψη. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς μέ προφητική ἐνάργεια ἔχει πῆ: «Νοῦς ἀποστάς τοῦ Θεοῦ ἤ κτηνώδης γίνεται ἤ δαιμονιώδης καί τῶν ὅρων ἀποστήσας τῆς φύσεως ἐπιθυμεῖ τῶν ἀλλοτρίων καί κόρον φιλακερδείας, οὖκ οἶδε» . Ἔτσι, ὁ νοῦς πού ἀναφέρεται στόν Θεό κάνει τόν ἄνθρωπο θεούμενο. Αὐτή εἶναι ἡ θεολογία καί ἡ παιδεία τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν.

Ἡ ὅλη κριτική τῆς σύγχρονης τεχνολογίας ἀπό πλευρᾶς Ὀρθοδόξου θεολογίας πρέπει νά γίνεται στό θέμα τῆς ὑποδουλώσεως τοῦ ἀνθρώπου στά πράγματα, στίς μηχανές, καί στήν ἀπενεργοποίηση τῆς νοερᾶς ἐνέργειας. Γιά παράδειγμα, ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης ἔλεγε προφητικά ἀπό τόν περασμένο αἰώνα, ὅτι, καί ἄν ἀκόμη βρεθοῦν ὄντα σέ ἄλλους πλανῆτες, ἡ Ὀρθόδοξη θεολογία θά ἐξετάση ἐάν ἔχουν νοερά ἐνέργεια καί ἐάν ἔχουν ἀνιδιοτελῆ ἀγάπη. Αὐτό ξεχωρίζει τόν θεούμενο ἀπό τόν φυσικό ἄνθρωπο, καί τόν ἄνθρωπο τοῦ Θεοῦ ἀπό τόν ὑπολογιστή, τήν Τεχνητή Νοημοσύνη-Εὐφυΐα καί τόν «μετάνθρωπο».