Κύριο ἄρθρο: Ὁ "ἀφορισμὸς" τοῦ Ἀλεξάνδρου Ὑψηλάντη

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἰεροθέου

Μέ τόν τίτλο αὐτό ἐξεδόθη πρίν δέκα (10) περίπου χρόνια (1988) ἕνα ἐξαίρετο βιβλίο, τό ὁποῖο συνέγραψε, ἀπό ἀρχειακό ὑλικό, ὁ δόκιμος συγγραφεύς καί ἱστορικός μελετητής κ. Πέτρος Γεωργαντζής, τό ὁποῖο βιβλίο ἀσχολεῖται μέ μιά λεπτή πτυχή τῆς Ἐπαναστάσεως τοῦ 1821, πού ἀναφέρεται στόν “ἀφορισμό” πού ἔγινε ἀπό τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο στόν Ἀλέξανδρο Ὑψηλάντη. Γύρω ἀπό τό θέμα αὐτό ἔχουν λεχθῆ πολλά πράγματα, τά περισσότερα μέσα ἀπό ἰδιαίτερες ἰδεολογικές κατευθύνσεις, χωρίς νά μελετηθοῦν τά ἱστορικά καί κανονικά δεδομένα πού ὁδήγησαν στόν “ἀφορισμό”.

Τό βιβλίο αὐτό διαιρεῖται σέ δύο μέρη. Τό πρῶτο ἔχει τίτλο: “ἱστορική διερεύνηση τοῦ “ἀφορισμού” τοῦ Μαρτίου 1821”, καί τό δεύτερο μέρος τιτλοφορεῖται “ἐκκλησιαστικό-κανονική διερεύνηση τοῦ “ἀφορισμού””. Στά δύο αὐτά μέρη τοῦ βιβλίου ὑπάρχουν διάφορα κεφάλαια, τά ὁποῖα δίδουν πολλές πληροφορίες καί προσφέρουν πολύτιμο ὑλικό γιά τήν κατανόηση αὐτοῦ του γεγονότος. Ἐκεῖνο πού πρέπει νά παρατηρηθῆ εἶναι ὅτι ὁ συγγραφεύς τοῦ ἀξιόλογου αὐτοῦ βιβλίου θέτει πάντοτε τήν λέξη “ἀφορισμός” μέσα σέ εἰσαγωγικά, γιατί προφανῶς δέν ἀποδέχεται ὅτι τό κείμενο αὐτό εἶναι ἀφοριστικό.

Ἡ σημαντικότερη συμβολή τοῦ κ. Πέτρου Γεωργαντζῆ στό θέμα αὐτό εἶναι ὅτι μέ ἰσχυρά κανονικά ἐπιχειρήματα ἀποδεικνύει ὅτι τό λεγόμενο “ἀφοριστικό” αὐτό κείμενο, ἀπό πλευρᾶς κανονικότητος, δέν μπορεῖ νά ὀνομασθῆ ἀφορισμός, καί μάλιστα αὐτό ἔγινε ἐν γνώσει τοῦ συντάκτου του κειμένου καί τῶν ὑπογραψάντων αὐτό. Πολλά ἐπιχειρήματα χρησιμοποιεῖ γιά νά στηρίξη αὐτήν τήν ἄποψη, ἀλλά ἐκεῖνο πού μποροῦμε νά ὑπογραμμίσουμε εἶναι ὅτι ἕνας κανονικός καί γνήσιος ἀφορισμός πού ἐπιβάλλεται ἀπό τήν Ἐκκλησία ἀναφέρεται κυρίως σέ αἱρετικούς πού διαδίδουν αἱρετικές ἀπόψεις, προϋποθέτουν κλήτευση σέ Σύνοδο, στήν ὁποία οἱ Συνοδικοί ἐνεργοῦν ἐλεύθερα καί ἀνεπηρέαστα, καθώς ἐπίσης, γιά νά εἶναι ὁ ἀφορισμός “ἐνεργεία” καί “τελεστός”, θά πρέπει τό κείμενό του “νά εἶναι ὁπωσδήποτε διατυπωμένο σέ ἔγκλιση ὁριστική ἁπλή καί ὄχι δυνητική ἤ εὐχετική, χρόνο δέ ἐνεστώτα παροντικό ἤ ἄχρονο καί ὄχι ἀποπειρατικό, καί σέ β' προσωπο”. Τό “ἀφοριστικό” κείμενο γιά τόν Ὑψηλάντη δέν εἶχε ὅλες αὐτές τίς προϋποθέσεις. Ἐκτός του ὅτι δέν ὑπάρχει αἱρετική διδασκαλία οὔτε κλήτευση σέ Σύνοδο, οὔτε βέβαια οἱ ὑπογράψαντες ἦταν ἐλεύθεροι, συγχρόνως τό πρῶτο κείμενο τοῦ “ἀφορισμού” εἶναι διατυπωμένο σέ ἔγκλιση εὐχετική εὐκτική (“ἀφωρισμένοι ὑπάρχειεν”), στό δέ δεύτερο “ἀφοριστικό” κείμενο ἀπό τούς 12 ρηματικούς τύπους, οἱ 8 εἶναι σέ ἔγκλιση εὐχετική εὐκτική, οἱ 3 σέ ἔγκλιση προστακτική καί μόνο 1 σέ ἔγκλιση ὁριστική, ἀλλά καί σέ αὐτήν τήν περίπτωση δέν εἶναι διατυπωμένο σέ δεύτερο πρόσωπο ἑνικοῦ ἤ πληθυντικοῦ ἀριθμοῦ.

Ἐπίσης, στό βιβλίο αὐτό δίδονται πάρα πολλά στοιχεῖα γύρω ἀπό τά ἱστορικά δεδομένα τά ὁποῖα ὁδήγησαν στήν ἔκδοση αὐτοῦ του “ἀφορισμού”. Εἶναι δέ ἀπαραίτητο νά διερευνῶνται τά δεδομένα αὐτά, γιατί διαφορετικά δέν μπορεῖ κανείς νά ἑρμηνεύση παρόμοια φαινόμενα καί γεγονότα.

Γιά νά δοῦμε τήν ἀξία τοῦ βιβλίου καί στό πρῶτο αὐτό μέρος πρέπει νά ἀναφέρουμε τά ἕνδεκα ἐπί μέρους κεφάλαιά του, ἤτοι: “χαρακτηρισμός τοῦ “ἀφορισμού””, “πρῶτες διερευνήσεις περί τοῦ “ἀφορισμού””, “συνθῆκες γραφῆς τοῦ “ἀφορισμού””, “συγγραφέας τοῦ “ἀφορισμού””, “οἱ δοκιμασίες τῶν Ἀρχιερέων πρό τοῦ “ἀφορισμού””, “οἱ ἀποδέκτες τῶν κειμένων”, “χρόνος ὑπογραφῆς τοῦ “ἀφορισμού””, “γιατί ἔγιναν δύο “ἀφοριστικά” κείμενα”, “κομιστές τῶν κειμένων”, “ἡ τύχη καί ἡ συμπεριφορά τῶν Συνοδικῶν μετά τόν “ἀφορισμό””, “οἱ Συνοδικοί ἀρχιερεῖς καί ἡ Φιλική Ἐταιρεία”.

Καί μόνον οἱ τίτλοι τῶν κεφαλαίων δείχνουν τήν σπουδαιότητα τοῦ βιβλίου καί τῶν ἐπί μέρους ἀναλύσεων. Θά ἤθελα ὅμως νά δοῦμε, ἔστω σύντομα, μερικά ἀπό τά χαρακτηριστικότερα στοιχεῖα πού συνδέονται μέ τόν “ἀφορισμό”, καί τά ὁποῖα δείχνουν τά πραγματικά δεδομένα κάτω ἀπό τά ὁποῖα ἐγράφη καί ὑπεγράφη ὁ “ἀφορισμός”.

Τό πρῶτο, ὅτι ὁ “ἀφορισμός” δέν ἦταν ἀποτέλεσμα τῆς βουλήσεως τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Γρηγορίου τοῦ Ἐ', οὔτε καν τῶν Συνοδικῶν Ἀρχιερέων, ἀλλά ἦταν ἀπόφαση μιᾶς μεγάλης Κληρικολαϊκῆς Συνελεύσεως, πού ἀποτελεῖτο ἀπό 72 ἐγκρίτους Ρωμηούς τῆς Πόλης, ἐκ τῶν ὁποίων οἱ 49 ἦταν λαϊκοί καί οἱ 23 Κληρικοί - Ἀρχιερεῖς. Στήν Κληρικολαϊκή αὐτή σύναξη ἀποφασίστηκε, οἱ μέν λαϊκοί νά ὑποβάλλουν ἀναφορά ἀποκηρύξεως τῆς ἐπαναστάσεως καί δήλωση ὑποταγῆς, οἱ δέ Κληρικοί νά συνθέσουν τήν πράξη τοῦ ἀφορισμοῦ πού τούς ζητήθηκε ἀπό τήν Ὑψηλή Πύλη, καί αὐτό, βέβαια, γιά νά καθησυχάσουν τούς Τούρκους, ἐπειδή οἱ συνθῆκες ἦταν τραγικές. Στούς 49 λαϊκούς πού ἦταν παρόντες, συμμετεῖχαν ὁ πρώην ἡγεμόνας τῆς Βλαχίας, ὁ μεγάλος διερμηνέας τῆς Πύλης, ὁ διερμηνέας τοῦ στόλου, ὅλοι οἱ ἔγκριτοι “πολιτικοί”, δηλαδή “ἐπίτροποι τοῦ κοινού”, οἱ Ἕλληνες μεγαλέμποροι τῆς Πόλεως, οἱ ἀρχιτεχνίτες, οἱ προϊστάμενοι τῶν συντεχνιῶν κλπ. Καί στούς 23 Κληρικούς συγκαταλέγονται 2 Πατριάρχες, καί 21 Ἀρχιερεῖς.
Ὅλοι αὐτοί βρίσκονταν κάτω ἀπό ἀσφυκτική πίεση, ζοῦσαν τό δράμα τοῦ Ἑλληνισμοῦ τῆς Πόλης καί ἔπρεπε νά πάρουν μιά ἀπόφαση γιά νά διασώσουν τούς Ρωμηούς τῆς Πόλης ἀπό βέβαιη σφαγή.

Τό δεύτερο σημεῖο εἶναι ὅτι ἡ Πατριαρχική Σύνοδος ἀνέλαβε τό χρέος νά συντάξη ἕνα “ἀφοριστικό” κείμενο, μέ τρόπο ὅμως πού νά μήν προκαλέση κακό στό Ἔθνος. Αὐτό ἐπιτεύχθηκε μέ πολλούς τρόπους.

Κατ’ ἀρχάς κωλυσιεργοῦσαν οἱ Πατριαρχικοί στήν σύνταξη τοῦ “ἀφοριστικού” ἐγγράφου. Ἡ κήρυξη τῆς Ἐπαναστάσεως ἔγινε ἀπό τόν Ὑψηλάντη στό Ἰάσιο τῆς Μολδαβίας τήν 24η Φεβρουαρίου 1821. Τό πρῶτο “ἀφοριστικό” ἔγγραφο ἔγινε μετά ἀπό ἕνα μήνα, ἤτοι τήν 23 Μαρτίου 1821, καί, βέβαια, ἔφθασε στόν προορισμό τοῦ μετά ἀπό λίγες ἡμέρες, ὅταν ἡ Ἐπανάσταση ἄρχισε στήν Πελοπόννησο.

Ἔπειτα χρειάστηκε νά γίνουν δύο “ἀφοριστικά” ἔγγραφα, καί αὐτό ἦταν μέσα στόν διπλωματικό τρόπο μέ τόν ὁποῖον ἐνεργοῦσαν οἱ Πατριαρχικοί. Τό πρῶτο πού ἐστάλη σέ ὅλους τους Ἀρχιερεῖς (23 Μαρτίου) καί ἦταν γραμμένο κατά τέτοιον τρόπο πού δέν μπορεῖ νά χαρακτηρισθῆ ἀφορισμός “ἐφ’ ὅσον δέν εἶχε οὔτε καν τίς τυπικά συνηθισμένες ἀφοριστικές ἐκφράσεις”, καί τό δεύτερο πού ἐγράφη μετά ἀπό 4 ἡμέρες, ἤτοι τήν 27 Μαρτίου, ὅταν οἱ Τοῦρκοι κατάλαβαν τήν πλεκτάνη καί τήν ἀπάτη, καί στήν οὐσία ἀπεστάλη μόνο σέ ἕναν Μητροπολίτη, τόν Μητροπολίτη Οὐγγροβλαχίας. Μέ αὐτόν τόν τρόπο καί τά δύο αὐτά “ἀφοριστικά” κείμενα δέν ἐξετέλεσαν τόν προορισμό τους.

Τό τρίτο σημεῖο εἶναι ὅτι οἱ Πατριαρχικοί πλήρωσαν πολύ ἀκριβά τήν ἐνέργειά τους αὐτή, ἀκριβῶς γιατί ἀκόμη καί αὐτοί οἱ Τοῦρκοι ἀντελήφθησαν τήν πλεκτάνη τους. Ἀπό τούς 23 Ἀρχιερεῖς πού ὑπέγραψαν τό “ἀφοριστικό” κείμενο, τό ἕνα τρίτο (1/3), συμπεριλαμβανομένου καί τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Γρηγορίου τοῦ Ἐ', πλήρωσαν μέ τήν ζωή τούς τήν “ἀπιστία” τους πρός τόν Σουλτάνο, τό ἄλλο 1/3 δοκιμάστηκε σκληρά μέ φυλακίσεις, ἐξορίες καί περιορισμούς. Ἐπίσης, πρέπει νά σημειωθῆ ὅτι τό 1/5 ἀπό τούς Συνοδικούς Ἀρχιερεῖς ἔλαβε μέρος στήν Ἐπανάσταση. Ἀκόμη εἶναι σημαντικό νά λεχθῆ ὅτι τό 1/3 τῶν Συνοδικῶν Ἀρχιερέων ἦταν “πλεγμένοι στίς μηχανορραφίες” τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας, καίτοι στά “ἀφοριστικά” κείμενα γράφουν ὅτι πρώτη φορά λάμβαναν γνώση γιά τήν σύσταση καί τούς σκοπούς τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας.

Χάρη τῆς ἱστορίας πρέπει νά ἀναφέρουμε ὅτι τό πρῶτο “ἀφοριστικό” κείμενο, τήν λεγομένη “ἀπανταχούσα”, ὑπέγραψε καί ὁ τότε εὑρισκόμενος στήν Πόλη Μητροπολίτης Ναυπάκτου καί Ἄρτης Ἄνθιμος. Ὅμως καί ἐκεῖνος, ὅπως καί ἄλλοι, ὅταν ἐπέστρεψαν στίς Ἐπαρχίες τους, ἐξεδήλωσαν τά πραγματικά τους αἰσθήματα καί ἀνεδείχθησαν μεγάλοι ἀγωνιστές. Οἱ Τοῦρκοι συνέλαβαν τόν Ναυπάκτου καί Ἄρτης Ἄνθιμο, ἐπειδή τόν θεώρησαν “συνένοχο καί κύριο ὑπεύθυνό της ἐξεγέρσεως τῶν Ρουμελιωτῶν κατά τῆς σουλτανικῆς αὐτοκρατορίας” καί χωρίς δίκη καί ἀπολογία τόν ἔκλεισαν στίς φυλακές τοῦ Φρουρίου τῆς Ἄρτας, “ὅπου βασάνους πολλᾶς καί τυραννίας ὑπέμεινεν γενναίως καί καθείρξεις παρά τῶν Ὀθωμανῶν, ἐμπαιγμούς τέ καί κολαφισμούς καί πλεῖστα ἄλλα δεινά”. Μετά τήν ἀπελευθέρωσή του, συνελήφθηκε ἐκ νέου καί ἐξορίστηκε στά Μετέωρα καί, ὅταν ἀργότερα τό 1825 ἐλευθερώθηκε, κατέφυγε στήν Νότια Ἑλλάδα, γιά νά συμμετάσχη ἐνεργά στίς μετέπειτα φάσεις τοῦ ἀγώνα. Ὀνομάστηκε μάλιστα γιά ὅλα αὐτά τά βασανιστήρια πού πέρασε “πολυαθλος”.

Εἶναι σημαντικό το βιβλίο τοῦ κ. Πέτρου Γεωργαντζῆ, γιατί δείχνει τίς θυσίες στίς ὁποῖες ὑποβλήθηκε τό ἔθνος ὁλόκληρο γιά νά ἐπιτευχθῆ ἡ ἐλευθερία, καθώς ἐπίσης καί τίς θυσίες καί τήν διπλωματικότητα πού ἐπεδείκνυε τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο. Ἄλλοτε ἀντιμετώπιζε μέ ἐπιτυχία τά ρεύματα τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ διαφωτισμοῦ, ὁ ὁποῖος στρεφόταν ἐναντίον τῆς Ὀρθοδόξου Παραδόσεως, καί ἄλλοτε ἀντιμετώπιζε μέ διακριτικότητα καί ὡριμότητα τήν βαρβαρότητα τῶν Ὀθωμανῶν.

Ἡ μελέτη τῆς ἱστορίας ἀπαιτεῖ σοβαρότητα, ὑπευθυνότητα, γνώση ὅλου του ἀρχειακοῦ ὑλικοῦ, καί πρό παντός ἀποδέσμευση ἀπό τήν τυραννία τῶν διαφόρων ἰδεολογικῶν ἀντιλήψεων.