Κύριο Θέμα: Οἱ θέσεις τῆς Ἐκκλησίας στὸ θέμα τῶν ταυτοτήτων - Ὑπογραφὴ γιὰ μιὰ Δημοκρατικὴ καὶ Ἑλληνικὴ Λύση

Ὁ Μητροπολίτης μας κ. Ἱερόθεος, ὡς γνωστόν, εἶναι Πρόεδρος τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς ἡ ὁποία ἔχει ἐπιφορτισθῆ μέ τήν εὐθύνη τῆς συλλογῆς ὑπογραφῶν Ἑλλήνων πολιτῶν, ὥστε ἡ Κυβέρνηση νά εἰσηγηθῆ στό Κοινοβούλιο τήν ἐνεργοποίηση τοῦ ἄρθρου 44 πάρ. 2 τοῦ Συντάγματος γιά διενέργεια δημοψηφίσματος μέ σκοπό τήν ἀναγραφή ἤ μή τοῦ θρησκεύματος στά Δελτία τῶν νέων ταυτοτήτων.

Μέ τήν ἰδιότητά του αὐτή καί μέ ἀφορμή τήν ἔναρξη τῆς διαδικασίας, ὁ Σεβασμιώτατος ἔδωσε τήν 1η Σεπτεμβρίου 2000, συνέντευξη τύπου στά Μ.Μ.Ε., κατά τήν ὁποία παρουσίασε τήν ὅλη ἐπιχειρηματολογία τοῦ ἐγχειρήματος τῆς Ἱερᾶς Συνόδου. Θά δημοσιεύσουμε τό μεγαλύτερο μέρος ἀπό τήν σημαντική αὐτή συνέντευξη, καθόσον οἱ ἐπίσημες αὐτές θέσεις τῆς Ἐκκλησίας δέν προβλήθησαν τελικά ἀπό τά Μ.Μ.Ε, ἀλλά μᾶλλον ὑποβαθμίσθηκαν, ἐνῶ δόθηκε μεγάλη σημασία σέ λεπτομέρειες καί ἀποσπάσματα, πολλές φορές παρερμηνευμένα, ἄν καί ἡ συνέντευξη ὅπως θά διαπιστώση ὁ ἀναγνώστης, ἦταν σαφής καί δέν ἄφηνε περιθώρια γιά παρερμηνεῖες.

1. Τήν συλλογή ὑπογραφῶν ἀπεφάσισε ἡ Διαρκής Ἱερά Σύνοδος ὁμοφώνως τήν 28-6-2000 καί ὅρισε Ἐπιτροπή ὑπό τήν Προεδρεία μου καί μέλη τόν  Μητροπολίτη Δημητριάδος καί Ἁλμυροῦ κ. Ἰγνάτιον, τόν Μητροπολίτην Καισαριανῆς κ. Δανιήλ καί τόν Πανοσ. Ἀρχιμ. π. Θεολόγον Ἀποστολίδην, Ἀρχιγραμματέα τῆς Ἱερᾶς Συνόδου. Γραμματεύς ὁρίσθηκε ὁ Πανοσ. Ἀρχιμ. Θεοκλητός Σκλήφας ...

Ὑπακούοντας στήν Ἱερά Σύνοδο, συνεδριάσαμε πολλές φορές, καλέσαμε στήν Ἐπιτροπή μᾶς εἰδικούς Καθηγητᾶς καί ἄλλους ἐπιστήμονας, ἀκούσαμε τίς ἀπόψεις πολλῶν εἰδικῶν στό θέμα αὐτό καί καταλήξαμε ὅτι ὁ προσφερότερος τρόπος συλλογῆς ὑπογραφῶν Ἑλλήνων πολιτῶν εἶναι νά ζητηθῆ ἀπό τήν Κυβέρνηση νά ἐνεργοποιήση τό ἄρθρο 44 πάρ. 2 τοῦ ἰσχύοντος Συντάγματος, πού προβλέπει τόν τρόπο διενεργείας Δημοψηφίσματος γιά ἕνα κρίσιμο ἐθνικό καί κοινωνικό θέμα. Θεωροῦμε δέ ὅτι ἡ ἀναγραφή τοῦ θρησκεύματος στά Δελτία Ταυτοτήτων εἶναι ἕνα σοβαρό θέμα, ὅπως φάνηκε τόν τελευταῖο καιρό.

Ἡ ἀπόφασή μας αὐτή ἐλήφθη μέ σοβαρότητα καί νηφαλιότητα. Βέβαια, ἡ Ἱερά Σύνοδος εἶχε ἀποφασίσει τήν συλλογή ὑπογραφῶν, ἐμεῖς ἔπρεπε νά ἐπιλέξουμε τόν τρόπο, μέ τόν ὁποῖον θά διενεργηθῆ αὐτή ἡ διαδικασία, καί νά ἐξετάσουμε τά νομικά πλαίσια αὐτῆς τῆς πράξεως.

Εἴχαμε τέσσερεις δυνατότητες νά ἐπιλέξουμε.

• Ἡ πρώτη νά γίνη συλλογή ὑπογραφῶν ὥστε ἡ Κυβέρνηση νά ἀναθεωρήση τήν ἀπόφασή της στό θέμα αὐτό καί νά ἀναγράφεται τό θρήσκευμα στά Δελτία Ταυτοτήτων.
  
• Ἡ δεύτερη νά ἀποφασίση ἡ Ἐκκλησία τήν διοργάνωση ἐπισήμου δημοψηφίσματος, ἀφοῦ καθορίση δικές της ἐπιτροπές καί στηθοῦν κάλπες στούς Ἱερούς Ναούς, ὅπου θά προσέρχονται κανονικά οἱ Χριστιανοί νά ρίπτουν τό ψηφοδέλτιο τῆς προτίμησής τους.
  
• Ἡ τρίτη δυνατότητα ἦταν νά ἐξατομικευθῆ ἡ θέληση τῶν πιστῶν πού συμμετεῖχαν στίς λαοσυνάξεις μέ τό νά δηλώση καθένας ὅτι στήν δική του ταυτότητα θέλει νά ἀναγράφεται τό θρήσκευμα.
  
• Ἡ τέταρτη δυνατότητα ἦταν νά γίνη συλλογή τῶν ὑπογραφῶν, ὥστε ἡ Κυβέρνηση μέ δική της πρωτοβουλία νά ἐνεργοποιήση τό ἄρθρο 44 πάρ. 2 τοῦ Συντάγματος, ἤτοι νά προτείνη στό Κοινοβούλιο νά ψηφίση τήν διενέργεια Δημοψηφίσματος, ὥστε ἐκεῖ νά διατυπωθοῦν οἱ ἐπιλογές τῶν Ἑλλήνων πολιτῶν, ἀρνητικές ἤ θετικές.
  

Ἀπό τίς τέσσερεις αὐτές δυνατότητες ἐπιλέξαμε, κατόπιν πολλῶν συσκέψεων, τήν τετάρτη, διότι διαπιστώσαμε ὅτι κινεῖται μέσα σέ θεσμικά πλαίσια, χωρίς νά δημιουργῆ ἰδιαίτερα προβλήματα, τά ὁποῖα ἔχουν οἱ ἄλλες δυνατότητες. Ἔτσι οὔτε οἱ Ἱεροί Ναοί μετατρέπονται σέ ἐκλογικά κέντρα, οὔτε ἐρχόμαστε σέ ἀντιπαράθεση πρός τήν Κυβέρνηση.

2. Ἡ ἀπόφαση τῆς Ἱερᾶς Συνόδου γιά τήν συλλογή ὑπογραφῶν συντονιζόταν στίς ἐπιθυμίες πολλῶν μελῶν τῆς Ἐκκλησίας.

Κατ’ ἀρχάς πρέπει νά ὑπομνησθῆ ὅτι αὐτή ἡ πρόταση ἀνῆκε στήν εἰσήγηση πού ἔκανε στήν Ἱεραρχία ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἀλεξανδρουπόλεως κ. Ἄνθιμος καί ἡ ὁποία υἱοθετήθηκε στό σύνολό της.

Ἔπειτα, ἀνακοινώθηκε κατά τόν ἐπισημότερο τρόπο στήν λαοσύναξη τῶν Ἀθηνῶν ἀπό τόν Μακαριώτατο Ἀρχιεπίσκοπο Ἀθηνῶν καί Πάσης Ἑλλάδος κ. Χριστόδουλο, καί ἐπιδοκιμάσθηκε ἀπό τούς παρευρισκομένους πιστούς Χριστιανούς.

Στήν συνέχεια ὁμοφώνως ἀποφασίσθηκε ἀπό τά μέλη τῆς Διαρκοῦς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος κατά τήν Συνεδρίαση τῆς 28-6-2000.

Καί βέβαια πρέπει νά λεχθῆ ὅτι αὐτή ἡ ἀπόφαση τῆς Ἱερᾶς Συνόδου ἔχει σχέση μέ τά ψηφίσματα, τίς διαμαρτυρίες, τά τηλεγραφήματα διαφόρων συνδικαλιστῶν ὀργανώσεων, ὁμάδων καί μεμονωμένων προσώπων, οἱ ὁποῖοι ζητοῦσαν ἀπό τήν Ἐκκλησία νά δραστηριοποιηθῆ, διότι ἕνα τέτοιο μεγάλο θέμα ἀντιμετωπίσθηκε μονομερῶς ἀπό τήν Πολιτεία καί μάλιστα ρυθμίσθηκε χωρίς διάλογο, χωρίς νά εἰσαχθῆ στό Κοινοβούλιο γιά τήν τροποποίηση τοῦ ἰσχύοντος Νόμου μετά ἀπό ψηφοφορία τῶν ἐκπροσώπων τοῦ λαοῦ, χωρίς νά τεθῆ στό προεκλογικό πρόγραμμα κατά τίς πρόσφατες βουλευτικές ἐκλογές. Εἶναι ἕνα θέμα ὄχι πολιτικό, ἀλλά συνειδησιακό, πού ἀφορᾶ τήν ἐλεύθερη θρησκευτική συνείδηση τῶν Ἑλλήνων Πολιτῶν.

3. Μερικοί βρίσκουν τήν εὐκαιρία νά εἰρωνευθοῦν αὐτόν τόν τρόπο τῆς συλλογῆς ὑπογραφῶν, ἀντί νά ἐκτιμήσουν τήν ψυχραιμία τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, ἡ ὁποία δέν ἐπέλεξε ἄλλες λύσεις καί ἀντί νά σκεφθοῦν μήπως θά ἔπρεπε ὅλοι νά συνδράμουν, ὥστε νά εἰσαχθῆ στό Σύνταγμα πού ἀναθεωρεῖται ἀπό τήν Βουλή καί εἰδικό ἄρθρο γιά τήν δημοψηφισματική ἤ νομοθετική πρωτοβουλία πολιτῶν, ὅπως ἀκριβῶς προβλέπεται στήν νομοθεσία ἄλλων συγχρόνων δημοκρατικῶν κρατῶν, ὥστε ἡ δημοκρατία νά λειτουργῆ κατά τόν καλύτερο τρόπο.Ἡ ὅλη αὐτή διαδικασία τήν ὁποία ἐπέλεξε ἡ Ἱερά Σύνοδος λέγεται “πρωτοβουλία πολιτών”. Εἶναι μιά διαδικασία πού προβλέπεται σέ σύγχρονα δημοκρατικά Κράτη.

Στό θέμα αὐτό παραπέμπω στό ἐξαιρετικό βιβλίο τοῦ Καθηγητοῦ τοῦ Συνταγματικοῦ Δικαίου τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, κ. Ἀνδρέα Δημητροπούλου, μέ τίτλο “τό Δημοψήφισμα”... Σέ εἰδικό κεφάλαιο μέ τίτλο “οἱ θεσμοί ἄμεσης Δημοκρατίας” ἀναφέρεται στούς μερικότερους θεσμούς πού ἀποτελοῦν τοῦ θεσμούς τῆς ἄμεσης δημοκρατίας, σέ σχέση μέ τόν θεσμό τοῦ ἀντιπροσωπευτικοῦ κοινοβουλευτικοῦ συστήματος. Θεωρεῖ ὅτι δύο εἶναι οἱ μερικοί θεσμοί, ἤτοι τό δημοψήφισμα καί ἡ πρωτοβουλία πολιτῶν. Ἡ πρωτοβουλία πολιτῶν, ὅπως λειτουργεῖ σέ πολλά Εὐρωπαϊκά Κράτη, διακρίνεται στήν δημοψηφισματική πρωτοβουλία, ὅταν ζητᾶται ἡ διενέργεια δημοψηφίσματος, τήν νομοθετική πρωτοβουλία, “μέ τήν ὁποία προτείνεται ἡ θέσπιση, τροποποίηση ἤ κατάργηση κανόνων δικαίου, νομοθετικοῦ ἤ συνταγματικοῦ περιεχομένου” καί τήν ἀνακλητική πρωτοβουλία, πού εἶναι “ἡ ἀπαίτηση πολιτῶν γιά τήν λήξη τῆς θητείας τῶν μελῶν τῆς κυβέρνησης ἤ τῶν βουλευτών”.

Βέβαια, τονίζεται ὅτι ἡ δημοψηφισματική πρωτοβουλία πολιτῶν, καθώς καί ἡ νομοθετική πρωτοβουλία “παρέχει εἰσηγητική καί ὄχι ἀποφασιστική ἀρμοδιότητα”. Ἐπίσης καί ἕνας μικρός ἀριθμός πολιτῶν μπορεῖ νά προκαλέση τήν πρωτοβουλία. “Αντικείμενο τῆς πρωτοβουλίας εἶναι ἀριθμός πολιτῶν, ὄχι τό σύνολο τῶν πολιτών”. Εἶναι χαρακτηριστικό ὅτι κατά τήν σύνταξη τοῦ Συντάγματος τοῦ 1975, ἡ Ἕνωση Κέντρου - Νέες Δυνάμεις καί τό ΠΑΣΟΚ πρότειναν τήν θέσπιση τῆς νομοθετικῆς πρωτοβουλίας πολιτῶν. “Συγκεκριμένως εἰσηγήθηκαν: Τό δικαίωμα προτάσεως νόμων ἀνήκει εἰς τήν Βουλήν, τήν Κυβέρνησιν καί εἰς τόν Λαόν. Κατά τήν τελευταίαν περίπτωσιν, νομοσχέδιον εἰσάγεται πρός συζήτησιν ἄν φέρη τάς ὑπογραφᾶς 20.000 ἐκλογέων”...

Γιά τήν δημοψηφισματική πρωτοβουλία πολιτῶν ὁ κ. Ἀνδρέας Δημητρόπουλος ἀναφερόμενος σέ ξένη βιβλιογραφία λέγει ὅτι ἡ δημοψηφισματική πρωτοβουλία πολιτῶν “δέν πρόκειται γιά δικαίωμα τοῦ λαοῦ, ἀλλά γιά δικαίωμα τῆς μειοψηφίας. Ὁ λαός ὡς σύνολο δέν μπορεῖ νά θέσει ἐρωτήματα”. Σέ ἄλλο σημεῖο ὑποστηρίζει: “Ἡ δημοψηφισματική πρωτοβουλία πολιτῶν ἀποτελεῖ τό “γνησιότερο” εἶδος πρωτοβουλίας”.

Τά Συντάγματα τῆς Ἰταλίας καί τῆς Ἐλβετίας υἱοθετοῦν τήν δημοψηφισματική πρωτοβουλία πολιτῶν. Στό ἰταλικό Σύνταγμα προβλέπεται νά ζητήσουν 500.000 ἐκλογεῖς “τήν ὁλική ἤ μερική κατάργηση νόμου ἤ πράξεων μέ τυπική ἰσχύ νόμου”, καθώς ἐπίσης 500.000 ἐκλογεῖς μποροῦν νά ζητοῦν καί τήν ἀναθεώρηση τοῦ Συντάγματος. Στό Ἑλβετικό Σύνταγμα προβλεπόταν νά ζητήσουν 50.000 ἐκλογεῖς γιά νά τεθοῦν σέ δημοψήφισμα νόμοι ὁμοσπονδιακοί, καί 100.000 ἐκλογεῖς γιά ὁλική ἤ μερική ἀναθεώρηση.

Ἐπίσης, ἡ ἀνάκληση “εἶναι θεσμός ἄμεσης Δημοκρατίας ὄχι ὅμως καί θεσμός ἄμεσης νομοθεσίας”. “Σύμφωνα μέ τόν θεσμό τῆς ἀνάκλησης καθένας ἐκλογέας ἤ συνηθέστερα ὁρισμένος ἐλάχιστος ἀριθμός πολιτῶν, μπορεῖ νά ζητήση νά ἀποφανθῆ ὁ λαός γιά τήν λήξη τῆς θητείας τῶν μελῶν τῆς Κυβέρνησης ἤ τῶν βουλευτῶν... Ἡ ἀνάκληση εἶναι θεσμός, σύμφωνα μέ τόν ὁποῖον ἀνακαλεῖται, κάτω ἀπό ὁρισμένες προϋποθέσεις, συγκεκριμένος φορέας ἀξιώματος, σέ περιπτώσεις σύγκρουσης τοῦ ἰδίου καί τῶν ἐκλογέων του. Ἡ σημασία τῆς ἀνάκλησης εἶναι μεγάλη. Ἀποτελεῖ συνταγματικό μηχανισμό πού κατέχει τόν ρόλο ἀσφαλιστικῆς δικλείδας γιά τήν ἄσκηση τῆς ἐξουσίας, σύμφωνα μέ τήν ἐκφρασθεῖσα ἤ τεκμαιρόμενη λαϊκή θέληση”

Φαίνεται, λοιπόν, καθαρά ὅτι ἡ διαδικασία συλλογῆς ὑπογραφῶν γιά τήν δημοψηφισματική πρωτοβουλία πολιτῶν εἶναι σοβαρό ἔργο πού κάνει τήν δημοκρατία νά λειτουργῆ σωστά, καί βέβαια μέ αὐτήν τήν πράξη ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι τό νά ἐκσυγχρονίζωνται δημοκρατικοί θεσμοί εἶναι ἄθλημα, ἀγώνας, εἶναι μιά δυναμική καί ὄχι μιά στατική κατάσταση.

Τόν τελευταῖο καιρό διερωτήθηκα πολλές φορές. Γιατί ἔχουν ἀξία μόνον οἱ ὑπογραφές μερικῶν ἐπωνύμων καλλιτεχνῶν, πνευματικῶν ἀνθρώπων, ἀκαδημαϊκῶν, οἱ ὁποῖες πολλές φορές συλλέγονται διά περιφορᾶς καί διά τηλεφώνου, καί δέν ἔχει ἀξία ἡ προσωπική ὑπογραφή, μέ ὅλα τα στοιχεῖα τοῦ ὑπογράφοντος, τῶν Ἑλλήνων πολιτῶν; Δηλαδή ὑπάρχουν πολλῶν εἰδῶν καί κατηγοριῶν πολίτες, πρώτης, δευτέρας, τρίτης, καί τετάρτης κατηγορίας; Ἄν ὑπάρχει μιά τέτοια ἀντίληψη, τότε ἀσφαλῶς πρόκειται γιά μιά νεοταξική ἀντίληψη, γιά ἀρχές τῆς Νέας Τάξης, σύμφωνα μέ τήν ὁποία, ὅπως τό διατυπώνει ὁ ἀμερικανός δημοσιογράφος Λίπμαν, ὑπάρχει “ἡ εἰδικευμένη τάξη” πού κυβερνᾶ καί “τό ζαλισμένο κοπάδι” πού πρέπει νά κυβερνᾶται ἤ πρέπει νά ἀνήκη στήν “δημοκρατία τοῦ θεατή” τό ὁποῖο πρέπει συνεχῶς νά ἀποπροσανατολίζεται.

Ἑπομένως, ἡ συλλογή ὑπογραφῶν γιά νά γίνη δημοψήφισμα εἶναι καθαρά μιά δημοκρατική ἐνέργεια, πού παρατηρεῖται στίς σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες πού θέλουν τόν πολίτη νά συμμετέχη στήν ἐξάσκηση τῆς ἐξουσίας.

Δέν μπορεῖ κανείς νά κατηγορήση μιά τέτοια κίνηση, γιατί αὐτό εἶναι ἀναφαίρετο δημοκρατικό δικαίωμα τῶν Ἑλλήνων πολιτῶν. Ἄλλωστε, στό ἄρθρο 5 πάρ. 1 τοῦ ἰσχύοντος Συντάγματος σαφῶς λέγεται: “Ἕκαστος δικαιοῦται νά ἀναπτύσση ἐλευθέρως τήν προσωπικότητά του καί νά συμμετέχη εἰς τήν κοινωνικήν, οἰκονομικήν καί πολιτικήν ζωήν τῆς Χώρας, ἐφ’ ὅσον δέν προσβάλλει τό Σύνταγμα ἤ τά χρηστά ἤθη”. Ἑπομένως, ἡ συμμετοχή τῶν πολιτῶν στήν κοινωνική καί πολιτική ζωή τῆς Χώρας εἶναι δημοκρατικό δικαίωμα.

4. Ἡ Ἐπιτροπή μᾶς ἀνέλαβε τήν εὐθύνη νά εἰσηγηθῆ τόν καταλληλότερο τρόπο γιά νά γίνη αὐτή ἡ συλλογή ὑπογραφῶν, ὥστε νά ἐξασφαλίζεται τό ἀδιάβλητο καί τό ἔγκυρό της ὅλης προσπαθείας.

Βέβαια, ὁ τρόπος μέ τόν ὁποῖον θά γίνη ἡ συλλογή ὑπογραφῶν ἔχει μιά ἰδιαιτερότητα. Δέν γίνεται ἐπισήμως ἀπό τήν Πολιτεία, ἡ ὁποία καταναλώνει πολλά ποσά γιά νά κάνη ἕνα δημοψήφισμα ἤ μιά ἐκλογική ἀναμέτρηση. Ὅμως ὁ τρόπος μέ τόν ὁποῖον θά γίνη ἡ συλλογή ὑπογραφῶν, ἄν καί δέν βρίσκεται στό ἐπίπεδο πού τό διοργανώνει ἡ Πολιτεία, ἐν τούτοις εἶναι πολύ καλύτερος καί ἐγκυρότερος καί ἀδιαβλητότερος ἀπό τήν συλλογή ὑπογραφῶν πού γίνεται γιά διάφορα ἄλλα θέματα ἀπό πολίτες καί ἄλλους καλλιτέχνας καί πνευματικούς ἀνθρώπους. Ἐννοῶ ὅτι στίς περιπτώσεις αὐτές τίθεται ἡ ὑπογραφή σέ κατάσταση, πολλές φορές διά τηλεφωνικῆς συγκαταθέσεως, χωρίς νά ὑπάρχουν ἄλλα στοιχεῖα, ὅπως ὁ ἀριθμός ταυτότητας.

Γιά τήν κατά τό δυνατόν καλύτερο τρόπο συλλογή τῶν ὑπογραφῶν ἔχουμε καταλήξει στά ἑξῆς:

• α) Ἔχει καταρτισθῆ Ἐπιτροπή Ἐλέγχου καί Διαφανείας πού ἀπαρτίζεται ἀπό ἐγκύρους νομικούς καί εἰδικούς, οἱ ὁποῖοι θά ἔχουν τήν κύρια εὐθύνη γιά τόν ἔλεγχο τῆς ὅλης προσπάθειας...
  
• β) Ἔχουμε λάβει ὑπ’ ὄψη μᾶς τήν ἐκκλησιαστική διοικητική διάρθρωση. Γνωρίζετε ὅτι ὑπάρχει ἡ Ἱερά Σύνοδος, οἱ Ἱερές Μητροπόλεις, οἱ Ἐνορίες καί οἱ Ἱερές Μονές. Οἱ κατά τόπους Ἱερές Μητροπόλεις θά ἀναλάβουν τήν ὅλη διοργάνωση, ἀφοῦ συστήσουν εἰδικές ἐπιτροπές, οἱ ὁποῖες διά τῶν Ἐνοριῶν καί τῶν Ἱερῶν Μονῶν θά ἀναλαμβάνουν νά διασφαλίσουν τό ἀδιάβλητο, καί τό ἔγκυρό της προσπαθείας.
  
• γ) Δόθηκαν εἰδικές ἐντολές ὥστε οἱ ὑπογραφές πού θά τίθενται θά εἶναι προϊόν ἐλευθερίας καί γνώσεως, γι’ αὐτό ἄλλωστε καί εἶναι ἀτομικά ἔντυπα.
  
• δ) Ἡ χρησιμοποίηση δέ τῶν συγχρόνων μέσων πού διαθέτουμε ἤτοι οἱ ἠλεκτρονικοί ὑπολογιστές, θά μᾶς βοηθήσουν νά ἐξακριβώσουμε ἄν ὑπάρξουν διπλοϋπογράψαντες.
  

Τελικά πιστεύω ὅτι ἄν ὑπάρξουν μερικοί πού θά θελήσουν νά σαμποτάρουν τήν ὅλη προσπάθεια ἡ ὁποία κινεῖται σέ δημοκρατικά καί θεσμικά πλαίσια, τότε τήν εὐθύνη θά τήν ἔχουν πλήρως αὐτοί πού θά κινήσουν αὐτήν τήν διαδικασία ὑπονομεύσεως, καί θά φανῆ ὅτι ἐνδεχομένως δέν σέβονται τόν λαό, τήν λαϊκή βάση, καί στό βάθος θά εἶναι μιά κίνηση ἐναντίον αὐτῆς τῆς ἴδιας της ἀνανέωσης τῶν Δημοκρατικῶν μας θεσμῶν.

Παρακαλῶ πολύ νά δῆτε τό θέμα αὐτό μέ νηφαλιότητα καί εὐαισθησία καί νά συμβάλλετε καί σεῖς στήν λύση ἑνός θέματος πού ἀπασχολεῖ τόν λαό.