Γράφτηκε στις .

Ἐπίκαιροι Σχολιασμοί: Μιὰ μοντέρνα τραγωδία - ὁ Οἰδίποδας καὶ οἱ Ε(Ο)ἰδήμονες

Σωτηρίου Δεσπότη, δρ. θεολογίας

Μέ ἀφορμή τήν ἀποκρυπτογράφηση τοῦ γενετικοῦ κώδικα τοῦ ἀνθρώπου καί κάποιες ἄλλες ἀνακαλύψεις τῆς βιοτεχνολογίας, ὁ ἄνθρωπος στήν ἀνατολή τῆς τρίτης χιλιετίας φαίνεται νά ἀνακτᾶ τήν χαμένη ἐμπιστοσύνη καί πεποίθηση στήν λογική καί τίς ἱκανότητές του. Στηριζόμενος στούς ἠλεκτρονικούς ἐγκεφάλους, ὁ ἄνθρωπος αἰσιοδοξεῖ ὅτι θά ἀνακαλύψη τά μυστήρια τῆς ζωῆς, καί μάλιστα οἱ ὁ(ἐ)ἰδήμονες, οἱ φουσκωμένοι μέ ἔπαρση πνευματικοί (μέ τήν κυριολεκτική ἔννοια τοῦ πνεύματος ὡς ἀδειανοῦ καί κούφιου ἀέρα) ἄνθρωποι, οἱ ὁποῖοι εὐαγγελίζονται μέ τό ἀζημίωτο στά κανάλια τήν ἀρχή τῆς Νέας Ἐποχῆς, δηλαδή τόν ἐπίλογο τῆς Πίστης καί συνεπῶς τῆς Ἐκκλησίας. Στήν ἀνατολή τῆς Νέας Ἐποχῆς ὁ ἄνθρωπος ἀποκρυπτογραφώντας τό μυστήριο τῆς Σφίγγας, τό μυστικό του ἄαά του, ξεσπᾶ καί πάλι σέ μιά ὑβριστική (μέ τήν ἀρχαιοελληνική ἔννοια τοῦ ὄρου) ἔπαρση ἔναντί του Θεοῦ. Αὐτό τό γεγονός παραπέμπει μεταφορικά καί κυριολεκτικά σέ μιά ἀρχαιοελληνική Τραγωδία, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ τό κατεξοχήν ἀπόσταγμα τῆς σοφίας τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων, τήν τραγωδία τοῦ Οἰδίποδος. Δέν ὑπάρχει ἄλλο κείμενο, τό ὁποῖο νά ἔχη ἐπηρεάσει τόσο πολύ τήν σύγχρονη εὐρωπαϊκή σκέψη καί ἐπιστήμη ὅσο αὐτή ἡ τραγωδία. Ἐντούτοις ἡ τραγωδία αὐτῆς τῆς Τραγωδίας ἔγκειται στό γεγονός ὅτι, ἐνῶ τό ἔργο στήν Εὐρώπη καί στήν Ἀμερική παίζεται κατά κόρον, διασκευάζεται, ἀναλύεται ὡς κλειδί ἑρμηνείας τῶν κόμπλεξ τοῦ ἀτόμου, τό μήνυμα καί ἡ οὐσία τῆς μέχρι σήμερα παραμένει μυστικό ἑπτασφράγιστο, γιά τήν μοντέρνα διανόηση. Καί ἔτσι δέν προσφέρει στόν σημερινό ἄνθρωπο τήν κάθαρση (τήν ἀποκατάσταση δηλ. τῆς διαταραγμένης ψυχικῆς καί ἐσωτερικῆς ἁρμονίας τοῦ ἀνθρώπου) γιά τήν ὁποία γράφτηκε, καί χρειάζεται ὅσο τίποτε ἄλλο ὁ σημερινός ψυχολογικά διαταραγμένος διανοούμενος. Ἀποτελεῖ καί αὐτό ἕνα δεῖγμα τοῦ πόσο ἐπιφανειακά προσεγγίζει ἡ εὐρωπαϊκή διανόηση τίς ὑποτιθέμενες ἀρχαιοελληνικές της καταβολές.

Οἱ περισσότεροι μέχρι σήμερα πιστεύουν ὅτι ἡ τραγωδία τοῦ Οἰδίποδα εἶναι ἡ τραγωδία τῆς Εἱμαρμένης. Καμιά ἀνθρώπινη σοφία, καμιά ἀνθρώπινη ἐνέργεια δέν μπορεῖ νά ἀνατρέψη ὅ,τι ὅρισε ἡ ἀκατάβλητη Μοίρα. Ἕνας λαμπρός βασιλιάς, σύζυγος καί πατέρας μέ ὕψιστες πνευματικές καί ψυχικές ἀρετές (λύση τοῦ αἰνίγματος τῆς Σφίγγας, ἀφοσίωση στό ἔργο τῆς σωτηρίας τοῦ δύστυχου λαοῦ του) ἀπό τήν ὕψιστη εὐτυχία καταλήγει στήν ἔσχατη δυστυχία. Εἶναι τελικά θύμα ἤ θύτης; Ὅπως ὅμως, πολύ ὡραία ἐπισημαίνει καί ἀναλύει ὁ Κύπριος φιλόλογος Χ. Παπαχρυσόστομος, ἡ καταπληκτική τραγωδία τοῦ Οἰδίποδος, ἐνῶ στό πρώιμο στάδιό της ἴσως ἀποτελοῦσε μία ὠδή στήν παντοδύναμη Τύχη-Εἱμαρμένη, μέ τόν τρόπο πού τήν παρουσιάζει (ἤ καλύτερα διασκευάζει) ὁ Σοφοκλῆς τόν χρυσό αἰώνα τῆς ἀθηναϊκῆς δημοκρατίας καί φιλοσοφίας (ἡ τραγωδία αὐτή) ἀποτυπώνει τήν πάλη τοῦ ὀρθολογισμοῦ καί τῆς πίστεως. Ὁ σκοπός της ἡ κάθαρση τοῦ θεατῆ, θά ἔμενε ἀνεκπλήρωτος, ἄν ὁ Οἰδίποδας ἦταν θύμα τῆς Εἱμαρμένης, κάτι τό ὁποῖο, ἐπίσης, δέν συμβαδίζει μέ τίς ἠθικές ἰδέες τοῦ 5ου π.Χ αἱ., οἱ ὁποῖες θέλουν τόν ἄνθρωπο θύμα τῶν ἰδίων παθῶν καί τῆς ἄγνοιάς του.

Ἡ οὐσία καί ἡ ἐπικαιρότητα, συνεπῶς, τοῦ μύθου τοῦ Οἰδίποδος σήμερα πού ἔχουμε πλειάδα ἐ(ὁ)ἰδημόνων, ἀνθρώπων δηλ. ἐξογκομένων στό νοῦ καί φουσκωμένων ἀπό ἔπαρση, ἔγκειται στούς τρόπους ἔρευνας καί τήν ἀνθρώπινη προσπάθεια εὕρεσης τῆς ἀλήθειας. Σκοπός τοῦ ἀνθρώπου ὡς ἀνωτέρου ἠθικοῦ ὄντος εἶναι ἡ ἀνακάλυψη τῆς ἀλήθειας, κάτι τό ὁποῖο μπορεῖ νά προσφέρη σ’ αὐτόν τήν οὐσιαστική εὐδαιμονία. Ἡ ἀπόλυτη ἀλήθεια ὑπάρχει καί ὁ ἀγώνας γιά νά βρεθῆ ἐπιβεβλημένος. Ἡ εὕρεσή της λογικά-ἐγκεφαλικά εἶναι ὅμως ἀδύνατη, ὅπως ἀπέδειξε καί ὁ Ἀϊνστάιν ἀπό τίς σχετικές γιά τόν ἄνθρωπο διαστάσεις τοῦ χώρου καί τοῦ χρόνου. “Όσα βουνά κι ἄν ἀνεβεῖτε, ἀπ’ τίς κορφές τους θά ἀγναντεύετε καί ἄλλες ψηλότερες, μίαν πλάση ξελογιάστρα, καί στήν κορφή σάν φτάσετε τήν κατάλληλη, πάλι θά καταλάβετε πῶς βρίσκεστε σάν πρῶτα πάλι, κάτω ἀπ’ ὅλα τα ἄστρα” γράφει ὁ ρωμιός Παλαμᾶς, ὁ ὁποῖος, χωρίς περίπλοκες ἀναλύσεις, μέ τόν “Θάνατο τοῦ Παλληκαριού” ἔδωσε μαθήματα ἀνάλυσης τοῦ Οἰδιποδείου Συμπλέγματος στήν Εὐρωπαϊκή σκέψη.

Ὁ Οἰδίποδας συμβολίζει τόν ἄνθρωπο πού ἀγωνίζεται μέ πάθος νά βρῆ τά μυστικά της ζωῆς. Αὐτός ὁ αἰώνιος ἀναζητητής τῆς ἅ-λήθειας ξεκινᾶ τό ταξίδι τῆς ζωῆς του, τήν περιπέτεια τῆς ἐξόδου ἀπό τόν ἀμέριμνο κόσμο τῆς ἄγνοιας, ἔχοντας στήν ἀρχή ὡς στήριγμά του τήν βακτηρία τῆς πίστης. Κατευθύνεται στό Μαντεῖο τῶν Δελφῶν, γιά νά ἀκούση τήν ἐξ ἀποκαλύψεως ἀλήθεια. Συνεχίζοντας τό ταξίδι του καί ἀποφεύγοντας νά γυρίση στήν ὑποτιθέμενη πατρίδα του, ἐπιστρέφει χωρίς νά τό ξέρη στήν ἀληθινή πατρίδα του, ὅπου λύνει (ἀφοῦ πρῶτα ἔχει ἄθελα ἀλλά καί πνιγμένος ἀπό τό πάθος τῆς ὀργῆς τοῦ φονεύσει τόν πατέρα τοῦ) τό αἴνιγμα τῆς Σφίγγας τό αἴνιγμα δηλ. τῆς ταυτότητας τοῦ ἀνθρώπου καί ἀπαλλάσσει ἔτσι τήν πόλη-τόν Κόσμο ἀπό τό λοιμικό “γονίδιο” τοῦ παρατεταμένου πόνου καί τοῦ πρόωρου θανάτου. Ἔχοντας πλέον ἀπόλυτη πεποίθηση στήν πνευματική του ὑπεροχή καί στήν λογική του, ἀλλά καί προβληματισμένος ἀπό τόν λοιμό, πού ἔχει προκληθῆ στήν χώρα του ἀπό τόν ἄθελο γάμο μέ τήν μητέρα του, ὁ ὀρθολογιστής βασιλιάς προσκαλεῖ ὄχι ὡς ἐρευνητής ἀλλά ὡς ἄρχοντας τοῦ λαοῦ τόν μάντη Τειρεσία νά τοῦ ἀποκαλύψη τήν ἀλήθεια. Ὅταν ἀνακαλύπτη ὅτι ἡ ἐξ ἀποκαλύψεως ἀλήθεια τοῦ Προφήτη συγκρούεται μέ αὐτήν τῆς δικιᾶς τοῦ τετράγωνης λογικῆς, τήν ἀποκρούει μέ μανία καί ἔπαρση, χαρακτηρίζοντας τόν ἐκπρόσωπο τῆς θρησκείας σκοταδιστή (“τυφλόν στά αὐτιά, καί τόν νοῦ καί τά μάτια”) ἐπειδή δέν εἶχε καταφέρει νά βρῆ τό μυστικό της Σφίγγας (νά ἀποκρυπτογραφήση δηλ. μερικές καί σχετικές ἀλήθειες). Τελικά ὅμως, ὁ ἐφευρέτης τῶν αἰνιγμάτων τῆς ζωῆς τυφλώνεται ὁ ἴδιος ἀπό τό φῶς τῆς ἀπόλυτης ἀλήθειας, τό ὁποῖο ἑκούσια ἀπέφυγε νά ψηλαφήση. Ὁ φωτισμένος ἐρευνητής καί διανοούμενος βυθίζεται, ἔτσι, τελικά στό ἀπόλυτο σκοτάδι. Ἀόματος ἐξακολουθεῖ νά ζῆ διαλαλώντας τό πεπερασμένο τῆς λογικῆς καί τό ἀπέραντό της ἀλήθειας, ἀναμένοντας ἴσως μέσα ἀπό τούς αἰῶνες νά ὕπ-ἀκούση καί τελικά νά δή τόν κατεξοχήν Λόγο-Ἰησοῦ, τήν ἀπόλυτη ἀλήθεια πού ἔγινε “σάρκα”, ἀκριβῶς γιά νά δοῦν οἱ “τυφλοί” καί νά περπατήσουν οἱ “χωλοί”.

Ἀξιοπρόσεκτες εἶναι καί οἱ φιγοῦρες τῆς Τραγωδίας. Ἡ Ἰοκάστη καί οἱ ἄλλοι ἥρωες τῆς τραγωδίας ἀντλοῦνε τήν ἀλήθεια μόνον ἀπό τίς αἰσθήσεις, ἀπό ὅσα βλέπουν καί ἀκοῦνε. Ἐξαρτῶνται ἀπό τίς περιστάσεις καί τούς ἀνθρώπους. Ἐκπροσωποῦν τήν φευγαλέα καί ρευστή ἄποψη τῆς ἀλήθειας καί ἀποτελοῦν σύμβολο τοῦ ἀνθρώπου ἐκείνου πού φοβᾶται τήν ἀλήθεια καί τελικά, μόλις τήν δεῖ, αὐτοκτονεῖ-ἐκμηδενίζεται, διότι δέν στέκεται στήν ἐπιφάνεια, ἀλλά εἰσέρχεται στό βάθος τῶν ὄντων μέ ὅπλο, ὅμως, μόνον τήν λογική, γι’ αὐτό καί θριαμβεύοντας προσωρινά, συντρίβεται τελειωτικά. Ὁ τυφλός, ὁ “σκοταδιστής” κατά τόν Οἰδίποδα ἄνθρωπος τοῦ Θεοῦ Τειρεσίας ἀποδέχεται τήν ἀποκάλυψη τῆς ἀλήθειας καί, ἔτσι, ἀποτυγχάνοντας προσωρινά θριαμβεύει ὁριστικά. Καί ἔτσι ὁ χορός, ὁ λαουτζίκος (ὅπως τόν χαρακτηρίζει ὑποτιμητικά ἡ ἰντελιγκέντσια), ὁ ὁποῖος, ἔστω κι ἄν πιστεύει στήν δύναμη τῆς ἀνθρώπινης σοφίας, συνεχῶς μέ τό ἀλάνθαστο κριτήριό του, διακηρύττει “Θεόν οὐ λήξω ποτέ προστάτην ἰσχών” (στ. 881), ἀφοῦ ξέρει καλά καί ἐκ πείρας τό “ἀβέβαιον” τῶν ἀνθρωπίνων ἀνακαλύψεων.

Τό μήνυμα τῆς τραγωδίας εἶναι σαφές. Ὁ ἄνθρωπος ποτέ δέν πρέπει νά θεωρήση τόν ἑαυτό τοῦ κατακτητῆ, ἀλλά μόνον ἀγωνιστῆ τῆς ζωῆς. Ἡ ἀξία τοῦ ἐξαρτᾶται ἀπό τίς κατευθύνσεις τίς ὁποῖες προσδίδει στούς ἀγῶνες του καί τό θάρρος τό ὁποῖο θά ἐπιδεικνύη στίς μοιραῖες πτώσεις του. Ὁ θρίαμβος τῆς ἐξ’ ἀποκαλύψεως ἀλήθειας δέν σημαίνει ὑποβιβασμό τῆς λογικῆς, ἀλλά ἔξαρση τῆς ἀπεραντοσύνης τῆς (Ἀλήθειας). Καί αὐτό τό μήνυμα δέν ἀποτελεῖ μήνυμα μόνον τῆς τραγωδίας τοῦ Οἰδίποδα, ἀλλά ὅλων των δραμάτων, τῶν δημιουργημάτων καί ἀποσταγμάτων αὐτῶν τῆς ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Σκέψης. Στούς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου ὁ Ξερξης ἐπιστρέφει στά Σοῦσα ράκος ψυχικό, γιατί βασίστηκε ἀποκλειστικά στίς δυνάμεις του καί στούς ὑπολογισμούς του. Ἀκόμα καί σέ αὐτόν τόν Εὐριπίδη, πού χαρακτητίζεται ἀπό μερικούς “ἄθεος”, στό ἄριστό των δραμάτων του, τήν Ἰφιγένεια ἐν Αὐλίδι, μέσω τοῦ ἀνέλπιστου θαύματος τῆς ἁρπαγῆς τοῦ θύματος, οἱ ἀνθρώπινοι ὑπολογισμοί παρουσιάζονται τελείως ἐκτός πραγματικότητας. Ὁ ἄνθρωπος τελικά, ὅπως διακηρύσσει ἡ Ἀντιγόνη “γεννήθηκε γιά νά ἀγαπά” καί μέσω αὐτῆς τῆς ἀγάπης νά γνωρίζη (μέ τήν ἔννοια πού ἔχει ὁ ὅρος στήν Ἁγία Γραφή) σφαιρικά τόν κόσμο καί τόν Θεό. Εἶναι ἀκριβῶς ἡ γνώση ἡ ἄγνωστος, πού συνέλαβε καί κυοφόρησε ἡ Θεοτόκος, ἀποδεικνύοντας τούς φιλοσόφους ὡς ἀσόφους.

Ὑπάρχουν πολλοί σύγχρονοι “Οἰδίποδες”, δηλ. Ο(Ἐ)ἰδήμονες καί Οἰδήνοες, οἱ ὁποῖοι ἔχοντας ἀποκρυπτογραφήσει μερικῶς καί ἀποσπασματικῶς τό αἴνιγμα τῆς Σφίγγας, ξεσποῦν σέ παράλογες κατηγορίες ἐνάντια στήν “σκοταδιστική, ἀναχρονιστική, μεσαιωνική Ἐκκλησία”, λησμονώντας ὅτι αὐτή ἡ ἴδια σχολαστική προσέγγιση τῆς ἀλήθειας ἐκ μέρους τούς εἶναι ἀπό μόνη της ἡ μεγαλύτερη ἀπόδειξη τῆς μεσαιωνικότητας τῶν ἰδίων. Ἡ Τραγωδία τοῦ Οἰδίποδος προδιαγράφει τό τραγικό τέλος ἐκείνων, πού ἑκούσια ἤ ἀκούσια δολοφονοῦν τυφλωμένοι ἀπό ὀργή τόν Πατέρα τους, ὑβρίζοντας μέ ἔπαρση καί ἐμπαίζοντας μέ διπλωματία τόν κάθε προφήτη τοῦ Θεοῦ. Εὐτυχῶς πού ὁ κόσμος καί ὁ Λαός γνωρίζουν καλά ὅτι μποροῦν νά ζήσουν χωρίς αὐτούς: “Θεόν οὐ λήξω ποτέ προστάτην ἴσχων”. Εὐτυχῶς, πού πάντα ὑπάρχουν εὐγενεῖς ὑπάρξεις, οἱ ὁποῖες ὅπως ἡ Παναγία θά συλλαμβάνουν καί θά γονιμοποιοῦν τήν “ἄγνωστο Γνώση”, ἀποδεικνύοντας πού βρίσκεται τό γονίδιο τῆς εὐτυχίας καί τῆς ἐλευθερίας.

ΕΠΙΚΑΙΡΟΙ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΙ