Εὐγενίας Καραγιάννη: Σχὸλὴ Λομποτίνας

Τὸ πνευματικὸ φυτώριο τῶν Κραβάρων

τῆς Εὐγενίας Καραγιάννη

Ἀναδημοσίευση ἀπὸ τὴν Ἐφημερίδα "Ναυπακτιακή"

Ἐλάχιστες καὶ ἀποσπασματικὲς εἶναι οἱ πληροφορίες γιὰ τὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας στὴν Ἐπαρχία μας, τόσο στὸ βόρειο τμῆμα της, τὰ Κράβαρα, ὅσο καὶ στὸ νότιο, τὸ Βενέτικο. Εἶναι ὅμως εὐχάριστο ὅτι ἡ συνεχιζόμενη ἀρχειακὴ ἔρευνα ἀνακαλύπτει στοιχεῖα ποὺ ρίχνουν ἀμυδρὸ φῶς στὸ σκοτάδι ποὺ ἐπικρατεῖ. Ἔτσι τὰ τελευταῖα χρόνια ἔχει δημοσιευθεῖ ἕνα ἀπόσπασμα τουρκικοῦ κατάστιχου τοῦ δεύτερου μισοῦ τοῦ ἰστ' αἰ. (1575) ποὺ ἀφορᾶ τὰ τιμάρια καὶ τοὺς Τούρκους τιμαριῶτες τῶν Κραβάρων. Ἀπὸ τὸ κατάστιχο αὐτὸ βεβαιωνόμαστε ὅτι ἐκείνη τὴν ἐποχὴ ὑπῆρχαν τα παρακάτω χωριά: Ἀμόρανη (Καταφύγιο), Ἀνδρίβιστα (Κεντρικὴ) Κάτω Λομποτινὰ (Κάτω Χώρα), Ἀράχοβα, Μερτάτοβα (Ἀρτοτίβα; -Ἀχλαδόκαστρο), Πεντινάνι (Πόδος;), Πιρτοῦκος (Πέρκος;), Βετολίστα (Τερψιθέα), Πετρίτσα(;), Βιλοχάνι(;), Βίλκα (Δέλγα;-Γαύρος), Περίστα, Σίμου, Πλάτανος, Ἀπάνω Ἀβόρανη (Λιβαδάκι). Ἀπὸ ἕνα ἄλλο Τουρκοβενέτικο ἔγγραφο μαθαίνουμε ὅτι στὰ 1481 ὑπῆρχαν: Κάστρο Βρομιάριν (Βρόμιαρη-Καστράκι), Ζιλιτζὰ (Ζηλίστα-Κυδωνιά), Ἀχιλλία(;). Τὰ παραπάνω ἔγγραφα εἶναι ἀπὸ τὶς ἀρχαιότερες γνωστὲς ἱστορικὲς μαρτυρίες τῆς ἐποχῆς τῆς Τουρκοκρατίας ποὺ ἀφοροῦν τὴν ἐπαρχία μας.

Βέβαια οἱ μαρτυρίες αὐτὲς δὲν ἀποκλείουν τὴν ὕπαρξη καὶ ἄλλων χωριῶν στὴ Ναυπακτία.

Ἐπίσης διασώζονται παραδόσεις ὅτι ὁ τοπικὸς πληθυσμὸς ἰδιαίτερα τῶν Κραβάρων, γιὰ τὸ δυσπρόσιτο τοῦ ἐδάφους του, ἐνισχύθηκε ἀπὸ κυνηγημένους ἀπὸ τὴν Τουρκικὴ ἐξουσία. Ἐνισχυτικὲς ἐνδείξεις τῶν παραδόσεων αὐτῶν εἶναι ἡ ὕπαρξη ἐπωνύμων ποὺ θυμίζουν ἀρχοντικὲς βυζαντινὲς οἰκογένειες, ὅπως Καναβὸς (Λομποτινά), Ταρωνὰς (Δορβιτσά), Χρυσοβέργης (Λομποτινά), Κομνηνός, Ρωμανός, Παλαιολόγης (Κοζίτσα) κ.ἄ. Ἐπίσης κατὰ τὴν τοπικὴ παράδοση ἡ Ἀραχοβίτικη οἰκογένεια τῶν Σισμαναίων, προέρχεται ἀπὸ τὴν βασιλικὴ οἰκογένεια τῶν Σισμανιδῶν τῆς Βουλγαρίας.

Κοντὰ λοιπὸν στὸ ἀρχοντολόϊ φυσικὸ ἦταν νὰ ἱδρυθοῦν κάποια σχολεῖα, κοινὰ (στοιχειώδη) ἢ ἀνώτερα (ἑλληνικά). Ἴσως καὶ στὰ Μοναστήρια, ἰδιαίτερα στὴν Καβαδιώτισσα καὶ τὴν Ἀμπελακιώτισσα, νὰ ὑπῆρχαν κάποιοι γραμματιζούμενοι καλόγεροι ἢ κάποιοι ἐφημέριοι στὰ χωριὰ ποὺ νὰ μάθαιναν τὰ Ναυπακτόπουλα κολλυβογράμματα. Δυστυχῶς, δὲν ὑπάρχουν ἱστορικὲς ἀποδείξεις γιὰ ὀργανωμένα σχολεῖα. Ἀπὸ κάποια ἔγγραφα ἔχουμε κάποιες ἐνδείξεις. Σὲ δανειστικὸ ἔγγραφο τοῦ 1757, ὑπογράφει στὸν Πλάτανο: Διδάσκαλος Θηακὸς ἔγραψα καὶ μαρτυρῶ. Σὲ ἔγγραφο τοῦ 1795 ὑπογράφει κάποιος Γιωργάκης Δασκαλόπλος (γιὸς δασκάλου) μᾶλλον ἀπὸ τὰ χωριὰ τῆς Πυλήνης. Ἀκόμα ἕνας Παναγιώτης Δασκάλου ἀπὸ Κοζίτσα ὑπογράφει σὲ ὁμολογία (21.2.1821). Δημήτριος Κραβαρίτης γραμματοδιδάσκαλος δίδασκε στὰ τελευταῖα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας στὸ Γαλαξίδι.

Γιὰ τὴ Σχολὴ τῆς Λομποτινὰς ποὺ φαίνεται ὅτι ἦταν δημιούργημα τῶν Προεστώτων τῶν Κραβάρων Καναβαίων, ἔχουμε κάποιες ἱστορικὲς μαρτυρίες. Ὁ Σάπφειρος Χριστοδουλίδης, μαθητὴς καὶ πρῶτος βιογράφος τοῦ Πατροκοσμὰ τοῦ Αἰτωλοῦ, γράφει γιὰ τὸ δάσκαλό του: "...ὅταν ἦτον χρόνων 20, ἴσως καὶ ἐπέκεινα, ἄρχισε νὰ διδάσκη τὰ Γραμματικὰ ὑποκάτω εἰς τὸν Ἱεροδιάκονον Ἀνανίαν τὸν καλούμενον Δερβισάνον. Ἐπειδὴ κατὰ τοὺς χρόνους ἐκείνους ἄρχισε μὲ φήμην μεγάλην τὸ Σχολεῖον τοῦ Βατοπεδίου εἰς τὸ Ἅγιον Ὅρος, μετέβη εἰς ἐκεῖνο μὲ ἄλλους ἐδικοὺς τοῦ συμμαθητάς, οὐκ ὀλίγους....". Κατὰ τὴν ἄποψη ποὺ ἐπικρατεῖ ὁ Πατροκοσμὰς γεννήθηκε στὰ 1714. Ἄρα γύρω στὰ 1734 πῆγε κοντὰ στὸν Ἀνανία Δερβισάνο, ποὺ ἀπὸ ἄλλη πηγὴ γνωρίζουμε ὅτι διεύθυνε τὴ Σχολὴ τῆς Λομποτινάς. Τώρα πότε ἱδρύθηκε ἡ Σχολὴ στὴ Λομποτινὰ δὲν μποροῦμε νὰ ξέρουμε. Ἐκεῖ πάντως ὁ Πατροκοσμὰς στὴν ἀρχὴ παρακολούθησε μαθήματα καὶ ἀργότερα μὲ τὴ σύμφωνη γνώμη τοῦ δασκάλου του Ἀνανία, ὁ ὁποῖος παρατήρησε τὸ θερμουργό του ζῆλο, διορίστηκε ὡς δάσκαλος σ' αὐτή. Εἶχε δὲ πόθο πολύν, ὁ μακάριος εἰς τὴν καρδίαν τοῦ ἐξ ἀρχῆς, ἔτι κοσμικὸς ὄντας ἤθελε νὰ ὠφελήση καὶ τοὺς ἀδελφούς του χριστιανοὺς ἀπὸ ἐκεῖνα ποὺ ἐγνώριζε", γράφει ὁ Χριστοδουλίδης. Πόσα χρόνια δίδαξε ὁ Πατροκοσμὰς στὴ Λομποτινὰ δὲν ξέρουμε. Ἡ Ἀθωνιάδα Ἀκαδημία ἱδρύθηκε στὰ 1749 καὶ φαίνεται ἀπὸ τοὺς πρώτους μαθητές της ἦταν ὁ Κοσμᾶς.

Πάντως παραδίδεται ὅτι ἐνδιαμέσως ὁ Πατροκοσμὰς πῆγε στὸ Ἑλληνομουσεῖο τῶν Βραγγιανῶν, ὅπου συνέχισε "ἀνώτερες" σπουδὲς κοντὰ στὸν Σχολάρχη ἀδερφό του Χρύσανθο. Ὑπολογίζεται ὅτι ὁ Πατροκοσμὰς ἔμεινε στὴ Λομποτινὰ ὡς μαθητὴς καὶ δάσκαλος 4-6 χρόνια, ἴσως μέχρι τὸ 1738.

Ὁ Θανάσης Νικολ. Σκαρλάτος ἢ Λιδωρίκης (γεν. 1788) μᾶς δίνει στὰ ἀπομνημονεύματά του τὴ δεύτερη ἱστορικὴ μαρτυρία γιὰ τὴ Σχολὴ τῆς Λομποτινᾶς. Γράφει: ".....Ἡ ἐπαρχία Δωρίδος κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην ἦτο πολὺ ὑποδεεστέρα, ὡς ἡ τῶν Σαλώνων κατὰ τὰ φῶτα, ἠσχολοῦντο οἱ κάτοικοι εἰς τὰ ποίμνια καὶ τὴν γεωργίαν. Ἐπειδὴ δὲ οἱ γονεῖς μου μὲ εἶχον προορίσει διὰ τὸ ἱερατικὸν σχῆμα καὶ εἰς τὴν ἐπαρχίαν μας δὲν ὑπῆρχεν Σχολεῖον μ' ἔστειλαν εἰς Κράβαρα, ὅπου καὶ Σχολεῖα ὑπῆρχον καὶ οἱ κάτοικοι περιουσίας ἀνεπτυγμένας εἶχον. Εἰς Λομποτινὰν ὑπὸ τὴν προστασίαν τῶν προεστώτων Καναβαίων ὑπῆρχον δύο σχολεῖα Ἑλληνικὸν καὶ Ἀλληλοδιδακτικόν, εἰς τὰ ὁποῖα ἐδίδασκον δύο διδάσκαλοι ἐκ Μεσολογγίου. Ἐλθὼν ἐν τῇ πόλει ταύτη ἐμαθήτευσα μέχρι τινός. Ἐπειδὴ δὲ οἱ Καναβαῖοι καταδιωκόμενοι ὑπὸ τοῦ Ἀλὴ ἔφυγον, μετ' αὐτῶν καὶ οἱ διδάσκαλοι καὶ τὰ σχολεῖα διελύθησαν, ἕνεκα τούτου οἱ γονεῖς μου μὲ παρέλαβον καὶ ἐμελέτουν ἵνα μ' ἀποστείλωσιν εἰς ἄλλο σχολεῖον....". Ὁ διωγμὸς τῶν Καναβαίων καὶ ἡ δολοφονία τοῦ Ἀρχιπροεστοῦ Νικολάκη-Αναγνώστη Καναβοῦ πιθανολογεῖται ὅτι ἔγιναν στὰ τέλη τοῦ 1800 ἢ στὸ πρῶτο ἑξάμηνο τοῦ 1801. Ἄγνωστο ἂν ἡ Σχολὴ ξανάνοιξε. Στὰ 1831 ἐπὶ Καποδίστρια γίνεται κίνηση, γιὰ νὰ ἱδρυθοῦν δύο ἀλληλοδιδακτικὰ σχολεῖα στὰ Κράβαρα (Πλάτανος-Κλεπά).

Δὲν γίνεται λόγος γιὰ τὴ Λομποτινά, μολονότι ἦταν ἕδρα τοῦ Διοικητῆ. Ἴσως λόγῳ τῶν καταστροφῶν καὶ τῶν διωγμῶν ποὺ εἶχε πάθει ἡ Πολίχνη νὰ μὴν εἶχε τὴ δυνατότητα νὰ στηρίξη σχολεῖο.

Ἀπὸ τὴ Λομποτινὰ καταγόταν ὁ Ἰωάννης Χρυσοβέργης, φημισμένος ἑλληνοδιδάσκαλος. Ἀπὸ ἔγγραφο 28.12.1829 πληροφορούμαστε: "Ὁ Αὐγουστῖνος Καποδίστριας ἐσύστησεν εἰς τὸ φρούριον τῆς Ναυπάκτου ἑλληνικὸν διδάσκαλον τὸν κύριον Ἰωάννην Χρυσοβέργην, ἄνδρα ἱκανὸν τοιούτου ἐπαγγέλματος καὶ χρηστοήθη...". Τὸ σχολεῖο λειτούργησε μόνο 15 ἡμέρες, γιατί ὁ Χρυσοβέργης ἀπέθανε. (Λειτούργησε ὅπως βλέπομε σὲ σχετικὸ λογαριασμὸ ἐξόδων τῆς σχολῆς στὶς 3.10.1829). Σὲ νεκρολογία γιὰ τὸ γιὸ τοῦ Νικόλαο (χρονολ. θανάτου 28 Δέκ. 1850). "...Ἦτο δὲ ὁ μακαρίτης υἱὸς τοῦ κατὰ τὴν καθ' ἡμᾶς σοφίαν μεγάλου Διδασκάλου Ἰωάννου Χρυσοβέργη ὑφ' ὦ ἀνατραφεῖς καὶ παιδευθεῖς τὴν ἀληθινὴν παιδείαν ἐδείχθη ἄξιος τοῦ σοφοῦ πατρός του". Παιδιὰ τοῦ Ἰωάννη Χρυσοβέργη, ποὺ μυήθηκε στὴ Φιλικὴ Ἑταιρεία στὰ 1817, ἦταν οἱ :Ἀντώνης, Ἀναστάσης καὶ Θανάσης ποὺ σκοτώθηκαν στὰ πεδία τῶν μαχῶν κατὰ τὴν ἐπανάσταση, ὁ Βασίλης ὁ γραμματικὸς τοῦ Δήμου Σκαλτσὰ καὶ τοῦ Καραϊσκάκη καὶ μεταπελευθερωτικὰ Δικαστής, ὁ Παντολέων Β` Γραμματέας τοῦ Πολεμικοῦ Κριτηρίου ἐπὶ Καποδίστρια, καὶ ὁ Νικόλαος στρατιωτικὸς καὶ Δήμαρχος Λαμίας.

Νὰ δίδαξε ἄραγε ὁ σοφὸς διδάσκαλος Ἰωάννης Χρυσοβέργης στὴ Σχολὴ τῆς πατρίδας του Λομποτινᾶς; Πρὸς τὸ παρὸν δὲν ἔχουμε στοιχεῖα γιὰ νὰ ἀπαντήσουμε χωρὶς ἐπιφυλάξεις στὸ ἐρώτημα.

Παρὰ τὰ λιγοστὰ στοιχεῖα μποροῦμε νὰ συμπεράνουμε ὅτι ἡ Σχολὴ Λομποτινὰς ἔπαιξε σπουδαῖο καὶ δημιουργικὸ ρόλο κατὰ τοὺς σκοτεινοὺς χρόνους τῆς Τουρκοκρατίας. Ἦταν ἕνα φῶς μέσα στὸ πυκνὸ σκοτάδι. Τὰ ὀρεινὰ Κράβαρα, τὰ τόσο στοὺς νεότερους χρόνους συκοφαντημένα, πέρα ἀπὸ τὴν ἀναμφισβήτητη πολεμική τους προσφορά, εἶχαν σημαντικὴ παρουσία στὸ πνευματικὸ προσκλητήριο τῶν σκλάβων Ἑλλήνων γιὰ τὴν διατήρηση τοῦ Γένους.

Ἡ Σχολὴ Λομποτινᾶς ἦταν πνευματικὴ ἀπάντηση τῶν Κραβάρων στὰ σκοτάδια τῆς Τουρκοκρατίας. Ἦταν ἡ ζωντανὴ ἀπόδειξη τοῦ πόθου τῶν Κραβαριτῶν γιὰ γνώση καὶ μάθηση καὶ ταυτόχρονα μιὰ πρωθύστερη ἀποστομωτικὴ ἀπάντηση στοὺς κατοπινοὺς τιμητές τους...