Ναυπάκτου κ. Ἱεροθέου: Συνάντηση Ἑλληνισμοῦ καὶ Χριστιανισμοῦ στὴν Ἀνατολὴ καὶ στὴν Δύση (Γ')

Ὁμιλία στὸ "Λαϊκὸ Πανεπιστήμιο" τῆς Ἐκκλησίας.

(Συνέχεια ἀπὸ τὸ προηγούμενο)

Μεταφυσική

Κάνοντας λόγο γιὰ τὴν μεταφυσικὴ πρέπει νὰ σημειωθῇ ὅτι ὁ ὅρος αὐτὸς προῆλθε ἀπὸ τὰ συγγράμματα τοῦ Ἀριστοτέλη. Συγκεκριμένα ὁ Ἀριστοτέλης ἔγραψε ἕνα βιβλίο ποὺ τὸ ὀνόμασε "φυσικά", στὸ ὁποῖο ἀσχολεῖται μὲ ὅλα αὐτὰ ποὺ γίνονται στὴ φύση. Συγχρόνως, ἔγραψε καὶ ἕνα ἄλλο μὲ τίτλο "πρώτη φιλοσοφία". Ὁ Ἀνδρόνικος ὁ Ρόδιος (70 π.Χ.) ποὺ ἐξέδωσε τὰ ἔργα του, κατέταξε τὸ σύγγραμμα "πρώτη φιλοσοφία" μετὰ τὸ σύγγραμμα "φυσικὰ" καὶ ἔτσι ὀνομάστηκε "μετὰ τὰ φυσικὰ" ἢ "Μεταφυσικά". Τὰ "φυσικὰ" ἐξετάζουν ὅλα ἐκεῖνα ποὺ συνδέονται μὲ τὴ φύση, ὅπως θὰ ἔκανε ἡ ἐπιστήμη. Τὰ "μετὰ τὰ φυσικὰ" ἐξετάζουν τὸ ὃν ὡς ὅν. Ὁ Ἀριστοτέλης γράφει: "Ἐστὶν ἐπιστήμη τις, ἢ θεωρεῖ τὸ ὃν ἢ ὃν καὶ τὰ τούτῳ ὑπάρχοντα καθ' ἑαυτό". Ἔτσι, ἡ μεταφυσικὴ ταυτίζεται μὲ τὴν ὀντολογία, ἀφοῦ διερευνᾶ τὸ ὅν, τὸ ὁποῖο κινεῖ τὰ πάντα, τὸ πρῶτο ἀκίνητο κινοῦν, τὸν Θεό. Κατὰ τὴν μεταφυσική, ἰδίως τὴν φιλοσοφία τοῦ Πλάτωνος καὶ τοῦ Ἀριστοτέλους, ὑπάρχει μιὰ σχέση μεταξὺ τοῦ ὄντος καὶ τοῦ κόσμου. Ὁ αἰσθητὸς κόσμος εἶναι ὁμοίωμα ἑνὸς ἄλλου κόσμου. Στὸν νοητὸ αὐτὸν κόσμο ὑπάρχουν τὰ ἀρχέτυπα ὅλων τῶν πραγμάτων. Ἑπομένως, τὰ φυσικά, ὅλα αὐτὰ ποὺ γίνονται στὸν κόσμο, συνδέονται στενὰ μὲ τὰ μεταφυσικά, τὸν κόσμο τῶν ἰδεῶν, τὸν Θεό. Κατὰ τὴν μεταφυσικὴ ὑπάρχει ἁρμονία στὸν κόσμο, ἀκριβῶς ἐπειδὴ ὁ κόσμος εἶναι ἀντίγραφο τοῦ νοητοῦ κόσμου. Γι' αὐτό, ἡ ἑρμηνεία τοῦ κόσμου συνδέεται στὴν μεταφυσικὴ πάντοτε μὲ τὸν κόσμο τῶν ἰδεῶν. Ἡ βιολογία, ἡ φυσικὴ ἐπιστήμη, τὰ μαθηματικά, ἡ ἀστρονομία κλπ. ὅλες οἱ ἐπιστῆμες συνδέονται μὲ τὰ ἀρχέτυπα καὶ τὴν θεωρία τῶν ἰδεῶν.

Ὅταν ὅμως κατὰ τὸν Μεσαίωνα ἀνεπτύχθηκαν οἱ ἐπιστῆμες, τότε ἔγινε ἀντιληπτὸ ὅτι τὰ ὄντα δὲν συνδέονται μὲ κάποιες ἰδέες, οἱ ὁποῖες τελικὰ εἶναι φαντασία τῶν φιλοσόφων. Ἡ ἀλλαγὴ τοῦ κοσμοειδώλου εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα νὰ δεχθῇ ἰσχυρὰ κτυπήματα καὶ ἡ μεταφυσική, δηλαδὴ ὁ κόσμος τῶν ἀφηρημένων ἰδεῶν, καὶ ἀκόμη νὰ δεχθῇ κτυπήματα ὁ Χριστιανισμὸς τῆς Δύσεως, ποὺ στηρίχθηκε σ' αὐτὴν τὴν μεταφυσική. Γι' αὐτὸ στὴ Δύση κλονίστηκε ἡ πίστη.  Στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία δὲν πιστεύουμε σὲ καμμιὰ μεταφυσική. Δὲν πιστεύουμε σὲ διάκριση μεταξὺ φυσικῶν καὶ μεταφυσικῶν, ἀλλὰ στὴν διάκριση μεταξὺ κτιστῶν καὶ ἀκτίστων. Καὶ μάλιστα ἡ ἄκτιστη ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ ἐνυπάρχει σὲ ὅλην τὴν κτίση καὶ τὴν κινεῖ.  Ἐπίσης, λέγοντας ὅτι οἱ ἅγιοι Πατέρες ἀπέρριψαν τὸν μυστικισμό, πρέπει νὰ ὑπογραμμισθῇ ὅτι μὲ τὸν ὅρο αὐτὸ ἐννοεῖται μιὰ ἰδιαίτερη κίνηση ποὺ παρατηρήθηκε ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα γιὰ τὴν ἕνωση τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν Θεό.

Βασικὲς ἀρχὲς ποὺ συγκροτοῦν τὸ σύστημα τοῦ μυστικισμοῦ εἶναι ὅτι ἡ ψυχὴ τοῦ ἀνθρώπου ἀνῆκε προηγουμένως στὸν ἀθάνατο καὶ ἀγέννητο κόσμο τῶν ἰδεῶν, ἀπὸ τὸν ὁποῖο ἐξέπεσε καὶ περικλείστηκε ἀπὸ τιμωρία στὸ σῶμα. Ὅμως, κατὰ τὴν διάρκεια τῆς διαμονῆς της στὸ σῶμα διατηρεῖ τὴν μνήμη τοῦ κόσμου τῶν ἀγεννήτων ἰδεῶν καὶ θέλει νὰ ἐπιστρέψη σὲ αὐτόν, μὲ τὴν ἀποβολὴ τοῦ σώματος. Ἡ γνώση τοῦ κόσμου τῶν ἰδεῶν λέγεται φωτισμὸς τοῦ νοῦ. Ἐπίσης, ἔρωτας εἶναι ἡ ἐπιστροφὴ τῆς ψυχῆς στὸν ἀθάνατο καὶ ἀγέννητο κόσμο τῶν ἰδεῶν. Γι' αὐτὸ καὶ ἡ ψυχὴ ποὺ διακρίνεται γιὰ τὸν ἔρωτα ἐκφράζει μιὰ ἀδυναμία, ἀφοῦ αἰσθάνεται ὅτι εὑρίσκεται μακρυὰ ἀπὸ τὸν δικό της πραγματικὸ κόσμο. Ὁπότε, οἱ βασικὲς ἰδέες τοῦ μυστικισμοῦ εἶναι ὅτι ὑπάρχει ἕνας κόσμος τῶν ἰδεῶν, ὅτι ἡ ψυχὴ ἀνῆκε σὲ αὐτὸν τὸν κόσμο, ὅτι τὸ σῶμα εἶναι κακὸ καὶ γι' αὐτὸ πρέπει μὲ εἰδικὴ μέθοδο νὰ ἀποβληθῇ, ὥστε ἡ ψυχὴ νὰ ἐπιστρέψη στὸν ἀγέννητο καὶ ἀθάνατο αὐτὸν κόσμο τῶν ἰδεῶν.

Κυρίως ὁ μυστικισμὸς ἐκφράσθηκε ἀπὸ τὸν νεοπλατωνισμό, ποὺ εἶναι ἕνα σύστημα τὸ ὁποῖο ἐμφανίστηκε τὸν 2ο αἰῶνα μ.Χ. καὶ διατηρήθηκε μέχρι τὸν 6ο αἰῶνα μ.Χ., καὶ ὑπῆρξε ἀντίδραση στὸν Χριστιανισμό. Ἱδρυτής του θεωρεῖται ὁ Ἀμμώνιος Σακκὰς (175-242) καὶ κυρίως τὸν διαμόρφωσε ὁ μαθητής του Πλωτῖνος (204-270), ποὺ ἐργάσθηκε στὴν Ρώμη, ὅπου διατηροῦσε καὶ φιλοσοφικὴ Σχολή.

Ὁ νεοπλατωνισμὸς εἶναι μιὰ ἀναβίωση τοῦ πλατωνισμοῦ, προσαρμοσμένος ὅμως στὶς ἀνάγκες τῆς ἐποχῆς ἐκείνης. Οἱ διαφορὲς μεταξὺ πλατωνισμοῦ καὶ νεοπλατωνισμοῦ βρίσκονται κυρίως σὲ τρία σημεῖα.

Στὸ θέμα τῆς ὀντολογίας οἱ νεοπλατωνικοὶ δίδασκαν ὅτι ἡ ἀρχὴ καὶ πηγὴ τοῦ κόσμου εἶναι τὸ Ἕν, ποὺ εἶναι ἡ ἀπόλυτη ἀρχή, ἐνῷ κατὰ τὸν Πλάτωνα ὑπάρχει πλῆθος ἰδεῶν στὸν Θεό, ἀπὸ τὶς ὁποῖες προτεραιότητα ἔχει ἡ ἰδέα τοῦ Ἀγαθοῦ. Ἐδῶ οἱ νεοπλατωνικοὶ ἔχουν ἐπηρεασθῇ ἀπὸ τὸν Χριστιανισμό. Στὸ θέμα τῆς κοσμολογίας οἱ νεοπλατωνικοὶ δίδασκαν τὴν θεωρία τῆς ἀπορροῆς, ὅτι δηλαδὴ ὁ κόσμος προέρχεται ἀπὸ τὴν οὐσία τοῦ Θεοῦ, διὰ τῆς ἐκπομπῆς ἢ προβολῆς, ἐνῷ ὁ Πλάτων δίδασκε ὅτι ὁ κόσμος εἶναι ἀτελὲς ἀντίγραφο, ὁμοίωμα καὶ εἴδωλο τοῦ κόσμου τῶν ἰδεῶν. Ἐδῶ οἱ νεοπλατωνικοὶ ἔχουν ἐπηρεασθῇ ἀπὸ τὸν γνωστικισμό. Καὶ στὸ θέμα τῆς σωτηριολογίας οἱ νεοπλατωνικοὶ ἔχουν ἐπηρεασθῇ κυρίως ἀπὸ τὸν μυστικισμό, σύμφωνα μὲ τὸν ὁποῖο ἡ ψυχὴ πρέπει νὰ ἀπαλλαγῆ ἀπὸ τὸ σῶμα καὶ αὐτὸ ἀποκαλεῖται "κάθαρση", ὥστε νὰ ἐπανέλθη στὸν ἀγέννητο κόσμο τῶν ἰδεῶν ἀπὸ τὸν ὁποῖο ἐξέπεσε. Καὶ στὸ σημεῖο αὐτὸ ἔχει ἐπηρεασθῇ σαφῶς ἀπὸ τὸν Πλατωνισμό.

Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας κυρίως οἱ μεγάλοι Πατέρες τοῦ τετάρτου αἰῶνος, ἤτοι Μ. Βασίλειος, ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης, καθὼς ἐπίσης ἀργότερα ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής, ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς καὶ ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, καίτοι χρησιμοποίησαν μερικοὺς ὅρους τῆς κλασσικῆς μεταφυσικῆς καὶ τοῦ μυστικισμοῦ ἐν τούτοις δὲν ταυτίσθηκαν ποτὲ μὲ τὸ περιεχόμενό τους. Ἀρνήθηκαν ἐπανειλημμένως τὴν μεταφυσικὴ καὶ τὸν μυστικισμό. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος στοὺς περίφημους θεολογικοὺς λόγους καταφέρεται ἐναντίον τῆς μεταφυσικῆς, λέγοντας: "Βάλλε μοὶ Πυθαγόρου τὴν σιωπὴν καὶ τοὺς κυάμους τοὺς ὀρφικοὺς καὶ τὴν περὶ τὸ Αὐτὸς ἔφα καινοτέραν ἀλαζονείαν. βάλλε μοὶ Πλάτωνος τὰς ἰδέας, καὶ τὰς μετενσωματώσεις καὶ περιόδους τῶν ἡμετέρων ψυχῶν, καὶ τὰς ἀναμνήσεις, καὶ τοὺς οὐ καλοὺς διὰ τῶν καλῶν σωμάτων ἐπὶ ψυχὴν ἔρωτας· Ἐπικούρου τὴν ἀθεΐαν καὶ τὰς ἀτόμους καὶ τὴν ἀφιλόσοφον ἡδονὴν· Ἀριστοτέλους τὴν μικρολόγον πρόνοιαν καὶ τὸ ἔντεχνον καὶ τοὺς θνητοὺς περὶ ψυχῆς λόγους καὶ τὸ ἀνθρωπικὸν τῶν δογμάτων· τῆς Στοᾶς την ὀφρύν, τῶν Κυνῶν τὸ λίχνον τε καὶ ἀγοραῖον. βάλλε μοὶ τὸ κενόν, τὸ πλῆρες τῶν ληρημάτων, ὅσα περὶ θεῶν ἢ θυσιῶν, περὶ εἰδώλων, περὶ δαιμόνων ἀγαθῶν τε καὶ κακοποιῶν, ὅσα περὶ μαντείας, θεαγωγίας, ψυχαγωγίας, ἄστρων δυνάμεως, τερατεύονται". Μάλιστα δὲ στὸ Συνοδικὸ τῆς Ὀρθοδοξίας καταδικάζεται ἡ θεωρία τῶν ἰδεῶν τοῦ Πλάτωνα καὶ ὅλοι ἐκεῖνοι ποὺ τὶς ἀποδέχονται, δηλαδὴ καταδικάζεται ἡ μεταφυσικὴ καὶ ὀντολογία.

Γίνεται αὐτὸ γιατί κατὰ τὴν Ὀρθόδοξη Παράδοση ὁ Θεὸς δὲν εἶναι τὸ ἀνώτατο ὃν ποὺ ἔχει μέσα του ἕνα σύστημα ἀγέννητων ἰδεῶν καὶ παραμένει μέσα στὴν εὐδαιμονία του, ἀλλὰ εἶναι πρόσωπο ποὺ εἶναι ἐλεύθερο ἀπὸ κάθε ἀναγκαιότητα καὶ ἀγαπᾶ τὸν κόσμο. Ὁ Θεὸς δημιούργησε τὸν κόσμο ὄχι μὲ βάση κάποιες ἰδέες, ἀλλὰ θετικῶς καὶ ἐκ τοῦ μηδενὸς μὲ τὴν ἄκτιστη ἐνέργειά Τοῦ. Ἡ ψυχὴ τοῦ ἀνθρώπου δὲν ἀνῆκε στὸν ἀθάνατο καὶ ἀγέννητο κόσμο τῶν ἰδεῶν ποὺ κλείσθηκε στὸ σῶμα μετὰ τὴν κίνηση της, γιὰ νὰ τιμωρηθῇ, ἀλλὰ ἡ ψυχὴ δημιουργήθηκε ἀπὸ τὸν Θεὸ μαζὶ μὲ τὸ σῶμα. Ἡ σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου δὲν συνίσταται στὴν ἀποφυλάκιση τῆς ψυχῆς ἀπὸ τὸ σῶμα καὶ τὴν ἐπιστροφή της στὸν ἀγέννητο καὶ ἀθάνατο κόσμο τῶν ἰδεῶν, ἀλλὰ στὴν μέθεξη τῆς Χάριτος τοῦ Θεοῦ, ὁπότε ὁλόκληρος ὁ ἄνθρωπος σώζεται, ψυχή τε καὶ σώματι. Στὴν Ὀρθόδοξη Παράδοση δὲν κάνουμε διάκριση μεταξὺ φύσει ἀθανάτου ψυχῆς καὶ φύσει θνητοῦ σώματος, ἀλλὰ γιὰ δημιουργία ψυχῆς καὶ σώματος, τὸ ὁποῖο σῶμα μετὰ τὴν ἁμαρτία ἐνεδύθηκε τὴν φθορὰ καὶ τὴν θνητότητα, ὁπότε μὲ τὴν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ θεραπεύεται ἡ ψυχὴ καὶ ἀνίσταται τὸ σῶμα ποὺ θὰ παραμείνη αἰωνίως.

Ἑπομένως ἡ ἑλληνορθόδοξη Παράδοση παρέλαβε μερικοὺς ὅρους τῆς κλασσικῆς φιλοσοφίας, ἀπήντησε στὰ ὀντολογικὰ καὶ κοσμολογικὰ ἐρωτήματα τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς φιλοσοφίας, ἀλλὰ ποτὲ δὲν ταυτίζεται μὲ τὴν μεταφυσικὴ καὶ τὸν μυστικισμὸ ὡς πρὸς τὸ ὀντολογικὸ περιεχόμενό τους.

Γι' αὐτὸ ὁ ἀείμνηστος π. Ἰωάννης Ρωμανίδης δίδαξε τὴν πρωτότυπη γιὰ τὴν ἐποχή μας ἄποψη ὅτι ἡ ὀρθόδοξη θεολογία εἶναι ἀντιμεταφυσική, καὶ βέβαια δὲν συνδέεται μὲ τὴν φιλοσοφία, ἀλλὰ μὲ τὴν ἰατρική, ἀφοῦ θεραπεύει τὴν νοσοῦσα προσωπικότητα τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ χειρουργὸς ἰατρὸς τὴν ὥρα ποὺ χειρουργεῖ δὲν μπορεῖ νὰ κάνη μεταφυσική. Ἔτσι καὶ ὁ ὀρθόδοξος θεολόγος ὅταν θεραπεύει τὸν ἄνθρωπο, ποὺ εἶναι τὸ κύριο ἔργο του, δὲν μπορεῖ νὰ κάνη μεταφυσικὴ καὶ νὰ στοχάζεται.

(συνεχίζεται στὸ ἑπόμενο)