Γράφτηκε στις .

Θωμᾶ Παναγιωτόπουλου: Δ' Περίοδος τῆς ίστορίας τῆς Ναυπάκτου

Θωμᾶ Παναγιωτόπουλου

διευθυντὴ τοῦ 2ου Δήμ. Σχολείου καὶ Δημοτικοῦ Συμβούλου Ναυπάκτου

Τὸ παρακάτω κείμενο ἀποτελεῖ τμῆμα τῆς εἰσηγήσεως τοῦ κ. Θ. Παναγιωτόπουλου στὴν ἡμερίδα Ἐκπαιδευτικῶν μὲ θέμα "Τοπικὴ ἱστορία", στὴν ὁποία εἴχαμε ἀναφερθῇ στὸ προηγούμενο τεῦχος.

Ὁ ἐκπορθητὴς σουλτᾶνος Βαγιαζὴτ Β`, ἐκτιμῶντας τὴν στρατηγικὴ θέση της Ναυπάκτου, μερίμνησε γιὰ τὴν ὀχύρωση τῆς εἰσόδου τοῦ Κορινθιακοῦ μὲ τὰ κάστρα Ρίου καὶ Ἀντιρρίου, προκειμένου νὰ τὸν μεταβάλλει σὲ κλειστή, ὑπὸ τὸν ἔλεγχό του, θάλασσα. Ἡ ἐπέκταση τῶν Ὀθωμανῶν στὰ Βαλκάνια προκάλεσε, ὅπως ἦταν φυσικό, τὴν ἀφύπνιση καὶ τὴν συσπείρωση τῶν δυνάμεων τῆς Δύσης, καθὼς ἦταν ὁρατὸς ὁ κίνδυνος περαιτέρω ἐπέκτασής τους καὶ ἡ ἀνατροπὴ τοῦ προνομίου τους στὸ θαλάσσιο ἐμπόριο, κίνδυνος ποὺ ἐπιτάθηκε μὲ τὴν κατάληψη τῆς Κύπρου τὸ 1570.

Ὅμως τὸ μέγα γεγονὸς ποὺ συνέδεσε ἄρρηκτα τὸ ὄνομά της μὲ τὴν ἑλληνική, ἀλλὰ καὶ τὴν παγκόσμια ἱστορία, ἦταν ἡ ναυτικὴ ἀναμέτρηση ἀνάμεσα στὴν πανίσχυρη ἀκόμη ὀθωμανικὴ αὐτοκρατορία καὶ στὸ συνασπισμένο στόλο τῆς χριστιανικῆς Εὐρώπης, στὶς 7 Ὀκτωβρίου 1571. Καὶ παρ' ὅτι αὐτὸ ἔλαβε χώρα ἔξω ἀπὸ τὰ νερά της, ἡ Ἱστορία κατέγραψε μὲ τὸ ὄνομα τῆς πόλης Ναυμαχία της Ναυπάκτου ἢ τοῦ Lepanto, ὅπως ἀποκαλοῦσαν τὸν κόλπο καὶ τὴν πόλη οἱ Βενετοὶ καὶ οἱ ἄλλοι Εὐρωπαῖοι.

"....καὶ εἰς τὰς ἑπτὰ τοῦ Ὀκτωβρίου μηνός, ἡμέρα Κυριακὴ ἐβγῆκεν ἡ ἀρμάδα τῶν Χριστιανῶν ἐκ τὴν Κεφαλονίαν.....καί ἡ ἀρμάδα ἡ τούρκικη ἐβγῆκεν ἐκ τὴν Ναύπακτον, καὶ ἀνταμώθηκαν εἰς τὸ νησὶ Κουτζουλάρων. Εἰς τὰς τρεῖς ὥρας τῆς ἡμέρας ἐσμίξαν οἱ ἀρμάδες οἱ δύο καὶ ἐδόθη ὁ πόλεμος ὁ θαυμαστὸς καὶ ὁ μέγας. Καὶ ἡ δύναμις τοῦ αὐθέντος τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ Θεοῦ καὶ ἡ πρεσβεία τῆς Παναγίας Θεοτόκου καὶ πάντων τῶν ἁγίων ἐνίκησαν οἱ Χριστιανοὶ καὶ ἐκατέκαψαν καὶ ἐτρόπωσαν καὶ ἐπῆραν πολλὴν ἀρμάδα τῶν Ἀγαρηνῶν· ὀλίγα ἔφυγαν καὶ ἐπῆγαν μέσα εἰς τὴν Ναύπακτον....."

Ἔτσι λακωνικὰ καὶ ἁπλοϊκὰ κατέγραψε ὁ ἀνώνυμος χρονικογράφος τὴν καταστροφὴ τοῦ τούρκικου στόλου. Ὁ Θερβάντες στὸν "Δὸν Κιχώτη" γράφει "....κείνη τὴ μέρα γίνηκε ἡ ἀφορμὴ νὰ σκορπιστεῖ ἡ πλανερὴ ἰδέα ποὺ 'χε ὅλος ὁ κόσμος κι ὅλα τὰ ἔθνη, πῶς οἱ Τοῦρκοι ἦταν τάχα ἀνίκητοι στὴ θάλασσα. Ἐκείνη τὴν ἡμέρα συντρίφτηκε ἡ ὀθωμανικὴ ἀλαζονεία καὶ ἡ φαντασία....."

Ὁ ἐπισκέπτης τῆς πόλης μας καὶ σήμερα, ἂν σταθεῖ ψηλὰ στὸ Κάστρο καὶ δρασκελίσει τὸ χρόνο, θὰ ἀφουγκραστεῖ τὸ μουγκρητὸ τῆς Ναυμαχίας καὶ θὰ νιώσει τὴ θάλασσα ν' ἀνοίγει καὶ νὰ καταπίνει χιλιάδες ἀνθρώπους καὶ ἑκατοντάδες καράβια.

Στὰ μέσα τοῦ 17ου αἰῶνα ἡ σύγκρουση μεταξὺ Ἰταλικῶν πόλεων καὶ Τούρκων διευρύνθηκε καὶ μὲ τὴ συμμετοχὴ τοῦ αὐτοκράτορα τῆς Γερμανίας καὶ τῶν Ἱπποτῶν τῆς Μάλτας ὑπὸ τὴν ἀρχιστρατηγία τοῦ Ἑνετοῦ Μοροζίνι, ὁ ὁποῖος τὸ 1687 μ.Χ εἶχε καταλάβει τὴν Πάτρα, οἱ Τοῦρκοι φοβισμένοι ἐγκαταλείπουν τὰ κάστρα Ἀντιρρίου καὶ Ναυπάκτου. Τὸ 1692 ὁ Πασᾶς Ἰωαννίνων Χὰλ κάνει ἐπιδρομὴ γιὰ ἀνακατάληψη τῶν κάστρων ἀλλὰ ἀποτυγχάνει.

Στὶς 16 Ἰανουαρίου 1699 ὑπογράφεται ἡ συνθήκη τοῦ Κάρλοβιτς μεταξὺ τῆς ἡττημένης Τουρκίας καὶ τῆς Αὐστρίας, Ρωσίας, Βενετίας καὶ Πολωνίας μὲ τὴν ὁποία ἡ Τουρκία ἀποχωρεῖ ἀπὸ τὶς Παραδουνάβιες περιοχὲς καὶ ἡ Βενετία ἐπιστρέφει καὶ πάλι τὴν Ναύπακτο στοὺς Τούρκους.

Ἀκολουθεῖ μακρὰ τουρκικὴ κατοχή. Γιὰ τὴν κατάσταση, ποὺ ἐπικρατοῦσε στὴν πόλη, μᾶς δίνουν πληροφορίες ἀρκετοὶ περιηγητὲς καὶ μάλιστα σημαντικές. Ἀνάμεσα σ' αὐτοὺς καὶ ὁ Τοῦρκος περιηγητὴς Ἐβλιὰ Τσελεμπή.

Ὁ Τσελεμπὴ περιγράφοντας τὸ Κάστρο τῆς πόλης μας πληροφορεῖ ὅτι περιβάλλεται ἀπὸ τάφρο πλατειὰ καὶ ρηχή, γιατί εἶναι σκαμμένη πάνω στὸ βράχο. Κατὰ τὸν Τσελεμπή, στὴν πόλη λειτουργοῦσαν ὀκτὼ τζαμιὰ τὸ Φετιχιὲ τζαμὶ (τὸ τζαμὶ τῆς ἅλωσης), τοῦ Ντουρκάμπεη, στὰ Πηγάδια, τοῦ Μεχμὲτ ἐφέντη, τοῦ Ἴτς Καλέ, τὸ ὁμώνυμο τζαμὶ τοῦ Μπαμπᾶ Τσαοὺς καὶ τοῦ Βαγιαζὴτ Βελὴ καὶ ἔξω ἀπὸ τὴ μεγάλη Πύλη, τὴ Μετρόπολη Πόρτα τοῦ Ὀμὲρ ἐφέντη, ἐνῷ ὑπῆρχαν ἀκόμη τρεῖς Μεντρεσέδες Οὐλεμάδων, ἱεροδιδασκαλεῖα δηλαδὴ ἀνώτερων θεολόγων, Μεκτὲπ γιὰ τὰ παιδιὰ τῶν Ἀϊάνηδων, σχολεῖα δηλαδὴ γιὰ τὰ παιδιὰ τῶν εὐπόρων, 6 τεκέδες δερβίσηδων, ἤτοι ἡσυχαστήρια μωαμεθανῶν καλογήρων, τοῦ Μεχμὲτ ἐφέντη, τοῦ Καραμπὰς Μεχμὲτ ἐφέντη, τοῦ Ἀζὶζ Μεχμὲτ ἐφέντη καὶ ἔξω ἀπὸ τὸ φρούριο οἱ τεκέδες τῶν σεΐχηδων Ὀμὲρ ἐφέντη καὶ Κουτσοὺκ Μεχμὲτ ἐφέντη, ἐνῷ στοὺς μαχαλᾶδες ὑπῆρχαν Μεστζίτ, ἐκ τῶν ὁποίων δύο μέσα στὸ Φρούριο τοῦ Χατζῆ καὶ τοῦ Ἐμπουσαΐτ ἐφέντη.

Τὰ σπίτια ποὺ τὰ ὑπολογίζει σὲ 3000, ποὺ σημαίνει, ἂν αὐτὸ εἶναι ἀληθινό, πῶς ἡ πόλη εἶχε πληθυσμὸ περίπου 14.000-15.000 ψυχές, ἦταν, κατὰ τὸν Τσελεμπή, πέτρινα, καλοδιακοσμημένα, μὲ κεραμίδια καὶ προσανατολισμὸ πρὸς τὸ Κιμπλέ, δηλαδὴ πρὸς τὴν Ἀνατολή, μὲ μεγάλα παράθυρα, σαχνίσια -ἐξῶστες καὶ μπαλκόνια βαμμένα σὲ διάφορα χρώματα. Οἱ δρόμοι τῆς πόλης ἦταν φαρδιοὶ καὶ στρωμένοι μὲ καλντερίμι, πόλη ποὺ "θὰ τὴ ζήλευαν ἀκόμα καὶ σουλτᾶνοι". Γιὰ τὴν ὕδρευση ὑπῆρχαν 45 βρῦσες γιὰ κοινὴ χρήση, κάθε σεράϊ εἶχε τὴ δική του βρύση, συνολικὰ δὲ ὑπῆρχαν 245 βρῦσες.

Ἐκθειάζοντας τὴν πόλη γράφει πῶς "..ὑπάρχουν ἕνα γύρω σαράντα ἐξοχές, ποὺ πᾶνε οἱ κάτοικοι τῆς Ἰνέμπαχτης γιὰ νὰ ψυχαγωγηθοῦν, νὰ δροσιστοῦν καὶ νὰ ξαποστάσουν... ἀνάμεσά τους ἕνα πλάτωμα, ἔξω ἀπὸ τὴν Πύλη τῶν Σαλώνων μὲ ἑκατοντάδες δέντρα, πλατύφυλλα καὶ σκιερά, ὅπως πλατάνια καὶ λεῦκες... μὲ τὰ φυλλώματά τους κρύβουν τὶς καυτὲς ἀχτίνες τοῦ ἀστεριοῦ, ποὺ φωτίζει τὸν κόσμο, γι' αὐτὸ καὶ καταφεύγουν ἐκεῖ κοπάδια ὁλόκληρα ἀπὸ πρόβατα, ποὺ ἀναζητοῦν σκιὰ καὶ δροσιά... καμμιὰ τρακοσαριὰ βήματα πιὸ κάτω ὑπάρχουν ὑδρόμυλοι, ποὺ ἐπισκέπτονται συχνὰ οἱ κάτοικοι γιὰ τέρψη καὶ ξεκούραση... Στὴν πόλη ἔφτασα τὸ 1077, δηλαδὴ τὸ 1666 μ.Χ."

Τὸ Κάστρο τῆς πόλης περιέβαλε, γράφει ὁ Τσελεμπή, τάφρος πλατειὰ καὶ ρηχή, ἐξ αἰτίας ποὺ εἶναι σκαμμένο πάνω στὸ βράχο, ἀλλὰ βαθαίνει ἀπότομα πρὸς τὴ μεριά του Ἴτς Καλέ, "γιὰ τὸ λόγο ὅτι ἐκεῖ ὑπερυψώνεται τὸ ἔδαφος". Γιὰ τὴν τάφρο αὐτὴ ὑπάρχουν οἱ ἀκόλουθες δύο μαρτυρίες: Ἡ μία εἶναι τοῦ Τούρκου ζωγράφου Nasuh Matrakci, μία μικρογραφία τοῦ Κάστρου κατὰ τὸ 16ο αἰῶνα, στὴν ὁποία ἡ τάφρος ἀνατολικὰ ἐκτείνεται στὰ δύο χαμηλότερα διαζώματ, ἐνῷ δυτικὰ περιορίζεται μέχρι τὸ πρῶτο διάζωμα. Ἡ ἄλλη εἶναι ἀπὸ τὴ μικρογραφία ἄγνωστου καλλιτέχνη, ποὺ ἐκτίθεται στὸ Top Kapi Seray στὴν Κωνσταντινούπολη, στὴν ὁποία ἡ τάφρος ἀπεικονίζεται λανθασμένα καὶ γιὰ καθαρὰ αἰσθητικοὺς λόγους νὰ περιβάλει ὅλο τὸ φρούριο, ἐνῷ στὸ μέσο τοῦ περίπου, δεξιὰ καὶ ἀριστέρα μέσα στὴν τάφρο ὑπάρχει ἀπὸ μιὰ ἐπεξηγηματικὴ ἐπιγραφὴ στὰ τούρκικα, μὲ τὴ λέξη "χαντάκι". Σ' ὅλα τὰ μεσαιωνικὰ κάστρα ὑπῆρχε τάφρος, γιὰ νὰ καθιστᾶ, ἂν ὄχι ἀδύνατη, τοὐλάχιστον δύσκολη, στὰ πεδινά του τμήματα, τὴν ἀναρρίχηση τοῦ ἐχθροῦ.