Γράφτηκε στις .

Δαμασκηνός Παπανδρέου Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος: Ένας αληθινός Ηγέτης!

Δαμασκηνός Παπανδρέου (1891-1949 )Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος

Ένας αληθινός Ηγέτης!

του Κωνσταντίνου Δάφνου

 Αναδημοσίευση από το Περιοδικό «Παράδοση», Ιαν. Φεβρ. 2009

Δαμασκηνός Παπανδρέου Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος: Ένας αληθινός Ηγέτης!Είναι αδύνατον πρακτικά να σκιαγραφήσουμε μια τόσο μεγάλη εκκλησιαστική (και όχι μόνο) προσωπικότητα σαν αυτή του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού, ο οποίος σε τόσο έκτακτες και κρίσιμες περιστάσεις βρέθηκε επικεφαλής της Εκκλησίας μας, αλλά και αρχηγός του κράτους και συγχρόνως για δύο εβδομάδες κατ’ ανάγκην και Πρωθυπουργός, ενώ η Ελλάδα βρισκόταν υπό Γερμανική κατοχή, στη συνέχεια μεσολάβησαν τα Δεκεμβριανά και αμέσως μετά άρχισε για τρία χρόνια ένας καταστροφικός εμφύλιος που αποτελείωσε τον αφανισμό της χώρας μας στην πρώτη μεταπολεμική δεκαετία (40-50)

Και όμως αυτός ο άνθρωπος με την προσωπικότητά του και το έργο του επέπλευσε και ξεχώρισε.

Γεννήθηκε στη Δορβιτσά Ναυπακτίας το 1891, γιος του Νικολάου και της Βασιλικής. Η οικογένειά του ήταν ταπεινή, φτωχική αλλά ευσεβής. Το κατά κόσμον όνομά του ήταν Δημήτριος. Ήταν θείος του μετέπειτα Μητροπολίτου Φθιώτιδος Δαμασκηνού Παπαχρήστου. Έβγαλε το Δημοτικό στο χωριό του, το Γυμνάσιο στην Καρδίτσα υπό την προστασία του θείου του, αρχιμανδρίτη Χριστοφόρου Παπανδρέου (ηγουμένου της Μονής Κορώνης) και στη συνέχεια γράφτηκε στη Θεολογική Σχολή Αθηνών και συγχρόνως στην Ιατρική. Μετά το δεύτερο έτος στην Ιατρική την άφησε και παρακολούθησε τη Νομική. Εξήλθε αριστούχος και από τις δύο Σχολές. Κατατάσσεται στο Στρατό, παρασημοφορείται για ανδραγαθία, προάγεται σε λοχία, ενώ είναι ένας από τους πρώτους Ευζώνους που εισέρχονται στη Θεσσαλονίκη, την ημέρα απελευθερώσεως της πόλης, ανήμερα του Αγίου Δημητρίου το 1912.

Μετά την απόλυσή του από το στράτευμα διορίζεται γραμματέας της Μητρόπολης Αθηνών. Το 1917 μετά το διχασμό, επανερχομένου του Βενιζέλου, απομακρύνεται ο Μητροπολίτης Αθηνών Θεόκλητος Μηνόπουλος και τοποτηρητής του θρόνου ορίζεται ο Μητροπολίτης Θεσσαλιώτιδος Ευθύμιος Πλατής, που είχε στενή φιλία με το θείο του Δαμασκηνού Χριστοφόρο. Έτσι, ο Ευθύμιος χειροτονεί διάκονο τον Δαμασκηνό και αμέσως μετά αρχιμανδρίτη.

Ένα χρόνο αργότερα ο νέος Μητροπολίτης Αθηνών Μελέτιος Μεταξάκης του αναθέτει την ηγουμενία των Μονών Πετράκη και Πεντέλης, που ήταν τότε ενωμένες. Στη συνέχεια του ανατίθεται η αποστολή να πάη στο Άγιον Όρος και να συντάξη τον Καταστατικό Χάρτη μέσα στον οποίο κατοχυρώνει την ελληνικότητα του Αγίου Όρους.

Μητροπολίτης Κορινθίας

Τον Δεκέμβριο του 1922 εκλέγονται έξι νέοι Μητροπολίτες μεταξύ των οποίων και ο Δαμασκηνός, στον οποίο ανατίθεται η διαποίμανση της ιστορικής Μητροπόλεως Κορινθίας, Ταρσού, Ζεμενού, Πολυφέγγους και Συκεώνος. Το έργο του δεν αργεί να φανή. Ανεγείρεται ο λαμπρός Μητροπολιτικός Ναός του Αποστόλου Παύλου στην Κόρινθο, το κτίριο της Εκκλησιαστικής Σχολής και ένα μεγαλοπρεπές μητροπολιτικό μέγαρο. Τα πλούσια προσόντα του Δαμασκηνού ήδη έχουν αναγνωρισθή. Είναι ευφυής, δραστήριος και διαθέτει μόρφωση, κύρος και επιβολή. Ψηλός, μεγαλοπρεπής, αρχοντικός, γλυκύς, προσιτός σε όλους, ελκυστικός στο κήρυγμά του, πρωτότυπος στη διδασκαλία του, ενεργεί πάντα με ταχύτητα έχοντας οδηγό το ένστικτό του και το εύστροφο πνεύμα του. Έτσι απέκτησε γρήγορα την εμπιστοσύνη του κόσμου και έγινε το ίνδαλμα του ποιμνίου του.

Τη νύχτα της 22ας προς 23η Απριλίου 1928 ένας μεγάλος σεισμός πλήττει την Κόρινθο. Είναι πολύ ισχυρός και μεταβάλλει την πρωτεύουσα του νομού σε ερείπια. Όρθιος και απτόητος ανάμεσα στα ερείπια ο Δαμασκηνός, συμπαραστέκεται, καθοδηγεί και εμψυχώνει το έντρομο πλήθος. Σε κάτι τέτοιες στιγμές φαίνεται ένας ηγέτης και ο Δαμασκηνός ήταν αληθινός ηγέτης. Βάζει τον κόσμο σε σκηνές, χτίζει παραπήγματα, οργανώνει συσσίτια, μοιράζει ρούχα και ζητά από το κράτος και από άλλους φορείς βοήθεια. Και όλα αυτά τα κατευθύνει από ένα σιδηροδρομικό βαγόνι που το χρησιμοποιεί σαν έδρα του και μητροπολιτικό γραφείο.

Εκλέγεται Αρχιεπίσκοπος

Στις 22 Οκτωβρίου 1938 απεβίωσε ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος Παπαδόπουλος. Οι διεκδικητές του θρόνου είναι δύο: ο Κορινθίας Δαμασκηνός Παπανδρέου και ο Τραπεζούντος Χρύσανθος Φιλιππίδης. Ο Χρύσανθος είχε ευρύτατη μόρφωση και πλούσιο συγγραφικό έργο. Ζούσε εξόριστος για πολλά χρόνια στην Αθήνα μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών. Αρχικά ήταν οπαδός της Μεγάλης Ιδέας και βασιλόφρων, αργότερα όμως υποστήριξε ότι η Ελλάδα έπρεπε να εγκαταλείψη τη Μεγάλη Ιδέα και να συμβιώση με τους Τούρκους για να αποτραπή ο Σλαβικός κίνδυνος.

Η εκλογή του νέου Αρχιεπισκόπου προκαλεί σοβαρότατη κρίση στους κόλπους της δικτατορικής κυβέρνησης Μεταξά. Τα Ανάκτορα, ο καθ’ ύλην αρμόδιος Υπουργός Παιδείας Κ. Γεωργακόπουλος και μερικοί ακόμα υπουργοί ήταν υπέρ του Δαμασκηνού. Όμως, ο ίδιος ο Μεταξάς και κάποιοι άλλοι υπουργοί του τάχθηκαν υπέρ του Χρυσάνθου.

Για τον Μεταξά ο Δαμασκηνός ήταν ο βενιζελικός εκείνος που είχε εκλεγή στη Μητρόπολη Κορινθίας μετά την επανάσταση του Πλαστήρα το 1922. Αξιοσημείωτο είναι ότι ακόμα και η Αγγλική πρεσβεία είχε εκδηλώσει το ενδιαφέρον της υπέρ της εκλογής του Χρυσάνθου γιατί έτσι θα αποτρεπόταν η εκλογή του στον Αρχιεπισκοπικό Θρόνο της Κύπρου. Πάντα προνοητικοί για τα συμφέροντά τους οι φίλοι μας...οι Άγγλοι.

Η ψηφοφορία για την εκλογή έγινε στις 5 Νοεμβρίου 1938. Με την τρίτη κατά σειρά ψηφοφορία και με ψήφους 31 υπέρ του Δαμασκηνού και 30 υπέρ του Χρυσάνθου, Αρχιεπίσκοπος Αθηνών εκλέγεται ο Δαμασκηνός. Η ψήφος που έκρινε το αποτέλεσμα ανήκε στον Μητροπολίτη Δρυϊνουπόλεως και Κονίτσης Ιωάννη (δεδηλωμένου υποστηρικτή του Δαμασκηνού) που είχε καταδικασθή από το πρωτοβάθμιο Συνοδικό Δικαστήριο σε έκπτωση και εκκρεμούσε η έφεσή του.

Για το λόγο αυτό ο Μεταξάς μεθοδεύει προσφυγή στο Συμβούλιο της Επικρατείας. Την προσφυγή καταθέτουν οι Μητροπολίτες Μυτιλήνης Ιάκωβος, Φθιώτιδος Αμβρόσιος και Σάμου Ειρηναίος με κύρια αιχμή ότι ο Μητροπολίτης Δρυϊνουπόλεως ψήφισε παράνομα. Βλέπουμε λοιπόν και εδώ ένα απτό παράδειγμα επέμβασης της Πολιτείας στα της διοίκησης της Εκκλησίας. Βρέθηκαν τρεις Μητροπολίτες να κάνουν προσφυγή για να ρίξουν τον Δαμασκηνό. Περίπου 30 χρόνια αργότερα μία Αριστίνδην Σύνοδος διορισμένη από την δικτατορία του ‘67 θα καταλύση τα πάντα στην Εκκλησία. Δυστυχώς η ιστορία επαναλαμβάνεται. Η ολομέλεια του ΣτΕ συνέρχεται στις 16 Νοεμβρίου και στις 28 του ιδίου μηνός αποφασίζει με ψήφους 8 υπέρ και 7 κατά την ακύρωση της εκλογής. Υπέρ της εγκυρότητας της εκλογής είχαν παρέμβει 32 Μητροπολίτες. Για τον λόγο αυτό η κυβέρνηση φοβούμενη ότι η εκ νέου σύγκληση της Ιεραρχίας θα οδηγούσε πάλι στην εκλογή του Δαμασκηνού, ψήφισε τον Α.Ν. (Αναγκαστικό Νόμο) 1493/38 «περί εκλογής Αρχιεπισκόπου Αθηνών και Μητροπολιτών» που καθόριζε ότι η εκλογή Αρχιεπισκόπου και Μητροπολιτών θα γίνεται από τη Διαρκή Ιερά Σύνοδο των 12 Μητροπολιτών, η οποία θα προτείνη τρία ονόματα και η κυβέρνηση θα επιλέγη το ένα. Μα κάτι τέτοιο δεν έγινε και το ‘67 με την Αριστίνδην Σύνοδο; Να λοιπόν οι ωμές παρεμβάσεις της Πολιτείας στην Εκκλησία. Ο τότε μάλιστα βασιλικός επίτροπος απαγόρευσε στους 12 Συνοδικούς να αναγράψουν το όνομα του Δαμασκηνού στο τριπρόσωπο. Έτσι ο Χρύσανθος εξελέγη Αρχιεπίσκοπος από τη Σύνοδο, κατά τη γνώμη μας τελείως αντικανονικά και παράνομα, διότι τέτοιο δικαίωμα δεν είχε ούτε η Σύνοδος παρά μόνο η Ιεραρχία. Δυστυχώς και πιο παλιά οι Μελέτιος Μεταξάκης και Χρυσόστομος Παπαδόπουλος είχαν εκλεγή από Αριστίνδην Συνόδους, ομοίως αντικανονικά.

Ο Δαμασκηνός, που είχε συμπληρώσει 20 μέρες Αρχιεπίσκοπος, έστειλε επιστολή στον Μεταξά στις 29 Νοεμβρίου 1938, καταγγέλλοντας την απαράδεκτη παρέμβαση της Πολιτείας, αλλά ματαίως. Αρνείται, όμως, να αναγνωρίση την εκλογή του Χρυσάνθου, ούτε δέχεται να επανέλθη στην έδρα της Κορίνθου. Έτσι από τότε άρχισε ένας ανελέητος πόλεμος των δύο κληρικών. Ο Δαμασκηνός χαρακτηρίζει τον Χρύσανθο «μοιχεπιβάτη» του αρχιεπισκοπικού θρόνου, υπογράφει όλα του τα έγγραφα ως Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και αρνείται κάθε συμβιβασμό. Η κυβέρνηση απομονώνει σε κατ’ οίκον περιορισμό τον Δαμασκηνό στη Σαλαμίνα, στο Μοναστήρι της Φανερωμένης, με αστυνομική φρουρά που απαγορεύει κάθε μετακίνησή του.

Εδώ πρέπει να αναφέρουμε και δύο χαρακτηριστικές λεπτομέρειες που 30 χρόνια αργότερα έπαιξαν ιστορικό ρόλο. Το 1938 ο Δαμασκηνός ως Μητροπολίτης Κορινθίας χειροτόνησε διάκονο έναν 25χρονο φοιτητή της Θεολογίας και μοναχό της Μονής Πεντέλης, τον Σεραφείμ (Βησσαρίωνα) Τίκα, μετέπειτα Αρχιεπίσκοπο Αθηνών από το 1974.

Στις αρχές του 1939 ο Χρύσανθος θα χειροτονήση έναν νεαρό διάκονο με σπουδές στη Γερμανία, τον Ιερώνυμο Κοτσώνη, τον Αρχιεπίσκοπο της δικτατορίας του 1967. Τι φοβερές συμπτώσεις!

Η Επάνοδος του Δαμασκηνού στον Αρχιεπισκοπικό Θρόνο

Για δυόμισι χρόνια (Δεκέμβριος 1938 - Ιούνιος 1941) ουδείς αμφισβητεί την κανονικότητα του Χρυσάνθου. Όμως όλα αλλάζουν με τον πόλεμο, και μετά το έπος του ’40 έρχεται η Γερμανική επίθεση και κατοχή που καταλύει τα πάντα. Μετά την κατάληψη της Ελλάδας από τους Γερμανούς, ο Δαμασκηνός επιστρέφει στην Αθήνα. Εν τω μεταξύ ο στρατηγός Γεώργιος Τσολάκογλου είχε φθάσει και αυτός στην πρωτεύουσα και σχημάτισε την πρώτη, υπ’ αυτόν, κατοχική κυβέρνηση. Ο Χρύσανθος αρνήθηκε –προς τιμήν του- να τον ορκίση, λέγοντας: «Όρκισα την Εθνική Κυβέρνηση (Τσουδερού), δεύτερη κυβέρνηση δεν μπορώ να ορκίσω». Ο Χρύσανθος ήταν και υπέρ της αντίστασης μέχρις εσχάτων στον κατακτητή Γερμανικό Στρατό, πράγμα όμως ίσως εκείνη τη στιγμή άσκοπο και καταδικασμένο. Από έκείνη όμως τη στιγμή η τύχη του Χρυσάνθου είχε ήδη κριθή, και η απομάκρυνσή του ήταν θέμα χρόνου.

Ο Δαμασκηνός που συνδεόταν με μακρά προσωπική σχέση με τον Στρατηγό Τσολάκογλου από τότε που ήταν και οι δύο στην Κόρινθο, του ζήτησε απευθείας να απομακρυνθή ο «μοιχεπιβάτης» Χρύσανθος από τον Αρχιεπισκοπικό Θρόνο των Αθηνών ως αντικανονικός και παράνομος. Το ζήτημα, όμως, στην αρχή προσέκρουσε στη Γερμανική πρεσβεία η οποία ακολουθούσε πολιτική μη επεμβάσεως. Οι Γερμανοί είχαν όμως και έναν άλλο λόγο να αντιτίθενται στην επάνοδο του Δαμασκηνού, αφού τον θεωρούσαν Αγγλόφιλο. Τελικά, όμως, το Βερολίνο έδωσε την έγκριση στην Γερμανική πρεσβεία για την αλλαγή του προσώπου του Αρχιεπισκόπου. Στο θέμα αυτό καθοριστικό ρόλο έπαιξαν δύο πρόσωπα: ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και υπουργός Παιδείας (μετέπειτα πρωθυπουργός) καθηγητής Κ. Λογοθετόπουλος και ο επίσης καθηγητής του Πανεπιστημίου Νικόλαος Λούβαρης.

Στις 18 Ιουνίου 1941 δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως νομοθετικό διάταγμα με το οποίο συγκαλείται Μείζων Σύνοδος από 23 μέλη (εκ των οποίων τα 12 είχαν εκλέξει 2,5 χρόνια πριν τον Χρύσανθο...) για να αποφανθή περί του κύρους της εκλογής του Αρχιεπισκόπου Αθηνών. Στις 2 Ιουλίου 1941 συγκλήθηκε η Μείζων Σύνοδος και απεφάσισε ομόφωνα ότι «η κατά την 5η Νοεμβρίου 1938 γενομένη αρχιεπισκοπική εκλογή υπό της Ιεραρχίας της Ελλάδος τυγχάνει κανονικώς και συνταγματικώς ισχυρά και έγκυρος, ο δε κατ’ αυτήν εκλεγείς από Κορινθίας Δαμασκηνός, ο κανονικός, νόμιμος και συνταγματικός Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος». Η Σύνοδος ακύρωσε όλες τις προηγούμενες πολιτικές και εκκλησιαστικές πράξεις και στις 6 Ιουλίου 1941 ο Δαμασκηνός εγκαθίσταται στον Αρχιεπισκοπικό Θρόνο. Να σημειώσουμε ότι η απόφαση της Συνόδου ελήφθη «παμψηφεί», δηλαδή αυτό σημαίνει ότι συμφώνησαν και οι μητροπολίτες εκείνοι που πριν 2,5 χρόνια είχαν προσφύγει στο ΣτΕ και είχαν ζητήσει την ακύρωση της εκλογής του Δαμασκηνού και την μετέπειτα εκλογή του Χρυσάνθου.

Ο Δαμασκηνός στην περίοδο της Κατοχής (1941-1944)

Σ’ όλη την περίοδο της Κατοχής ο Δαμασκηνός κινείται προσεκτικά φροντίζοντας να διατηρή καλές σχέσεις με όλους τους παράγοντες της πολιτικής ζωής. Αλλά και στην Εκκλησία έχει να επιδείξη πλούσιο έργο. Καθιέρωσε τη μισθοδοσία του κλήρου από το Δημόσιο Ταμείο και δια της Ιεραρχίας ψηφίστηκε ο Καταστατικός Χάρτης της Εκκλησίας της Ελλάδος (Νόμος 671/1943), ο οποίος με ορισμένες τροποποιήσεις ίσχυσε μέχρι το 1968 (25 χρόνια).

Πάντως η επανεμφάνιση του Δαμασκηνού στον Αρχιεπισκοπικό Θρόνο συμπίπτει χρονικά με την πιο τραγική περίοδο του Εληνισμού των τελευταίων 70 ετών. Πείνα και δυστυχία, κατοχή και σκλαβιά. Και ο μεγάλος λιμός του 41. Η έλλειψη τροφίμων οδηγεί στην αύξηση των τιμών και στη μαύρη αγορά, αλλά και στον υποσιτισμό και στην ασιτία. Επόμενο στάδιο: αθρόοι θάνατοι. Η κατάσταση γίνεται βαθμηδόν απελπιστική και τραγική. Ιδίως δε όταν η χώρα μας βρέθηκε υπό επίσημο συμμαχικό επισιτιστικό αποκλεισμό. Ο Τσολάκογλου και ο Δαμασκηνός κάνουν υπεράνθρωπες προσπάθειες για να ανακουφίσουν το λαό. Ο Αρχιεπίσκοπος απευθύνεται στο Βατικανό και ζητάει τη βοήθεια του ιδίου του Πάπα. Συγχρόνως ζητάει εγγράφως τη συνδρομή της Γερμανικής και Ιταλικής πρεσβείας για τη βελτίωση της κατάστασης. Κινητοποιεί τους πάντες και στέλνει επιστολή στον Πατριάρχη Αλεξανδρείας Χριστοφόρο για να βοηθήση και αυτός. Βέβαια, παρασκηνιακά βοηθούσε και ο Χρύσανθος όσο μπορούσε.

Το ζήτημα λύθηκε κάπως μερικούς μήνες αργότερα, όταν ο Ρούσβελτ πίεσε τον Τσώρτσιλ να άρη τον αποκλεισμό και ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός άρχισε να διοχετεύη ανθρωπιστική βοήθεια. Όλο αυτό το διάστημα όμως χιλιάδες Έλληνες πέθαναν κατά την πείνα του ’42.

Ο Δαμασκηνός αναμφισβήτητα διαδραμάτισε ρόλο Εθνάρχη στην κατοχή. Χρησιμοποιώντας το αρχιεπισκοπικό του κύρος δεν άφησε να χαθή καμία ευκαιρία προκειμένου να ανταποκριθή στα αιτήματα για απελευθέρωση κρατουμένων η μείωση ποινών. Έτσι έβαλε τη σφραγίδα του σ’ όλη αυτή την τραγική εποχή. Ο αποφασιστικός του χαρακτήρας και η επιβλητική μορφή του του έδωσαν μια μυθική υπόσταση όχι αδικαιολόγητα. Έστειλε και μία επιστολή στον πρεσβευτή Άλτενμπουργκ, προσωπικό απεσταλμένο του Χίτλερ στην Ελλάδα, διαμαρτυρόμενος για τα όργια των Βουλγάρων στην Ανατολική Μακεδονία (η κατοχή στην Ελλάδα ήταν τριπλή σε 3 ζώνες: Γερμανική, Ιταλική, Βουλγαρική).

Από τα μέσα του 1942 ο Δαμασκηνός έρχεται σ’ επαφή με τους Άγγλους και την εξόριστη Ελληνική Κυβέρνηση του Καΐρου. Αρχικά η Αγγλική Κυβέρνηση είναι πολύ επιφυλακτική απέναντί του, αλλά σιγά σιγά λιώνουν οι πάγοι στις σχέσεις τους και για πρώτη φορά υποβάλλεται η ιδέα της σύστασης αντιβασιλείας υπό τον Δαμασκηνό. Οι κινήσεις αυτές μαθαίνονται από τους Γερμανούς και ο Δαμασκηνός για 4 μήνες τίθεται σε κατ’ οίκον περιορισμό. Κάποια στιγμή θέλουν να τον εκθρονίσουν από Αρχιεπίσκοπο και να τοποθετήσουν τον Χρύσανθο. Ο τελευταίος όμως αρνείται.

Απελευθέρωση και μετά... 1944-1949 Αντιβασιλεύς

Τον Οκτώβριο του ’44 έφυγαν πια οι Γερμανοί και τον Δεκέμβριο ξέσπασαν τα Δεκεμβριανά για 35 μέρες. Ο Δαμασκηνός φαινόταν να είναι η μόνη ισχυρή προσωπικότητα κοινής εμπιστοσύνης και αποδοχής. Ο Άγγλος πρέσβης Λίπερ επανέφερε την πρόταση να γίνη Αντιβασιλεύς ο Δαμασκηνός, αλλά ο Τσώρτσιλ δίσταζε διότι φοβόταν, άδικα βέβαια, ότι θα γινόταν ένας «δικτάτωρ της Αριστεράς». Και μόνο όταν ήλθε στην Αθήνα και ανέβηκε με τανκ στο ξενοδοχείο της Μεγάλης Βρετανίας γνωρίζοντας τον Αρχιεπίσκοπο και συνεργαζόμενος μαζί του, μεταπείσθηκε και κατέληξε στην εκτίμηση ότι ο Δαμασκηνός ήταν «ο ισχυρός και κατάλληλος ανήρ» που χρειαζόταν εκείνη τη στιγμή η Ελλάδα. Έτσι επιστρέφοντας στο Λονδίνο υποχρέωσε τον επιμόνως αρνούμενο Βασιλέα Γεώργιο να δεχθή τη λύση Δαμασκηνού, ενώ ενημέρωσε αμέσως και τον πρόεδρο των Η.Π.Α Φραγκλίνο Ρούσβελτ. Έτσι στις 31 Δεκεμβρίου 1944 ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Δαμασκηνός ορκίζεται Αντιβασιλεύς, αξίωμα στο οποίο παραμένει για περίπου 2 χρόνια, έως τις 27 Σεπτεμβρίου 1946. Να σημειώσουμε εδώ ότι για 15 μέρες (15 Οκτωβρίου 1945-1 Νοεμβρίου 1945) ήταν συγχρόνως και ο Πρωθυπουργός της χώρας. Η Αρχιεπισκοπική θητεία του διήρκεσε οκτώ χρόνια (1941-1949).

Εν τω μεταξύ ο Γεώργιος Παπανδρέου είχε παραιτηθή από Πρωθυπουργός και τη θέση του είχε πάρει ο Πλαστήρας. Στις 7/4/45 ο Πλαστήρας υπέβαλε στο Δαμασκηνό την παραίτησή του. Στις 31 Μαρτίου 1946 έγιναν εκλογές όπου πλειοψήφησε το Λαϊκό Κόμμα. Πρωθυπουργός όμως έγινε τελικά ο Θεμιστοκλής Σοφούλης. Φαινόταν πλέον ότι η επάνοδος του Γεωργίου ήταν βέβαιη. Τότε ο Δαμασκηνός δεν άφησε στους αντιπάλους του δυνατότητα να εγείρουν αρχιεπισκοπικό ζήτημα με ακύρωση των πράξεων επί κατοχής. Επιχειρήθηκε και πάλι μία επαναφορά του Χρυσάνθου αλλά ο ίδιος δεν ήθελε να επανέλθη. Η ομάδα όμως του Χρυσάνθου (13 Μητροπολίτες) ζητούσαν την απομάκρυνση του Δαμασκηνού. Τότε εκείνος συγκάλεσε εκτάκτως την Ιεραρχία στις 22 Ιουλίου του 1946 με τη συμμετοχή 45 Μητροπολιτών, απουσίαζαν οι 13 του Χρυσάνθου. Ο Μητροπολίτης Κεφαλληνίας (μετέπειτα Μαντινείας) Γερμανός (Ρουμπάνης) έθεσε αρχιεπισκοπικό θέμα και έπειτα από συζήτηση με πλειοψηφία 39 Μητροπολιτών αποφασίσθηκε η πλήρης έγκριση των πράξεων της Μείζονος Συνόδου του 1941 που επανέφερε στο θρόνο τον Δαμασκηνό. Με την απόφαση αυτή ο Δαμασκηνός εν όψει της επιστροφής του Γεωργίου, είχε τη δεδηλωμένη στήριξη της πλειοψηφίας των Μητροπολιτών.

Έτσι, λοιπόν, πέρασαν οι εκλογές του ’46 και η σύγκληση της Ιεραρχίας. Τότε ο Δαμασκηνός θεώρησε ότι η πολιτική του αποστολή είχε λήξει και υπέβαλε γραπτώς την παραίτησή του από το αξίωμα του Αντιβασιλέως στον Βασιλέα Γεώργιο που ήταν στο Λονδίνο. Ο Βασιλεύς απαντώντας τον ευχαρίστησε και τον παρακάλεσε «να παραμείνη στη θέση του και να εξακολουθήση να ασκή τα καθήκοντά του μέχρι πλήρους συγκροτήσεως της κυβερνήσεως και αποκαταστάσεως του ομαλού πολιτικού βίου». Ο Δαμασκηνός δέχθηκε να παραμείνη Αντιβασιλεύς μέχρι τη διενέργεια του δημοψηφίσματος και την επάνοδο του Βασιλέως. Το δημοψήφισμα έγινε την 1η Σεπτεμβρίου 1946 και ο Γεώργιος με τον διάδοχο Παύλο επέστρεψαν στις 27 Σεπτεμβρίου 1946, οπότε ο Δαμασκηνός έπαυσε να είναι Αντιβασιλεύς.

Μια τελευταία προσπάθεια για επάνοδο αλλά κυρίως για αποκατάσταση του Χρυσάνθου (που είχε καλές σχέσεις με τον Γεώργιο) έπεσε στο κενό αφού ο Βασιλεύς του δήλωσε ότι δεν επιθυμούσε να τεθή αρχιεπισκοπικό ζήτημα.

Τα Ανάκτορα, όμως, εχθρεύονταν και τον Δαμασκηνό. Αργότερα ο Παύλος θα δήλωνε: «Τρεις ανθρώπους δεν θα ήθελα ποτέ να δω πρωθυπουργούς: τον Πλαστήρα, τον Δαμασκηνό και τον Τσουδερό».

Έτσι ο Δαμασκηνός επανήλθε αθόρυβα στα εκκλησιαστικά του καθήκοντα κουρασμένος από τις γεμάτες ένταση περιόδους που πέρασε (Κατοχή, Δεκεμβριανά, Εμφύλιος) και από την πολιτική. Είχε δε αρχίσει να έχη προβλήματα υγείας.

Στις 20 Μαΐου 1949 άφησε την τελευταία του πνοή σε ηλικία 60 ετών. Η καρδιά του δεν άντεξε άλλο. Όλη η Ελλάδα τον πένθησε. Μια μεγάλη μορφή της Ελληνικής Εκκλησίας, αλλά και της ελληνικής πολιτικής ιστορίας (σε πολύ κρίσιμες περιόδους) πέρασε στην ιστορία. Και έτσι ο ίδιος με το θάνατό του έκλεινε μια σελίδα της σύγχρονης ιστορίας μας.

Το Έθνος μας και η Εκκλησία μας του οφείλουν πολλά. Υπήρξε ένας Εθνάρχης. Ας είναι ευλογημένο και ελαφρό το χώμα που τον σκεπάζει.