Γράφτηκε στις .

Τρεις τάσεις προ της πτώσεως της Κωνσταντινουπόλεως

Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου

Όταν την 29η Μαΐου 1453 έπεσε η Κωνσταντινούπολη, ήδη η λεγομένη Βυζαντινή, στην πραγματικότητα Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ήταν αρκετά εξασθενημένη από την Φραγκοκρατία που άρχισε το 1204 με την Τετάρτη (Δ ) Σταυροφορία, αλλά και από τις καταλήψεις διαφόρων περιοχών από τους Οθωμανούς. Έτσι, το μόνο ελεύθερο τμήμα της πάλαι ποτέ ακμαιοτάτης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν η Κωνσταντινούπολη και τα περίχωρά της.

Την περίοδο εκείνη, προ της πτώσεως της Κωνσταντινουπόλεως, επικρατούσαν τρεις ιδεολογικές και πνευματικές τάσεις, οι οποίες είχαν διάφορα σχέδια για την διάσωση της ελεύθερης τότε Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο Steven Ranciman μας δίνει ενδιαφέρουσες πληροφορίες για το θέμα αυτό.

Τις τρεις αυτές τάσεις εκπροσωπούσαν τρεις σημαντικές προσωπικότητες. Πρόκειται για τον Μητροπολίτη Νικαίας Βησσαρίωνα, τον Γεώργιο Γεμιστό Πλήθωνα και τον Γεώργιο-Γεννάδιο Σχολάριο, τον μετέπειτα πρώτο Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως επί Τουρκοκρατίας. Και οι τρεις συμμετείχαν στην Σύνοδο της Φερράρας-Φλωρεντίας (1438-1439) και, ο καθένας από την πλευρά του, διεδραμάτισε σημαντικό ρόλο στα γεγονότα της εποχής.

Αναλυτικότερα, η πρώτη τάση εκφραζόταν από τον Μητροπολίτη Νικαίας Βησσαρίωνα, ο οποίος είχε σπουδάσει στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινουπόλεως, ήταν πλατωνιστής και εξέφραζε την άποψη ότι η Κωνσταντινούπολη και γενικά η τότε Αυτοκρατορία θα σωζόταν, εάν η Ορθόδοξη Εκκλησία ενωνόταν με τον Πάπα. Επομένως, είχε σαφέστατα έναν δυτικό προσανατολισμό. Τελικά, ο Βησσαρίων προσεχώρησε στον «Καθολικισμό», έγινε Καρδινάλιος και παρ' ολίγο να εκλεγή Πάπας Ρώμης.

Η δεύτερη τάση εκφραζόταν από τον Γεώργιο Γεμιστό Πλήθωνα, ο οποίος ήταν «ίσως ο πιο πρωτότυπος στοχαστής του Βυζαντίου», είχε τελειώσει το Πανεπιστήμιο και ήταν υπέρμαχος του Ελληνισμού. Ήταν πλατωνιστής φιλόσοφος και μάλιστα όταν στην Φλωρεντία έδωσε διαλέξεις για τον Πλάτωνα, συνετέλεσε στο να στραφή η Αναγέννηση από τον αριστοτελισμό στον πλατωνισμό. Ο Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων θεωρούσε ότι η διάσωση του Γένους θα προερχόταν από την στροφή στον αρχαίο ελληνισμό και τις μεταρρυθμίσες που θα γίνονταν στην Αυτοκρατορία βάσει των αρχών του Πλάτωνα. Απομακρύνθηκε από την Κωνσταντινούπολη και παρέμεινε στον Μυστρά, όπου ανέπτυξε τις θεωρίες του, χωρίς να πείση, και πέθανε εκεί.

Η τρίτη τάση εκφραζόταν από τον Γεώργιο Γεννάδιο Σχολάριο, ο οποίος ήταν μαθητής του αγίου Μάρκου του Ευγενικού. Ο Σχολάριος είχε τελειώσει το Πανεπιστήμιο Κωνσταντινουπόλεως, εγνώριζε τον σχολαστικισμό, αλλά στο τέλος επηρεάσθηκε πολύ από τον άγιο Μάρκο τον Ευγενικό, ο οποίος είχε τελειώσει την Πατριαρχική Ακαδημία και εμποτιζόταν από την πατερική θεολογία. Ο Γεώργιος Γεννάδιος Σχολάριος είχε την άποψη ότι η διάσωση του Γένους θα προέλθη από την ίδια την ελληνορθόδοξη παράδοση, όταν βιώνεται στην ολότητά της, δηλαδή όταν στηρίζεται στα πνευματικά θεμέλιά της.

Είναι φανερό ότι δικαιώθηκε πλήρως ο Γεώργιος Γεννάδιος Σχολάριος, ο οποίος έγινε ο πρώτος Πατριάρχης μετά την Άλωση και έκαμε το πείραμα της διατήρησης της αυτοσυνειδησίας του Γένους με την πιστότητα στην παράδοση και φυσικά επέτυχε, όπως ομολογεί ο Ranciman. Απέτυχαν, όμως, οι άλλες δύο τάσεις, ότι δηλαδή η διατήρηση του Γένους θα προερχόταν από την ένωση της Ορθοδόξου Εκκλησίας με τον Πάπα και την επαναφορά της αρχαίας ειδωλολατρίας. Το πείραμα του Γενναδίου συνετέλεσε στην διατήρηση της ταυτότητας του Γένους, κράτησε το Γένος αδούλωτο και ελεύθερο από την κυριαρχία των Οθωμανών και του εξασφάλισε τις δυνατότητες για την απελευθέρωσή του στον κατάλληλο καιρό. Μέσα από αυτήν την προοπτική μπορούμε να δούμε την προσφορά της Ορθοδόξου Εκκλησίας, του Κλήρου και των Μονών στην διάσωση της αυτοσυνειδησίας του Γένους κατά την Τουρκοκρατία, αλλά και την μετέπειτα ελευθερία από τον τουρκικό ζυγό.