Γράφτηκε στις .

Ἀναστασίου Φιλιππίδη: «Ἐθνικὴ κρίση ταυτότητας»

Δημοσιεύουμε κατωτέρω ἀποσπάσματα ἀπὸ τὴν εἰσαγωγὴ τοῦ κ. Ἀναστασίου Φιλιππίδη στὸ βιβλίο του "Ρωμηοσύνη ἢ βαρβαρότητα", τὸ ὁποῖο ἐκδόθηκε γιὰ πρώτη φορὰ τὸ 1994 (ἐκδ. Ἱερὰς Μονῆς Γενεθλίου Θεοτόκου –Πελαγίας), γιατί νομίζουμε ὅτι παραμένει πολὺ ἐπίκαιρο, φαίνεται σὰν νὰ γράφηκε σήμερα καὶ δίνει ἀπαντήσεις σὲ ἀρκετὰ ἐρωτηματικὰ ποὺ μᾶς δημιουργεῖ ἡ σημερινὴ κατάσταση τῆς Πατρίδας μας.

***

Δεκατρία χρόνια (γράφηκε τὸ 1994) μετὰ τὴν ἔνταξη τῆς Ἑλλάδας στὴν ΕΟΚ πολλαπλασιάζονται γύρω μας οἱ ἐνδείξεις μιᾶς βαθύτατης οἰκονομικῆς καὶ κοινωνικῆς κρίσης. Παρὰ τὶς παχυλὲς μεταβιβάσεις πόρων ἀπὸ τὴν Κοινότητα, τὴν σημερινὴ Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση, ἡ Ἑλλάδα δείχνει νὰ ἀπομακρύνεται παρὰ νὰ πλησιάζη πρὸς τοὺς ἑταίρους της. Μέχρι στιγμῆς, ἡ ἑλληνικὴ πολιτικὴ ἀντίδραση σ’ αὐτὴ τὴ διαπίστωση περιορίζεται στὴν προσπάθεια γιὰ ὅσο τὸ δυνατὸν μεγαλύτερη ἐκταμίευση χρημάτων ἀπὸ τὴν Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση. Κυριαρχεῖ, δηλαδή, ἡ ἄποψη πὼς πρόκειται καθαρὰ γιὰ πρόβλημα ἄνισης ἀνάπτυξης τὸ ὁποῖο θὰ λυθῇ μόλις εἰσρεύσουν ἱκανὰ κεφάλαια καὶ τεχνογνωσία ἀπὸ τὴν Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση.

Ἡ γνώμη μας εἶναι πὼς ἡ ἑλληνικὴ κρίση εἶναι διαφορετικῆς μορφῆς. Πρόκειται περισσότερο γιὰ μιὰ συνολικὴ ἐθνικὴ κρίση ταυτότητος, ὅπου ἡ διαφαινόμενη ἐπικράτηση ἑνὸς ἀλλότριου πολιτισμοῦ προκαλεῖ σπασμωδικὲς καὶ ἀνεξέλεγκτες ἀτομικὲς ἀντιδράσεις, πέρα ἀπὸ κάθε ἠθικὸ πλαίσιο καὶ κάθε ἱεραρχικὴ δομή. Οἱ μεταβιβάσεις πόρων δὲν πρόκειται νὰ ἐπιλύσουν κανένα πρόβλημα (οὔτε κὰν τὸ στενὰ οἰκονομικό), ἂν δὲν προηγηθῆ μιὰ συνειδητοποίηση τῆς ταυτότητάς μας, τῶν πολιτιστικῶν αἰτίων ποὺ μᾶς διαφοροποιοῦν ἀπὸ τὴν Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση καὶ ποὺ ἀκυρώνουν τὶς συνήθεις συνταγὲς γιὰ ὑπέρβαση τῆς κρίσης. Ἀλλιῶς, ἡ Ἑλλάδα θὰ ἀναζητάη συνεχῶς «κατανόηση» γιὰ τὰ προβλήματά της, ἐνῷ οἱ κοινοτικοὶ ἑταῖροι θὰ ἀγανακτοῦν γιὰ τὴν μὴ συμμόρφωσή μας πρὸς τὶς ὁδηγίες τους.

Κατὰ τὴν ἄποψή μας, ἡ κρίση ποὺ βλέπουμε σήμερα δὲν εἶναι παρὰ ἡ κατάληξη μιᾶς μακραίωνης ἀναμέτρησης δυὸ κόσμων, δυὸ πολιτισμῶν, δυὸ διαφορετικῶν ἀντιλήψεων γιὰ τὴν ζωή. Παρ’ ὅλα αὐτά, ὑπάρχει στὶς μέρες μας ἡ τάση νὰ ὑποβαθμίζουμε τὶς ἱστορικὲς διαφορὲς Ἑλληνισμοῦ καὶ Δύσης καθὼς προσπαθοῦμε νὰ τονίσουμε τὴν «κοινὴ εὐρωπαϊκὴ κληρονομιὰ» ποὺ δῆθεν δένει τοὺς λαοὺς τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης. Ἡ ἀποδοχή, γιὰ παράδειγμα, τῆς Συνθήκης τοῦ Μάαστριχτ –ἐρήμην τοῦ ἀπληροφόρητου ἑλληνικοῦ λαοῦ– συνοδεύτηκε ἀπὸ ἕναν προπαγανδιστικὸ βομβαρδισμὸ μὲ κεντρικὸ μήνυμα τὸ ὅτι ἡ Ἑλλάδα «ἐπί τέλους» ξαναβρίσκει τὸν προορισμό της μέσα στὴν Εὐρώπη. Μέσα σ’ αὐτὸ τὸ κλίμα, κάθε ἄποψη ποὺ ἔρχεται σὲ ἀντίθεση μὲ τὸ ἰδεολόγημα τῆς ἑνιαίας εὐρωπαϊκῆς ἰδέας καὶ ὑπενθυμίζει τὴν ἱστορικὴ ἀντίθεση Ἑλλάδας – Δυτικῆς Εὐρώπης εἶναι ἀσφαλῶς καταδικασμένη νὰ τεθῇ στὸ περιθώριο στὰ χρόνια ποὺ ἔρχονται.

Τὸν δρόμο γιὰ τὴν ἀποδοχὴ αὐτῆς τῆς οὐδετεροποιημένης θεώρησης τῆς Ἱστορίας τὸν ἔχουν ἀνοίξει ἐδῶ καὶ δυὸ αἰῶνες ὁρισμένοι δυτικοσπουδαγμένοι Ἕλληνες λόγιοι ποὺ ἐπέβαλαν στὸν λαό μας μιὰ ἀντίληψη τῆς ζωῆς καὶ τῆς Ἱστορίας ἀντίθετη μὲ αὐτὴν ποὺ ὁ ἴδιος ὁ λαὸς εἶχε διατηρήσει στὰ χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας. Ἡ συστηματικὴ ἀλλοίωση τῆς πολιτιστικῆς μας φυσιογνωμίας ἔχει φτάσει σήμερα στὸ ἀκραῖο στάδιο σχιζοφρένειας. Βλέπουμε καὶ ἀναλύουμε τὸν ἑαυτό μας, τὴν Ἱστορία μας, τὴν θρησκεία μας μέσα ἀπὸ τὴν δυτικὴ ἄποψη γιὰ τὸν ἑαυτό μας, τὴν Ἱστορία μας, τὴν θρησκεία μας. Κοιταζόμαστε δηλαδὴ σ’ ἕναν καθρέφτη ποὺ δὲν δείχνει ἐμᾶς, ἀλλὰ μιὰ ζωγραφιὰ τοῦ ἑαυτοῦ μας, φτιαγμένη ἀπὸ τοὺς Δυτικοευρωπαίους. Εἶναι ἀναπόφευκτο νὰ μὴ μποροῦμε νὰ διορθώσουμε τὰ ἀληθινά μας προβλήματα, ἀφοῦ οὔτε κὰν τὰ ἀναγνωρίζουμε στὸν παραμορφωτικὸ καθρέφτη μας.

Ἀποτέλεσμα αὐτῆς τῆς παραμόρφωσης, ἀλλὰ καὶ ἀπόδειξη τῆς πολιτιστικῆς διαφορᾶς μας, εἶναι οἱ συνεχεῖς παρεξηγήσεις σχετικὰ μὲ τὴν θέση τῆς Ἑλλάδας στὴν Εὐρώπη. Ἔτσι, οἱ Νεοέλληνες κολακεύονται ἀκούγοντας ἐπίσημους ξένους νὰ ὑμνοῦν τὸν τόπο ποὺ γέννησε τὴν δημοκρατία, τὴν φιλοσοφία, κλπ., καὶ θέλουν νὰ ἀγνοοῦν ὅτι τὴν ἴδια ὥρα οἱ ἴδιοι ξένοι θεωροῦν τὴν σημερινὴ Ἑλλάδα ὡς μιὰ παρηκμασμένη χώρα – ὄνειδος γιὰ τὴν Εὐρώπη. Ἐνῷ οἱ Νεοέλληνες θέλουν νὰ καυχῶνται ὅτι ἀνήκουν στὴν Δύση, οἱ Δυτικοευρωπαῖοι μᾶς ἀντικρύζουν ὡς ἕνα ἐνοχλητικὸ ὑπόλειμμα Ἀνατολῆς μέσα στὴν Κοινότητά τους.

Αὐτὲς οἱ παρεξηγήσεις συχνὰ ὁδηγοῦν σὲ σημαντικὰ ἐθνικὰ προβλήματα, μέχρι καὶ ἐθνικὲς καταστροφές, ὅταν οἱ Νεοέλληνες ἀδυνατοῦν νὰ κατανοήσουν τὴν ἀντίδραση τῶν Εὐρωπαίων σὲ «δίκαια» ἐθνικὰ αἰτήματα. Ἔτσι, ὡς κράτος βρισκόμαστε συνεχῶς πρὸ ἐκπλήξεων μὲ τὴν στάση τῶν ξένων ἄλλοτε γιὰ τὴν Μεγάλη Ἰδέα, ἄλλοτε γιὰ τὴν Μικρασιατικὴ καταστροφή, ἄλλοτε γιὰ τὸ Κυπριακὸ καί, ἐντελῶς πρόσφατα, γιὰ τὸ «Μακεδονικό». Κατὰ τὴν γνώμη μας, εἶναι δυστυχῶς ἀναπόφευκτο ἡ αὐξανόμενη σήμερα ἐθνικιστικὴ ἔνταση στὴν Εὐρώπη νὰ μᾶς προσφέρη καὶ νέες ἐκπλήξεις στὸ μέλλον ἐξ αἰτίας τῶν λαθεμένων προσδοκιῶν μας ἀπὸ τοὺς ξένους. Ἤδη μέσα στὰ δυὸ τελευταῖα χρόνια (σ. γράφηκε τὸ 1994) γίναμε μάρτυρες ἑνὸς ἀπίστευτου –γιὰ κοινοτικοὺς «ἑταίρους»– ἀνθελληνικοῦ μένους στὰ δημοσιεύματα τοῦ δυτικοῦ Τύπου. Καί, σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ τοὺς Δυτικοευρωπαίους, εἶναι φυσικὸ αὐτοὶ νὰ ἔχουν τὶς ὅποιες ἀπόψεις τους. Τὸ πρόβλημα εἶναι ἡ δική μας ἄγνοια γιὰ τὸ διαφορετικὸ ἱστορικὸ ὑπόβαθρο ἀπὸ τὸ ὁποῖο αὐτοὶ κρίνουν τὰ πράγματα.

***

Ἕνα παράδειγμα τέτοιου προβλήματος εἶναι, ὅπως εἴπαμε, ἡ γνώμη ποὺ ἔχουν οἱ Δυτικοὶ γιὰ τὴν σημερινὴ Ἑλλάδα. Γνώμη βαθύτατα περιφρονητική, ὅπως ἔχουν τὴν εὐκαιρία νὰ διαπιστώνουν καθημερινὰ ἑκατομμύρια συμπατριῶτες μας στὸ ἐξωτερικό. Οἱ Νεοέλληνες πιστεύουν ὅτι αὐτὴ ἡ γνώμη ἔχει ἴσως τὴν ρίζα της στὴν Τουρκοκρατία, ὅταν οἱ ξένοι περιηγητὲς διαπίστωναν ἀπὸ πρῶτο χέρι τὴν φοβερὴ καθυστέρηση τῶν ραγιάδων σὲ σχέση μὲ τὴν Δύση. Στὸν βαθμὸ ποὺ ἡ Ἑλλάδα κουβαλάει ἀκόμη κατάλοιπα τῆς Τουρκοκρατίας, οἱ Δυτικοὶ διατηροῦν μιὰ περιφρονητικὴ στάση ἀπέναντί της.

Ἡ ἀντίληψη αὐτὴ εἶναι ἐντελῶς λαθεμένη καὶ ἀστήρικτη ἱστορικά. Ἡ γνώμη τῶν Δυτικῶν γιὰ τὴν Ἑλλάδα δὲν σχηματίσθηκε κατὰ τὴν Τουρκοκρατία. Ἡ ἴδια περιφρόνηση παρατηρεῖται κατὰ τοὺς τελευταίους αἰῶνες πρὶν ἀπὸ τὴν πτώση τῆς Κωνσταντινούπολης, ὅταν ἡ Λατινικὴ ἐκκλησία εἶχε ἀποδυθῇ σὲ ὁλομέτωπο ἀγῶνα ἐκλατινισμοῦ, τόσο θρησκευτικοῦ ὅσο καὶ γλωσσικοῦ, τῶν Ρωμηῶν. Τὴν ἴδια περιφρόνηση συναντᾶμε ἀπροκάλυπτη κατὰ τὴν ἐποχὴ τῶν Σταυροφοριῶν. Κι ἂν θέλουμε νὰ ἀναζητήσουμε τὶς πραγματικὲς ρίζες της πρέπει νὰ φτάσουμε στὴν ἀρχὴ τῆς μεσαιωνικῆς περιόδου, στοὺς αἰῶνες ἀπὸ τὸν 5ο ὡς τὸν 9ο, ὅταν διαμορφώνεται γιὰ πρώτη φορὰ ὡς ἔννοια ἡ «Δυτικὴ Εὐρώπη». Ἑπομένως, ἡ περιφρόνηση τῶν Δυτικῶν δὲν προέρχεται ἀπὸ τὴν σημερινὴ «ἀνωτερότητα» τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ, ἀλλὰ ἀπὸ ἱστορικὲς διαφορὲς ποὺ ὑπῆρχαν ἀκόμη κι ὅταν οἱ Δυτικοευρωπαῖοι ζοῦσαν στὰ σκοτάδια τῆς μεσαιωνικῆς βαρβαρότητας.

***

Ἕνα δεύτερο παράδειγμα προβλήματος, τὸ ὁποῖο δὲν μπορεῖ νὰ ἀπαντηθῇ, ἂν δὲν ἐρευνηθῇ ἡ ἱστορικὴ αἰτία τῆς διαφορᾶς μας μὲ τὴν Δύση, εἶναι τὸ γνωστὸ δίλημμα γιὰ τὸ ἂν ἡ Ἑλλάδα ἀνήκη (ἐννοεῖται πολιτιστικὰ) στὴν «Ἀνατολὴ» ἢ στὴν «Δύση». Κατὰ τὴν γνώμη μας οἱ σχετικὲς συζητήσεις συχνὰ δὲν λαμβάνουν ὑπόψη τους ὁρισμένα θεμελιώδη ἱστορικὰ δεδομένα. Ὅπως θὰ δοῦμε στὴν ἐργασία μας, ἡ Δυτικὴ Εὐρώπη γεννήθηκε, κατὰ τὸν 5ο ἕως 8ο αἰῶνα, ὅταν τὰ βαρβαρικὰ γερμανικὰ φῦλα συγκρούστηκαν μὲ τὸν ἑλληνορωμαϊκὸ πολιτισμό, ἀποκλειστικὸς φορέας τοῦ ὁποίου ἦταν τότε ἡ λεγόμενη «Βυζαντινὴ» Αὐτοκρατορία. Ἡ δυτικοευρωπαϊκὴ συνείδηση σχηματίζεται μέσα ἀπὸ τὴν ἀντιπαράθεση μὲ τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ ὁρίζεται ἀπ' αὐτήν. Δυτικοευρωπαῖος ἀπὸ τότε καὶ ὕστερα εἶναι ὅποιος δὲν εἶναι Χριστιανὸς Ὀρθόδοξος, ὅποιος δὲν αἰσθάνεται ὅτι ἀνήκει στὴν Οἰκουμενικὴ Χριστιανικὴ Αὐτοκρατορία μὲ πρωτεύουσα τὴν Κωνσταντινούπολη, ὅποιος δὲν ἀσπάζεται τὸν πολιτισμὸ ποὺ προῆλθε ἀπὸ τὴν σύνθεση Ἑλληνισμοῦ καὶ Χριστιανισμοῦ στὴν Ἀνατολικὴ Ρωμαϊκὴ Αὐτοκρατορία.

***

Γιὰ τοὺς Ἕλληνες, ἀπὸ τὴν ἄλλη, δὲν ἔχει νόημα νὰ ταυτίζωνται εἴτε μὲ τὴν Ἀνατολὴ εἴτε μὲ τὴν Δύση, ἀφοῦ αὐτὲς οἱ ἔννοιες ὁρίζονται σὲ (ἀντιθετικὴ) σχέση μὲ τὴν Ἑλλάδα: ἡ Δύση ὑπάρχει, μὲ τὴν πολιτιστικὴ ἔννοια, ἐπειδὴ πολέμησε καὶ ἐξαφάνισε τὸν ἑλληνορωμαϊκὸ πολιτισμό –ἀλλιῶς ὅλη ἡ Εὐρώπη θὰ ἦταν ἀκόμη μιὰ ρωμαίϊκη ἐπαρχία. Ἡ Ἀνατολὴ ὑπῆρξε πάντοτε κάτι διαφορετικὸ ἀπὸ τὸν ἑλληνορωμαϊκὸ πολιτισμό, ἂν καὶ ἐπηρεάσθηκε βαθύτατα ἀπ' αὐτὸν κατὰ τὸν Μεσαίωνα. Τὸ συμπέρασμα εἶναι ὅτι, ἱστορικά, τόσο ἡ Δύση ὅσο καὶ ἡ Ἀνατολὴ ὁρίζονται σὲ σχέση μὲ τὴν Ἑλλάδα, καὶ ὄχι τὸ ἀντίστροφο. Αὐτὸ συμβαίνει γιὰ τὸν ἁπλούστατο λόγο ὅτι οἱ Ἕλληνες ὑπῆρξαν ἐπὶ 1800 τουλάχιστο χρόνια (ἀπὸ τὸ 600 π.Χ. μέχρι τὸ 1200 μ.Χ.) τὸ ἀναμφισβήτητα πιὸ πολιτισμένο ἔθνος στὴν Εὐρώπη. Ἑπομένως, αὐτὸ ποὺ συνέβαινε ἦταν ὅτι οἱ ἄλλοι λαοὶ ποὺ ἔρχονταν σὲ ἐπαφὴ μαζί μας ἔπρεπε νὰ πάρουν θέση καὶ νὰ δεχθοῦν ἢ νὰ ἀπορρίψουν τὰ στοιχεῖα τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ.

***

Θὰ μποροῦσε νὰ ἀντιπαρατηρήση κάποιος ὅτι, ὅποιο κι ἂν εἶναι τὸ συμπέρασμα μιᾶς ἱστορικῆς μελέτης, ὅλα αὐτὰ λίγη σχέση ἔχουν μὲ τὰ καυτὰ σημερινὰ προβλήματα τῆς ἑλληνικῆς κοινωνίας. Ἐμεῖς διαφωνοῦμε μ’ αὐτὴν τὴν ἄποψη. Πιστεύουμε, κατ’ ἀρχήν, ὅτι ἡ Ἱστορία προσφέρει ἀπαντήσεις σὲ ἐρωτήματα ποὺ ἀντιμετωπίζουμε καὶ σήμερα, ἐπειδὴ ἀκριβῶς τὰ ἴδια ἐρωτήματα ἔχουν τεθῇ καὶ κατὰ τὸ παρελθόν. Τὸ ὅλο πρόβλημα Ἑλλάδας-Δύσης εἶναι ἕνα χαρακτηριστικὸ παράδειγμα προβλήματος ποὺ ὑφίσταται ἐδῶ καὶ 1500 χρόνια. Ἰδιαίτερα σὲ περιόδους ὄξυνσης τῶν ἐθνικῶν μας κινδύνων καταντάει αὐτοκαταστροφικὸ τὸ νὰ μὴν ἔχουμε συναίσθηση τῆς βαθιᾶς πολιτιστικῆς ἀντιπαλότητας ποὺ χαρακτηρίζει τὰ αἰσθήματα τῶν Δυτικῶν ἀπέναντί μας.

Πέρα ἀπ' αὐτὸ ὅμως, ἡ ἱστορικὴ γνώση διαπλάθει καὶ τὸ ὅραμα ποὺ ἔχουμε γιὰ τὸ μέλλον. Ἡ ἐντύπωση ποὺ ἔχουμε γιὰ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα, γιὰ τὸ Βυζάντιο ἢ γιὰ τὴν Δυτικοευρωπαϊκὴ Ἱστορία καθορίζει, συνειδητὰ ἢ ὑποσυνείδητα, τὸ τί εἴδους κοινωνία ὁραματιζόμαστε. Ἴσως αὐτὸ νὰ ἐννοῇ καὶ ὁ Σεφέρης, ὅταν λέη πὼς «σβήνοντας ἕνα κομμάτι ἀπὸ τὸ παρελθόν, σβήνει κανεὶς κι ἕνα ἀντίστοιχο κομμάτι ἀπὸ τὸ μέλλον». Ὁ μόνος τρόπος γιὰ νὰ ξεπεράσουμε τὰ σημερινά μας προβλήματα εἶναι νὰ ξαναβροῦμε τὴν χαμένη ἱστορική μας μνήμη καὶ νὰ ἔρθουμε ἔτσι πάλι σὲ ἐπαφὴ μὲ αὐτὸ ποὺ πραγματικὰ εἴμαστε, μὲ αὐτὸ ποὺ πραγματικὰ ἀγαπᾶ ἡ ψυχή μας. Καὶ τότε θὰ διαπιστώσουμε πὼς, ὅσο κι ἂν προσπαθοῦμε νὰ τὸ ἀρνηθοῦμε πιστεύοντας ὅτι εἴμαστε ἕνα μὲ τοὺς Δυτικοευρωπαίους, ἡ καθημερινή μας ζωή, οἱ χαρές, οἱ πίκρες, οἱ ἐλπίδες, τὰ γλέντια καὶ οἱ ἀπογοητεύσεις μας εἶναι ὅλα διαποτισμένα ἀπὸ ἕνα αἴσθημα ἀποκλειστικὰ δικό μας, ἄγνωστο στοὺς Δυτικούς, ποὺ μπορεῖ καὶ νὰ ὀνομάζεται «καημὸς τῆς Ρωμηοσύνης»...