Ἐπίκαιροι Σχολιασμοί: Ποίηση καί ἐκκλησιαστική ἀγωγή

Πρωτοπρεσβύτερου Θωμᾶ Βαμβίνη

Ὅσα θά σημειώσουμε ξεκίνησαν ἀπό τήν ἐφετινή ποιμαντορική ἐγκύκλιο τῶν Χριστουγέννων τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου μας κ. Ἱεροθέου, στήν ὁποία γίνεται ἀναφορά στήν «λατρευτική ποίηση» καί ἰδιαίτερα στό Κοντάκιο τοῦ ὁσίου Ρωμανοῦ τοῦ Μελωδοῦ γιά τά Χριστούγεννα.

Ἡ Ἐγκύκλιος ἔδωσε καί τό θέμα τῆς χριστουγεννιάτικης ἐκδήλωσης τοῦ τμήματος νεότητος τῆς Μητροπόλεώς μας, κεντρικό μέρος τῆς ὁποίας ἦταν ἡ ἀνάγνωση τοῦ Κοντακίου τοῦ ὁσίου Ρωμανοῦ γιά τά Χριστούγεννα, σέ ἀπόδοση στά νέα ἑλληνικά.

Ἕνας στίχος, λοιπόν, τοῦ ὁσίου Ρωμανοῦ τοῦ Μελωδοῦ ἀπό τό ἐν λόγῳ Κοντάκιο,ἔφερε στόν νοῦ μας ἕναν στίχο τοῦ Ὀδυσσέα Ἐλύτη ἀπό τό ἔργο του «Ἄξιον ἐστί», ὁ ὁποῖος ἔγινε πολύ γνωστός χάρη στήν μελοποίηση τοῦ Μίκη Θεοδωράκη. Ἀπό τήν μελέτη τῆς σύνδεσης τοῦ Ἐλύτη μέ τήν ποίηση τοῦ ὁσίου Ρωμανοῦ τοῦ Μελωδοῦ, εἴδαμε τί θαυμάσια ποιητική πηγή ἀνακάλυψε καί ἐννόμως ἐκμεταλλεύτηκε ὁ νομπελίστας ποιητής, ἀλλά καί τί πλοῦτο ἀνεκμετάλλευτο ἔχουμε στήν παράδοσή μας, μέ τόν ὁποῖο θά μπορούσαμε νά θρέψουμε «πενομένας φρένας» μικρῶν καί μεγάλων.

Εἶναι γεγονός ὅτι ἡ παράδοσή μας διαθέτει πλούσιο «ἐκπαιδευτικό ὑλικό», ἡ κατάλληλη χρήση τοῦ ὁποίου θά μποροῦσε νά δώση στούς Ἕλληνες μαθητές ἄρτια αἰσθητική ἀγωγή, παιδεία λόγου καί πρό παντός παιδεία θεολογική, βάζοντάς τους στήν σπουδή τῆς ὀρθόδοξης θεολογίας μέσα ἀπό τόν ποιητικό λόγο ποιητῶν, ὅπως ὁ ὅσιος Ρωμανός.

Στό θέμα τῆς θεολογικῆς παιδείας θά έπανέλθουμε, ἀφοῦ δοῦμε ὁρισμένα στοιχεῖα γιά τόν ὅσιο Ρωμανό καί τήν ποιητική σχέση πού εἶχε μαζί του ὁ Ὀδυσσέας Ἐλύτης.

Πληροφοριακά σημειώνουμε ὅτι ὁ ὅσιος Ρωμανός ὁ Μελωδός γεννήθηκε στήν Ἔμεσα τῆς Συρίας καί ἀνέπτυξε τήν κύρια ὑμνογραφική του δράση στήν Κωνσταντινούπολη στά χρόνια τοῦ Ἰουστινιανοῦ, γι’ αὐτό εἶναι ἔντονη στό ἔργο του ἡ διδασκαλία τῆς Δ' Οἰκουμενικῆς Συνόδου γιά τίς δύο ἀσύγχυτες φύσεις τοῦ Χριστοῦ στήν μία θεία ὑπόστασή Του. Νά σημειώσουμε ἐπίσης ὅτι τά «Κοντάκια» εἶναι ἕνα ἰδιαίτερο εἶδος ἐκκλησιαστικῆς ποίησης, πού καθιερώθηκαν κυρίως ἀπό τόν ὅσιο Ρωμανό. Ἀποτελοῦνται ἀπό ἕναν συνήθως ὕμνο, ὡς προοίμιο, πού ἀκολουθεῖται ἀπό ἕναν ἀριθμό στροφῶν, οἱ ὁποῖες ὀνομάζονται «Οἶκοι». Τό Κοντάκιο τῶν Χριστουγέννων, γιά παράδειγμα, ἀποτελεῖται ἀπό τό προοίμιο καί 24 Οἴκους, πού ἔχουν 10 στίχους ὁ καθένας. Οἱ Οἶκοι μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι εἶναι προσόμοια μέ εἱρμό τόν πρῶτο Οἶκο, ἀφοῦ ἐκτός ἀπό τόν ἴδιο ἀριθμό στίχων ἔχουν καί τό ἴδιο μέτρο.

Ὁ ὅσιος Ρωμανός, λοιπόν, στό Κοντάκιο τῶν Χριστουγέννων, βάζει στό στόμα τῶν Μάγων, πού πῆγαν νά προσκυνήσουν τόν Χριστό, τά ἑξῆς λόγια: «μετὰ λύχνου τοῦ ἄστρου, ἐκζητοῦντες ποῦ ἐτέχθη παιδίον νέον, ὁ πρὸ αἰώνων Θεός»(Οἶκος ιδ΄). Ὁ Ἐλύτης στό πέμπτο ἆσμα τοῦ ἔργου του «Ἄξιον ἐστί», ἀπό τό μέρος πού ἐπιγράφεται «τά πάθη», λέει: «Μέ τό λύχνο τοῦ ἄστρου στούς οὐρανούς ἐβγῆκα...» Εἶναι σαφές (ὄχι μόνο ἀπό αὐτόν τόν στίχο) ὅτι ὁ Ἐλύτης ἔχει ἀντλήσει ἐκφραστικά στοιχεῖα ἀπό τόν ὅσιο Ρωμανό, τόν ὁποῖο, ὅπως φαίνεται, εἶχε μελετήσει καί εἶχε εἰσχωρήσει φιλολογικά ἀρκετά βαθιά στόν ποιητικό του λόγο.

Ὁ «λύχνος τοῦ ἄστρου», μέ σαφῆ ἀναφορά στό Κοντάκιο τοῦ ὁσίου Ρωμανοῦ, ἀνεφέρεται καί στόν Ψαλμό Η΄ τοῦ Ἐλύτη ἀπό τό ἴδιο μέρος τοῦ ἔργου του «Ἄξιον ἐστί». Ἐκεῖ σ’ ἕναν στίχο γράφει: «Ἀλλά σύ μές στό χέρι μας τό λύχνο τοῦ ἄστρου / μέ τό λόγο σου ἄναψες, τοῦ ἀθώου στόμα / Θύρα τῆς Παράδεισος!». Ὁ Τάσος Λιγνάδης, στήν ἑρμηνεία πού ἐπιχειρεῖ στό «Ἄξιον ἐστί», δίνει στό στίχο τό ἑξῆς νόημα: «Ἀλλά ἐσύ, Χριστέ μου, μᾶς ἐχάρισες μές στό σκοτάδι τήν ἀχνόθαμπη ἐλπίδα». Ὅμως ἡ σχέση τοῦ στίχου αὐτοῦ μέ τό Κοντάκιο τοῦ ὁσίου Ρωμανοῦ εἶναι στενότερη. Ὁ ὅσιος Ρωμανός ὀνομάζει τόν ἀστέρα τῶν Μάγων, τόν «λύχνο τοῦ ἄστρου», λόγο τοῦ Χριστοῦ. Βάζει τό βρέφος Χριστό νά «ἀκουμπᾶ», ὡς Θεός, τήν σκέψη τῆς μητέρας του καί νά τῆς λέη: «ἐμὸς γὰρ λόγος οὗτος [ὁ ἀστέρας] ὃς ἔλαμψε τοῖς ἐπιζητοῦσί με·/ἀστὴρ μέν ἐστιν πρὸς τὸ φαινόμενον,/δύναμις δέ τις πρὸς τὸ νοούμενον»(Οἶκος η΄). Ὁ Ἐλύτης λέει ὅτι ὁ Χριστός, «τοῦ ἀθώου στόμα» (ὁ Λόγος τοῦ Πατρός), ἄναψε τόν λύχνο τοῦ ἄστρου μέ τόν λόγο Του καί τόν ἔβαλε στό χέρι μας. Τό φῶς πού ἄναψε ὁ λόγος Του μᾶς τό ἄφησε ὡς λύχνο στό χέρι μας, δηλαδή στήν προαίρεσή μας.

Ἡ σύγκριση τῶν διατυπώσεων τοῦ ὁσίου Ρωμανοῦ καί τῶν διατυπώσεων πού ἄντλησε ἀπό αὐτόν ὁ Ὀδυσσέας Ἐλύτης μπορεῖ νά προσφέρη πολλά στοιχεῖα γιά τήν μετρική καί ἐκφραστική ποιότητα τῆς ποίησης τοῦ Ἐλύτη, ἀλλά καί γιά τίς συγκλίσεις καί τίς πολλές ἀποκλίσεις τῶν μεγάλων Ἑλλήνων ποιητῶν ἀπό τήν καθαρότητα τῆς θεολογίας, πού ἐκφράζει μέσα ἀπό τόν ποιητικό του λόγο ὁ ὅσιος Ρωμανός. Γενικά, φαίνεται ὅτι μεγάλοι νεοέλληνες ποιητές, κυρίως τῆς λεγόμενης γενιᾶς τοῦ ᾿30, ἀγαποῦσαν, μελετοῦσαν καί ἀντλοῦσαν στοιχεῖα ἀπό τούς μεγάλους ποιητές τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας παραδόσεως, ἀλλά ἐπηρεάζονταν καί ἀπό ἀλλότρια φιλοσοφικά καί φιλολογικά ρεύματα, πού τούς ἄφηναν πολλές φορές μόνον μέ τό λεκτικό ἔνδυμα τοῦ λόγου τῶν ἐκκλησιαστικῶν ποιητῶν καί κάποια περιφερειακά νοήματά τους, χωρίς νά κρατοῦν καθαρό τόν πυρήνα τῆς θεολογίας τους.

Πάντως, μέ παράδειγμα τόν Ὀδυσσέα Ἐλύτη, ἡ ἀγάπη καί ἡ μελέτη ποιητικῶν ἔργων τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας παραδόσεως ἀπό κοσμικούς ποιητές πρέπει νά ληφθῆ ὡς ἔλεγχος τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀγωγῆς πού δίνουμε στούς νέους Ἕλληνες, ὄχι μόνο μέσω τοῦ κρατικοῦ ἐκπαιδευτικοῦ συστήματος, ἀλλά καί τῆς ἀγωγῆς πού δίνουμε στούς νέους ὡς Κληρικοί, ἀλλά πρωτίστως ὡς ὀρθόδοξοι χριστιανοί γονεῖς.

Ἐκτός ἀπό τόν ἀνέκφραστο πλοῦτο τῆς ὀρθόδοξης θεολογίας, ἔχουμε πλοῦτο ἐκφραστικῶν μέσων αὐτῆς τῆς θεολογίας, λόγων, εἰκόνων, ποιημάτων, μέ τήν χρήση τῶν ὁποίων μπορεῖ νά δοθῆ καθαρή ἀπό αἱρετικές προσμίξεις ἡ ὀρθόδοξη θεολογία, μαζί μέ μιά πολυποίκιλη ἀγωγή, αἰσθητική, γλωσσική καί ἀνθρωπιστική, μέ θεμέλιο τόν Θεάνθρωπο Χριστό καί πυρήνα τήν ἀγάπη πού «οὐ ζητεῖ τά ἑαυτῆς».

Συνεχίζοντας τήν σκέψη μας γιά τήν θεολογική παιδεία τῶν νέων, πρέπει νά ποῦμε ὅτι ἡ παιδεία αὐτή, πιό συγκεκριμένα ἡ ἐκκλησιαστική ἀγωγή, δέν εἶναι ὑπόθεση μόνο τῆς κρατικῆς ἐκπαίδευσης· πρωτίστως εἶναι τῆς χριστιανικῆς ὀρθόδοξης οἰκογένειας, ἡ ὁποία συνδέει τά παιδιά της ἀπό τήν βρεφική ἡλικία μέ τά μυστήρια καί τίς τελετές τῆς Ἐκκλησίας.

Πρέπει, ἐπιπλέον, νά ποῦμε ὅτι ἡ ἐκκλησιαστική ἀγωγή δέν ξεκινᾶ ἀπό τήν βρεφική ἡλικία, γιατί ὑπάρχει καί προγεννητική ἀγωγή, πού δημιουργεῖ ὑγιεῖς προϋποθέσεις γιά τήν μετέπειτα πνευματική ἀνάπτυξη τῶν παιδιῶν. «Ἡ ἀγωγή ἀρχίζει πρίν ἀπό τήν σύλληψη τοῦ ἐμβρύου, μέ τήν ἀγωγή πού ἔλαβαν οἱ γονεῖς, ἀλλά κυρίως μετά τήν σύλληψη τοῦ ἐμβρύου. Ἐννέα μῆνες, κατά τούς ὁποίους κυοφορεῖται τό ἔμβρυο μέσα στήν μήτρα τῆς μητέρας του, μπορεῖ νά ἀσκηθῆ σωστή ἀγωγή» (Μητρ. Ναυπάκτου, Μεταξύ δύο αἰώνων, σ.338). Ὁ σεβασμός τῆς μητέρας ἀπέναντι στό ἔβρυο πού κυοφορεῖ, ἡ ἀγάπη τοῦ πατέρα, πού δημιουργεῖ καλή καί ἤρεμη ἀτμόσφαιρα μέσα στό σπίτι, ἡ θερμή προσευχή τῆς ἐγκύου γιά τόν «καρπό τῆς κοιλίας» της «χαρίζει στήν ὕπαρξη τοῦ παιδιοῦ μιά πνευματική σφραγίδα, πού θά παραμείνη ἀνεξίτηλη, προσφέρει στό παιδί ἕνα πνευματικό DNA, τό ὁποῖο θά διαδραματίση σημαντικό ρόλο στήν μετέπειτα ἐξέλιξή του» (ὅ.π. σ.343).

Πολύ σημαντική εἶναι φυσικά ἡ ἀτμόσφαιρα τοῦ σπιτιοῦ μετά τήν γέννηση τοῦ παιδιοῦ. Ἡ εἰρήνη, ἡ εἰλικρινής πίστη καί ἡ προσευχή τῶν γονέων, ὄχι μόνο τῆς μητέρας, βοηθᾶ στήν ὁμαλή ἀνάπτυξη τοῦ βρέφους. Οἱ ὕμνοι τῆς Ἐκκλησίας καί τά ὡραῖα τραγούδια, μέ πνευματικό νόημα, γεμίζουν τίς αἰσθήσεις τοῦ παιδιοῦ καί βοηθοῦν στήν διανοητική, αἰσθητική καί πνευματική του καλλιέργεια. Κι ὅταν ἀποκτᾶ τήν ἱκανότητα τοῦ λόγου καί μπορεῖ νά ἀκούη διηγήσεις, οἱ ἱστορίες τῆς Γέννησης, τῆς Βάπτισης καί ὅλων τῶν γεγονότων τῆς ζωῆς τοῦ Χριστοῦ, ἀλλά καί τῶν Ἀποστόλων, τῶν ἁγίων, τοῦ ἁγίου ἰδιαίτερα πού φέρει τό ὄνομά του εἶναι διηγήσεις πού μποροῦν νά προσφέρονται ἀπό τούς γονεῖς στά παιδιά, πού τά ἠρεμοῦν, τά φωτίζουν καί βάζουν στά θεμέλια τῆς σκέψης καί τῆς ζωῆς τους ὑγιεῖς ἀρχές ἀλήθειας, ἀγάπης, ἐλευθερίας, ἀνιδιοτέλειας, ἀλληλεγγύης.

Ἡ ρίζα τῆς ἐκκλησιαστικῆς παιδείας καί ἡ διαρκής τροφοδοσία της βρίσκεται στήν οἰκογένεια. Στό σχολεῖο καί τό κατηχητικό γίνεται ἡ συστηματοποίηση καί ἡ συμπλήρωση αὐτῆς τῆς ἀγωγῆς. Ἀπό τό σπίτι μαθαίνει, γιά παράδειγμα, τό παιδί τόν βίο τοῦ ὁσίου Ρωμανοῦ τοῦ Μελωδοῦ καί στήν Ἐκκλησία ἤ καί τό σχολεῖο μαθαίνει γιά τήν ὑψηλή ποίησή του, τήν γεμάτη ἀπό τήν θεολογία τῆς Ἐκκλησίας.

Γιά τήν ἀγωγή στό σπίτι, τήν Ἐκκλησία καί τό σχολεῖο ἡ παράδοσή μας ἔχει πλούσιο «ἐκπαιδευτικό ὑλικό».