Ναυπάκτου κ. Ἱεροθέου: Ἡ Ὀρθόδοξη νηπτικὴ θεολογία τῆς ΄Ἐκκλησίας ὡς μέθοδος θεραπείας (Δ)

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

(συνέχεια ἀπὸ τὸ προηγούμενο)

5. Ἡ ὀρθόδοξη θεολογία σὲ σχέση μὲ τὴν ὑπαρξιακὴ ψυχολογία τοῦ Frankl καὶ τὴν σύγχρονη νευρολογία καὶ ψυχιατρική

Αὐτὴ ἡ προοπτικὴ ποὺ ἔχει ἡ Ἐκκλησία μας, δὲν εἶναι ἐντελῶς ἀντίθετη καὶ ἄσχετη μὲ τὴν σύγχρονη ἐπιστήμη τῆς ψυχοθεραπείας.

Ὅπως γνωρίζουμε ἀπὸ ἄλλες ἀναλύσεις, στὸν δυτικὸ Χριστιανισμὸ χάθηκε αὐτὴ ἡ νηπτικὴ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας, καὶ ἀναπτύχθηκαν ἄλλα εἴδη Χριστιανικῆς ζωῆς. Στοὺς Παπικοὺς ἀναπτύχθηκε, μὲ τὸν σχολαστικισμό, ἡ ὑπερτροφικὴ λογικὴ ποὺ ἐτέθη στὴν βάση τῆς Χριστιανικῆς ἀλλὰ καὶ τῆς ἐν γένει ζωῆς, καὶ στοὺς Προτεστάντες ἀναπτύχθηκε ἡ ἠθικιστικὴ ζωή, ποὺ ἀφήνει ἀνεξέλεγκτο ὅλο τὸν ἐσωτερικὸ κόσμο τοῦ ἀνθρώπου. Ἀκριβῶς γιὰ τὸν λόγο αὐτόν, εὑρισκόμενος ὁ δυτικὸς ἄνθρωπος μέσα στὰ στενὰ καὶ ἀπάνθρωπα πλαίσια τοῦ σχολαστικισμοῦ καὶ τοῦ πουριτανισμοῦ, ἔφθασε στὸ σημεῖο νὰ ἀνακαλύψη ἕναν ἄλλο τρόπο γιὰ νὰ λύση τὰ ποικίλα προβλήματα καὶ αὐτὸς εἶναι ἡ ψυχολογία, ἡ ψυχανάλυση καὶ ἡ ψυχοθεραπεία. Ἑπομένως, αὐτὴ ἡ ἀνακάλυψη εἶναι στὴν πραγματικότητα ἀναζήτηση τῆς νηπτικῆς θεολογίας ποὺ ἔχει ἡ Ἐκκλησία. Γι΄ αὐτὸ καὶ ἡ προσφορὰ τῆς Ἐκκλησίας μας στὴν ἀναζήτηση τοῦ δυτικοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἡ προσφορὰ τοῦ θησαυροῦ ποὺ ἔχει καὶ αὐτὸς εἶναι ἡ νηπτική - ἡσυχαστικὴ παράδοση.

Μεταξὺ τῶν μεθόδων ποὺ ἀνακαλύφθηκαν στὴν Δύση γιὰ τὴν θεραπεία τῶν ἐσωτερικῶν καταστάσεων εἶναι καὶ ἡ λεγόμενη ὑπαρξιακὴ ψυχοθεραπεία, ἡ ὁποία ὀνομάσθηκε ἀπὸ τὸν Frankl λογοθεραπεία, ποὺ ἀναφέρεται στὴν εὕρεση νοήματος γιὰ τὴν ζωή.

Ὁ Frankl στὰ κείμενά του κάνει λόγο, γιὰ τὸ ὅτι ἡ λογοθεραπεία εἶναι ἡ εὕρεση καὶ ἀναζήτηση λόγου-νοήματος γιὰ τὴν ζωή, γιὰ τὴν διαφορὰ μεταξὺ λογοθεραπείας καὶ ψυχανάλυσης, γιὰ τὶς τρεῖς βασικὲς προϋποθέσεις τῆς λογοθεραπείας "ἐλευθερία θέλησης, θέληση γιὰ νόημα, νόημα ζωῆς), γιὰ τὴν τραγικὴ τριάδα "πόνος, θάνατος καὶ ἐνοχή), γιὰ τὶς νοογενεῖς καὶ ψυχογενεῖς νευρώσεις, γιὰ τὸ φαινόμενο τῆς παράδοξης πρόθεσης, γιὰ τὴν ὑπαρξιακὴ συνάντηση μὲ τὸν λογοθεραπευτὴ κλπ. Αὐτὰ εἶναι πολὺ σημαντικά, γιατί προσεγγίζουν πολὺ στὴν μέθοδο ποὺ ἔχει ἡ Ἐκκλησία μας, χωρίς, βέβαια, νὰ ἀγνοοῦμε τὶς ἰδιαίτερες προϋποθέσεις μεταξὺ τῶν δύο.

Ἐπίσης, πρέπει νὰ λεχθῇ ὅτι, σήμερα στὴν Ἀμερικὴ γίνεται ἀντιληπτὸ ὅτι τὰ προβλήματα ποὺ βασανίζουν τὸν ἄνθρωπο εἶναι σύνθετα καὶ γι΄ αὐτὸ πρέπει ὅλες οἱ ἐπιστῆμες νὰ συνεργάζωνται μεταξύ τους, ἀκόμη καὶ ἡ ἐπιστήμη πρέπει νὰ χρησιμοποιήση καὶ τὴν γνώση ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὸν θρησκευτικὸ χῶρο, γιατί ὅλα τὰ προβλήματα τοῦ ἀνθρώπου εἶναι συνάρτηση τῶν γονιδίων του καὶ τοῦ περιβάλλοντος, καθὼς ἐπίσης καὶ τῶν ἰδανικῶν ποὺ ἔχει θέσει στὴν ζωή του ὁ ἄνθρωπος.

Πρὶν λίγο καιρὸ διάβαζα στὸ Neurology, ποὺ εἶναι τὸ ἐπίσημο περιοδικὸ τῆς Amerikan Society of Neurology, ἕνα ἄρθρο μὲ τίτλο "Νευρολογία καὶ ψυχιατρική, κλείνοντας τὸν μεγάλο διχασμό", τὸ ὁποῖο συνέγραψαν τρεῖς ἀμερικανοὶ ἐπιστήμονες, οἱ Price, Adams καὶ Coyle.

Ἐνα ἀπὸ τὰ ἐνδιαφέροντα σημεῖα του εἶναι το ὅτι, ἐνῷ πρὶν λίγο καιρὸ ὑπῆρχε διάσταση ἀπόψεων καὶ μὴ συνεργασία μεταξὺ ψυχιατρικῆς καὶ νευρολογίας, ἀκόμη καὶ στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Χάρβαρντ, ἀφοῦ "τὸ νὰ καταφέρεις νὰ καθίσουν στὸ ἴδιο τραπέζι, τοὺς νευρολόγους καὶ ψυχιάτρους τῆς ἐποχῆς, χωρὶς τὴν βοήθεια τῆς ἀστυνομίας ἦταν ἀπὸ μόνο του μεγάλο ἐπίτευγμα" (σέλ. 3-4), ἐν τούτοις σήμερα παρατηρεῖται ὅτι εἶναι ἀνάγκη νὰ συνεργάζωνται μεταξύ τους, ἀφοῦ σήμερα "τὰ θεμέλια τῆς διάκρισης μεταξὺ νευρολογίας καὶ ψυχιατρικῆς σταδιακὰ ἐξαλείφονται. Ἐνας δεύτερος λόγος ποὺ συνηγορεῖ ὑπὲρ τῆς ἑνοποίησης νευρολογίας καὶ ψυχιατρικῆς εἶναι ἡ ἀναγνώριση ὅτι ψυχιατρικὰ συμπτώματα εἶναι συχνὰ καὶ συνεισφέρουν σημαντικὰ στὴν νοσηρότητα τῶν νευρολογικῶν ἀσθενειῶν καθὼς καὶ ὅτι πολλὰ χαρακτηριστικὰ τῶν ψυχιατρικῶν παθήσεων μπορεῖ στὴν πραγματικότητα νὰ ἔχουν νευρολογικὸ αἴτιο" (σέλ. 5).

Ἐπίσης ὑπογραμμίζεται ὅτι, μέρα μὲ τὴν ἡμέρα μὲ ἔρευνες καὶ πειράματα ἀποδεικνύεται περίτρανα ὅτι "οἱ μοντέρνοι ἐπιστήμονες ἔχουν ἐπιβεβαιώσει ὅτι οἱ ὀργανισμοὶ εἶναι τὸ ἀποτέλεσμα τῆς ἀλληλεπίδρασης μεταξὺ ἔκφρασης τῶν γονιδίων καὶ περιβάλλοντος", ὅτι "ἡ ἐπιβίωση καὶ πολλαπλασιασμὸς τῶν νέων νευρώνων μπορεῖ νὰ ἐπηρεασθεῖ ἀπὸ τὴν ἐμπειρία", ὅτι "ὁ ἐγκέφαλος καὶ τὸ περιβάλλον ἔχουν ἐνεργό, σοβαρὴ ἐπικοινωνία καὶ ἐπηρεάζουν το ἕνα τὸ ἄλλο μὲ ἀμφίδρομο τρόπο", ὅτι "ἡ σχιζοφρένεια, οἱ διαταραχὲς τῆς διάθεσης, οἱ μανιοκαταθλιπτικὲς παθήσεις, παθήσεις πανικοῦ, ὁ ἐθισμὸς καὶ ὁ αὐτισμός, τώρα ἀναγνωρίζονται ὡς ψυχιατρικὲς παθήσεις μὲ ὑποκειμενικὲς βιολογικὲς ἀλλοιώσεις", "ὅτι ἡ ἔκφραση ἑνὸς γονιδίου εἶναι στενὰ συνδεδεμένη καὶ μπορεῖ νὰ ἀλλάξει μὲ τὴν ἐπίδραση περιβαλλοντολογικῶν παραγόντων" κλπ. Μάλιστα οἱ ἀρθρογράφοι ἐπιστήμονες ἀναφέρονται σὲ ἔρευνα, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία ὁ ἐγκέφαλος μιᾶς ὁμάδας ἀνθρώπων, ποὺ ἔμαθαν νὰ γράφουν καὶ νὰ διαβάζουν, ἔχει καλύτερη ἀντίδραση σὲ διάφορα γεγονότα. Ὅπως γράφουν "ἡ μάθηση ἀνάγνωσης καὶ γραφῆς κατὰ τὴν παιδικὴ ἡλικία ἀλλάζει τὴν λειτουργικὴ νευροανατομία τοῦ ἐγκεφάλου, καὶ ὅτι ἡ ἀπόκτηση μάθησης καὶ ἄλλων ἐπίκτητων ἱκανοτήτων μεταβάλλει τὴν λειτουργία τοῦ ἐγκεφάλου καὶ σὲ ἄλλες παρόμοιες ἐργασίες". Οἱ ἐπιστήμονες αὐτοὶ ἀναφέρονται σ΄ ἕνα λόγο τοῦ Φρόϋντ, σύμφωνα μὲ τὸν ὁποῖο ἡ φυσιολογία καὶ ἡ χημεία τοῦ μέλλοντος, θὰ δώσουν ἀπαντήσεις σὲ τεθέντα ἐρωτήματα καί, ὅπως χαρακτηριστικὰ ἔλεγε, "μπορεῖ νὰ εἶναι τέτοιας μορφῆς ποὺ θὰ ἀχρηστεύσουν τὶς τεχνητὰ φτιαγμένες ὑποθέσεις μας". Ἀκριβῶς γιὰ τὸν λόγο αὐτόν, οἱ ἐπιστήμονες αὐτοὶ ὑποστηρίζουν ὅτι, εἶναι ἀνάγκη νὰ συνεργάζωνται στενὰ ἡ ψυχιατρικὴ μὲ τὴν νευρολογία, καθὼς ἐπίσης "πρέπει νὰ ἐνσωματώσουμε προοπτικὲς καὶ ἀπὸ ἄλλους χώρους ὅπως κοινωνιολόγους, φιλοσόφους, εἰδικοὺς θεμάτων δεοντολογίας καὶ ἠθικῆς, ἀντιπροσώπους θρησκειῶν, συμβουλευτικὲς ὁμάδες ἀσθενῶν, καὶ ἀκόμη νομικούς".

Ἐπίσης παρατηρεῖται ὅτι, "ἐκτεταμένη συνεργασία μεταξὺ νευρολογίας, ψυχιατρικῆς, νευροχειρουργικῆς, νευροφυσιολογίας, καὶ ἄλλων ἐπιστημῶν μπορεῖ νὰ ἐπικεντρωθεῖ 1) στὸ πῶς βιολογικὲς λειτουργίες τοῦ ἐγκεφάλου δίνουν γένεση σὲ "ψυχικὲς" (mental) ἐκδηλώσεις, 2) στὸ πῶς περιβαλλοντικοὶ παράγοντες τροποποιοῦν τὴν βιολογικὴ δομὴ τοῦ ἐγκεφάλου 3) στὸ πῶς αὐτὲς οἱ γνώσεις θὰ βοηθήσουν τὴν "ψυχικὴ( (mental) ὑγεία καὶ στὴν ἀνάνηψη ἀπὸ βλάβες τοῦ ἐγκεφάλου" (σέλ. 10). Ἔτσι "ἡ ψυχιατρικὴ θὰ συνεχίση τὸν μοναδικὸ κλινικό της ρόλο ποὺ περιλαμβάνει τὴν διάγνωση καὶ ταξινόμηση τῶν "ψυχικῶν" (mental) παθήσεων, τὴν μελέτη τῶν σημαντικῶν σχέσεων μεταξὺ τοῦ ἐγκεφάλου καὶ τῶν ἐμπειριῶν τῆς ψυχοπαθολογίας καὶ τὴν ἐκτίμηση εἰδικῶν φαρμακολογικῶν καὶ ψυχολογικῶν παρεμβάσεων σὲ αὐτές. Θὰ παραμείνη ὁ ἐκπρόσωπος τῆς ἰατρικῆς στὴν κοινωνία .... Ἡ νευρολογία θὰ αὐξήση τὴν ἐμπλοκή της στὴν βασικὴ καὶ κλινικὴ ἔρευνα σὲ διαταραχὲς συμπεριφορᾶς στὶς νευροψυχιατρικὲς παθήσεις...".

Ἑπομένως, εἶναι φανερὸ ὅτι χρειάζεται συνεργασία μεταξὺ τῆς νευρολογίας καὶ ψυχιατρικῆς, ἀφοῦ ἡ νευρολογία θὰ ἐξετάζη τὶς ἐπιπτώσεις τοῦ περιβάλλοντος καὶ τοῦ ψυχισμοῦ στὸν βιολογικὸ ὀργανισμὸ τοῦ ἀνθρώπου, καὶ ἡ ψυχιατρικὴ θὰ ἐξετάζη τὶς ἐπιπτώσεις τῆς νευροβιολογίας στὴν ψυχολογικὴ καὶ κοινωνικὴ συμπεριφορὰ τοῦ ἀνθρώπου. Ἀλλὰ καὶ οἱ δύο αὐτὲς ἐπιστῆμες πρέπει νὰ δεχθοῦν τὰ πορίσματα τῶν ἄλλων ἐπιστημῶν, ἀκόμη καὶ τῆς θρησκείας, γιατί ἔχει ὑποστηριχθῇ ὅτι τὰ ἰδανικά, ἡ σχέση τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν Θεὸ καὶ ἡ ἐπίδραση τῆς σατανικῆς δυνάμεως, καθὼς ἐπίσης καὶ τῆς θείας ἐνεργείας, ἔχουν ἐπιπτώσεις, θετικὲς ἢ ἀρνητικές, στὴν ψυχολογική, ἀλλὰ καὶ βιολογικὴ κατάσταση τοῦ ἀνθρώπου. Εἶναι γνωστὸν ἀπὸ διάφορες μελέτες καὶ ἔρευνες ὅτι, ἡ πίστη τοῦ ἀνθρώπου στὸν Θεὸ ἔχει συνέπεια στὸν ὀργανισμό του, ἀλλὰ καὶ ἔχει, ἀκόμη, διαπιστωθῇ ὅτι ὁ σατανᾶς ἐνεργεῖ διὰ τοῦ ἀρρωστημένου ἐγκεφάλου, ὅταν, βέβαια, συντρέχουν καὶ ἄλλες πνευματικὲς προϋποθέσεις.

Αὐτὸ πρέπει κυρίως νὰ λεχθῇ γιὰ τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ἡ ὁποία δὲν εἶναι μιὰ θρησκεία ποὺ ἱκανοποιεῖ τὰ συναισθήματα τοῦ ἀνθρώπου καὶ τοῦ δίδει μιὰ ὑπαρξιακὴ μεταφυσικὴ "παρηγοριά", σὰν ἕνα εἶδος "ναρκωτικοῦ", ἀλλὰ τὸν φέρει σὲ συνάντηση "πρόσωπον πρὸς πρόσωπον" μὲ τὸν ἀληθινὸ Θεό, πρᾶγμα τὸ ὁποῖο ἔχει σημαντικὲς ἀνθρωπολογικὲς καὶ κοινωνικὲς ἐπιπτώσεις. Ἡ ὑπέρβαση τοῦ θανάτου, ὅπως φαίνεται στὴν ζωὴ τῶν ἁγίων, ἀλλὰ καὶ στὴν ἀφθαρσία τῶν λειψάνων τους, δείχνει τὴν ἀληθινότητα τῆς θεραπείας καὶ τὴν μεγάλη προσφορὰ τῆς Ὀρθοδόξου θεολογίας.

Βεβαίως δὲν ἀρνεῖται κανεὶς τὴν προσφορὰ τῆς ἐπιστήμης γενικά, ἀλλὰ καὶ τῆς νευρολογίας καὶ ψυχιατρικῆς εἰδικότερα στὴν ψυχολογικὴ καὶ σωματικὴ ὑγεία τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ ἄνθρωπος ποὺ βρίσκεται στὴν κατάσταση τῆς πτώσεώς του μπορεῖ νὰ βρῇ πολλοὺς τρόπους γιὰ νὰ παρηγορῆται, ὅπως ἐκεῖνος ποὺ εἶναι φυλακισμένος μπορεῖ νὰ ξεπερνᾶ τὴν ὀδύνη τῆς φυλακῆς του, χρησιμοποιῶντας ποικίλες μεθόδους ἀπὸ τὴν καθημερινὴ ζωή. Ἐνας Γέροντας ἔλεγε ὅτι οἱ ἄθεοι καὶ ὅσοι ζοῦν ἐκτὸς τῆς Ἐκκλησίας μποροῦν νὰ χρησιμοποιοῦν μερικοὺς ἀνθρώπινους καὶ καθημερινοὺς τρόπους, προκειμένου νὰ ξεκουρασθοῦν ἀπὸ τὴν ὀδύνη ποὺ αἰσθάνονται. Καὶ σὲ αὐτὸ βοηθᾶ ἡ ψυχιατρική, ἡ ψυχανάλυση, ἡ ψυχολογία. Ὅμως τὸ πρόβλημα δὲν εἶναι μιὰ ψυχολογικὴ ἀνάπαυση καὶ μιὰ ἀνθρώπινη παρηγοριά, ἀλλὰ ἡ ὑπέρβαση τοῦ θανάτου, ἡ ἕνωση τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν Θεό. Αὐτὸ ἐπιτυγχάνεται μόνον μὲ τὴν ὀρθόδοξη θεολογία καὶ τὴν ὀρθόδοξη νηπτικὴ παράδοση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Ὅλα τὰ ἀνθρώπινα μέσα καὶ οἱ ψυχολογικοὶ τρόποι θεραπείας τοῦ ἀνθρώπου, καίτοι δημιουργοῦν μιὰ ἀναψυχή, ἐν τούτοις κινοῦνται μέσα στὴν κτιστότητα, τὴν φθαρτότητα καὶ τὴν θνητότητα, δηλαδὴ εὑρίσκονται μέσα στὴν πεπτωκυία κατάσταση καὶ δὲν μποροῦν νὰ ἐξαγάγουν τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὴν περιοχὴ τοῦ θανάτου. Μόνον ἡ μέθεξη τῆς ἀκτίστου Χάριτος εἶναι ἐκείνη ποὺ δίνει ἄλλο νόημα καὶ προοπτικὴ στὴν θνητότητα καὶ κτιστότητα τοῦ ἀνθρώπου, γιατί μόνον τὸ ἄκτιστον μπορεῖ νὰ βοηθήση τὸν κτιστὸ ἄνθρωπο νὰ ἐξέλθη ἀπὸ τὰ ὅρια τῆς κτιστότητός του.

Τὸ συμπέρασμα αὐτῆς τῆς μικρῆς εἰσηγήσεως εἶναι ὅτι, ἐμεῖς οἱ Ὀρθόδοξοι ἔχουμε ἕνα μεγάλο θησαυρὸ καὶ πλοῦτο, τὸν ὁποῖο, δυστυχῶς, ἐν πολλοῖς ἀγνοοῦμε. Σήμερα μὲ τὶς μελέτες ποὺ γίνονται, ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια αὐτὸς ὁ πλοῦτος. Ὅμως, παλαιότερα πολλοὶ θρησκευόμενοι κύκλοι στὴν Ἑλλάδα, ἀγνοοῦσαν αὐτὴν τὴν ἡσυχαστική - νηπτικὴ μέθοδο τῆς Ἐκκλησίας, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ ἐνθουσιάζωνται ἀπὸ τὶς δυτικὲς ἀνακαλύψεις ποὺ ὅπως εἴδαμε, ἦταν ἀποτέλεσμα τῆς ἄγνοιας τῆς ὀρθοδόξου μεθόδου θεραπείας.

Εἶναι καιρὸς λοιπὸν νὰ μὴ αἰσθανόμαστε φτωχοὶ συγγενεῖς ἐν σχέσει μὲ αὐτὰ ποὺ γίνονται στὸν δυτικὸ χῶρο, ἀλλὰ νὰ εἰσδύσουμε στὸ βάθος τοῦ δικοῦ μας πολιτισμοῦ καὶ τῆς δικῆς μας παραδόσεως καὶ νὰ δοῦμε τὰ στοιχεῖα της. Ἄλλωστε αὐτὸ εἶναι ἐπιστημονικὸ γιατί ἀνταποκρίνεται στὴν λεγομένη διαπολιτιστικὴ μέθοδο θεραπείας. Σέ μας δὲν ἰσχύει τὸ λεγόμενο ἀγγλοσαξονικὸ πρότυπο, ἀλλὰ ἕνα ἄλλο πρότυπο ποὺ ἀναπτύσσεται ἀπὸ τὴν ὅλη παράδοσή μας. Μποροῦμε νὰ προσλάβουμε μερικὰ στοιχεῖα ἀπὸ τὴν δυτικὴ παράδοση, ἀλλὰ αὐτὸ τὸ στοιχεῖο πρέπει νὰ ἀφομοιωθοῦν οὐσιαστικὰ μέσα στὸν δικό μας ὀργανισμό.

Γενικά, πρέπει νὰ δώσουμε μεγαλύτερη προσοχὴ στὴν θεολογία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Νύσσης, τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, τοῦ Γέροντος Πορφυρίου καὶ πολλῶν ἄλλων, διότι "παράγουν" ἀποδεδειγμένως θεραπευτικὰ ἀποτελέσματα.-