Κύριο ἄρθρο: Ἡ γλώσσα φορέας πολιτισμοῦ

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Ὅλοι οἱ γλωσσολόγοι καὶ ἄλλοι ἐπιστήμονες, ἀλλὰ καὶ ὅσοι ἀσχολοῦνται μὲ τὰ θέματα τῆς γλώσσας καὶ τὶς παραδόσεις ἑνὸς λαοῦ ὑποστηρίζουν ὅτι ἡ γλῶσσα εἶναι παράγων καὶ φορέας πολιτισμοῦ. Μὲ τὴν γλῶσσα ἐκφράζονται τὰ νοήματα καὶ οἱ σκέψεις τῶν ἀνθρώπων, περιγράφονται καὶ ἀναλύονται ἔννοιες καὶ καταστάσεις, μὲ τὴν γλῶσσα ἐπικοινωνοῦν οἱ ἄνθρωποι μεταξύ τους, μὲ τὴν γλῶσσα μεταφέρεται ἕνας ὁλόκληρος πολιτισμὸς στὶς ἑπόμενες γενιές. Γι' αὐτὸ καὶ δίδουμε μεγάλη σημασία στὴν γλῶσσα, ὡς παράγοντα καὶ φορέα πολιτισμοῦ. Ὁ Πρύτανης τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν κ. Γεώργιος Μπαμπινιώτης σὲ συνέντευξή του στὸ περιοδικὸ "Τόλμη" ἔλεγε ὅτι "τὸ μέλλον τῆς γλώσσας ἑνὸς λαοῦ εἶναι ἴδιο μὲ τὸ μέλλον τοῦ ἴδιου τοῦ λαοῦ".

Αὐτὰ τὰ γράφω μὲ ἀφορμὴ ἕνα βιβλίο ποὺ διάβασα τελευταῖα γραμμένο ἀπὸ τὸν Andrew Robinson μὲ τίτλο "Ὁ ἄνθρωπος ποὺ ἀποκρυπτογράφησε τὴν Γραμμικὴ Β" καὶ ἀναφέρεται στὸν Μάϊκλ Βέντρις ποὺ "ἔσπασε" τὸν κώδικα τῆς Γραμμικῆς γραφῆς Β καὶ ἀπέδειξε ὅτι πρόκειται γιὰ ἑλληνικὴ γραφή, παρὰ τὶς μέχρι τότε ἐπικρατοῦσες ἐπιστημονικὲς ἀπόψεις.

Ὁ ὅρος "Γραμμικὴ γραφὴ κλάσεως Β" δόθηκε ἀπὸ τὸν ἀρχαιολόγο Ἔβανς ποὺ ἀνακάλυψε τὸ ἀνάκτορο τοῦ Μίνωα στὴν Κνωσσό, ὅπου βρῆκε πολλὲς ἐπιγραφὲς μὲ γλῶσσα ποὺ θεωρεῖται ἡ ἀρχαιότερη γραφὴ τῆς Εὐρώπης. Πρόκειται γιὰ μιὰ γραφὴ "μὲ πρωτόγονους χαρακτῆρες, χαραγμένους πάνω σὲ πήλινες πινακίδες, οἱ ὁποῖες ἄρχισαν νὰ ἔρχονται στὸ φῶς πολὺ σύντομα ἀφ' ὅτου ἄρχισε τὶς ἀνασκαφές". Ἡ Γραμμικὴ γραφὴ κλάσεως Β χρονολογεῖται μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1250 ἕως 1450 π.Χ.

Ἐκτὸς ἀπὸ τὴν Γραμμικὴ Β βρέθηκε καὶ ἄλλη γραφὴ γραμμένη πάνω σὲ πινακίδες ποὺ χρονολογεῖται μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1450-1750 π.Χ., τὴν ὁποία ὁ Ἔβανς ὀνόμασε Γραμμικὴ γραφὴ κλάσεως Α'.

Πέρα ἀπὸ τὶς δύο αὐτὲς γραφὲς βρέθηκε καὶ μιὰ ἄλλη τρίτη εἰκονογραφικὴ γραφὴ "μὲ τὶς τρισδιάστατες εἰκόνες" ποὺ ὁ Ἔβανς ὀνόμασε "ἱερογλυφικὴ" καὶ ἐντάσσεται στὰ χρονικὰ πλαίσια 1750 –2000 π.Χ.

Ἡ Γραμμικὴ Β γιὰ τὴν ὁποία γίνεται ἐδῶ λόγος, γιατί αὐτὴ ἡ γραφὴ σήμερα διαβάζεται, ἐνῷ οἱ ἄλλες (Γραμμικὴ γραφὴ Ἂ καὶ ἱερογλυφικὴ) δὲν διαβάζονται ἀκόμη, ὀνομάστηκε ἔτσι, γιατί τὰ σύμβολα "ἀποτελοῦνται ἀπὸ γραμμὲς χαραγμένες πάνω σὲ μιὰ ἐπιφάνεια". Ἡ γραφὴ αὐτὴ ἦταν συλλαβική, καὶ κάθε σύμβολο ἐκφράζει μιὰ συλλαβή.

Ὁ Ἔβανς πίστευε ὅτι ἡ Γραμμικὴ Β δὲν ἦταν ἑλληνική, γι' αὐτὸ καὶ τὴν ὀνόμασε "μινωϊκή". Μάλιστα πίστευε τότε ὅτι ὁ μινωϊκὸς πολιτισμὸς ἦταν ἀρχαιότερος ἀπὸ τὸν μυκηναϊκὸ πολιτισμὸ καὶ γι' αὐτὸ ἡ μινωϊκὴ γλῶσσα εἶναι γλῶσσα προελληνική.

Οἱ ἀρχαιολογικὲς ἀνασκαφὲς καὶ ἀναλύσεις σὲ εὑρεθέντα ἀντικείμενα ποὺ ἔγιναν ἀπὸ ἄλλους ἀρχαιολόγους κατέδειξαν ὅτι πινακίδες μὲ τὴν Γραμμικὴ Β βρέθηκαν, ἐκτὸς ἀπὸ τὴν Κρήτη, καὶ στὴν ἀρχαία Πύλο τῆς Πελοποννήσου –στὸ ἀνάκτορο τοῦ Νέστορα– καθὼς ἐπίσης καὶ στὶς Μυκῆνες. Αὐτὸ δείχνει τὴν ἑνότητα τῶν πολιτισμῶν, ἀλλὰ βέβαια δὲν μποροῦσε κανεὶς νὰ τὶς διαβάση. Γίνονταν πολλὲς ἀπόπειρες ἀπὸ πολλοὺς ἐπιστήμονες, ὅπως τὸν Μπέννετ, τὸν Μάϊρς, τὴν Κόμπερ καὶ ὅλοι θεωροῦσαν ὅτι ἡ Γραμμικὴ Β δὲν ἦταν ἑλληνική, ἀλλὰ κατὰ πᾶσαν πιθανότητα ἐτρουσκική.

Ὕστερα ἀπὸ διεργασίες πολλῶν ἐρευνητῶν ὁ εὐφυὴς Ἄγγλος ἀρχιτέκτονας Μάϊκλ Βέντρις, μὲ δικές του προσωπικὲς ἐργασίες, ἀξιοποιῶντας ἐν πολλοῖς καὶ τὶς προηγούμενες μελέτες εἰδικῶν ἐρευνητῶν, τὸ ἔτος 1952 κατόρθωσε νὰ "σπάση" τὸν κώδικα τῆς Γραμμικῆς Β καὶ νὰ τὴν διαβάση. Μελέτησε τὴν συχνότητα τῆς ἐμφανίσεως τῶν φωνηέντων, τὴν συλλαβικὴ ὀρθογραφία, τὶς κλητικὲς καταλήξεις κλπ. Καὶ βεβαίως ἀπέδειξε, ἀναιρῶντας καὶ τὶς δικές του προηγούμενες ἀντίθετες ἀπόψεις, ὅτι ἡ Γραμμικὴ Β ποὺ ἐμφανίζεται στὴν Κνωσσό, τὴν Πύλο καὶ τὶς Μυκῆνες, δηλαδὴ τὴν Κρήτη καὶ τὴν Ἠπειρωτικὴ Ἑλλάδα, εἶναι ἑλληνικὴ γραφὴ καὶ κατ' ἐπέκταση παραπέμπει καὶ ἐκφράζει ἕναν ἑνιαῖο πολιτισμό. Πρόκειται γιὰ μιὰ ἑλληνικὴ γλῶσσα ποὺ εἶναι χίλια χρόνια ἀρχαιότερη τοῦ Πλάτωνα. Καὶ αὐτὸ τὸ διεπίστωσε συγκρίνοντας τὴν ἀποκρυπτογραφημένη Γραμμικὴ Β μὲ λέξεις ὁμηρικὲς καὶ παρατηρῶντας τὴν σχέση ποὺ ὑπάρχει μεταξὺ αὐτῆς τῆς Γραμμικῆς Β μὲ τὶς ὁμηρικὲς λέξεις τοπωνυμίων καὶ ἐκφράσεων.

Παράλληλα μὲ τὶς ἀνακαλύψεις του Βέντρις συνεχίζονταν οἱ ἀνασκαφές. Ἔτσι ὁ Ἀμερικανὸς ἀρχαιολόγος Μπλέγκεν ἔκανε ἀνασκαφὲς στὸ "ἀνάκτορο τοῦ Νέστορος" στὴν Πύλο καὶ ὁ Ἄγγλος ἀρχαιολόγος Γουέϊς συνέχισε τὶς ἀνασκαφὲς στὶς Μυκῆνες. Τὸ ἀποτέλεσμα τῶν ἀνασκαφῶν ἔφερε στὴν ἐπιφάνεια τετρακόσιες νέες πινακίδες στὴν Πύλο καὶ σαράντα στὶς Μυκῆνες ποὺ ἦταν γραμμένες μὲ τὴν Γραμμικὴ Β.

Τελικὰ ὁ Βέντρις θὰ δηλώση σὲ ἐκπομπὴ στὸ BBC τὴν 1 Ἰουλίου 1952: "Γιὰ πολὺ καιρὸ πίστευα κι ἐγὼ ὅτι τὰ ἐτρουσκικὰ θὰ μποροῦσαν νὰ μᾶς παράσχουν τὶς ἐνδείξεις ποὺ ψάχναμε, ὅμως κατὰ τὴν διάρκεια τῶν τελευταίων ἑβδομάδων κατέληξα στὸ συμπέρασμα ὅτι οἱ πινακίδες τῆς Κνωσσοῦ καὶ τῆς Πύλου πρέπει, τελικά, νὰ εἶναι γραμμένες στὴν ἑλληνική –μιὰ δύσκολη καὶ ἀρχαϊκὴ ἑλληνική, δεδομένου ὅτι εἶναι πεντακόσια χρόνια ἀρχαιότερη ἀπο τὸν Ὅμηρο καὶ γραμμένη μὲ ἕνα μᾶλλον συντομογραφικὸ τρόπο, ἀλλὰ πάντως ἑλληνική".

Ἀκόμη στὴν ἴδια ἐκπομπὴ ὑποστήριξε τὴν ἄποψη ὅτι στὸ ἑξῆς δὲν πρέπει νὰ λέγεται ὅτι ἡ γλῶσσα τῶν πινακίδων ποὺ βρέθηκαν στὴν Κνωσσὸ καὶ τὴν Πύλο καὶ χαρακτηρίζεται ὡς Γραμμικὴ Β εἶναι "μινωϊκὴ" γραφή, ἀλλὰ νὰ χαρακτηρίζεραι ὡς "μυκηναϊκὴ ἑλληνικὴ" γραφὴ καὶ ἑπομένως αὐτὴ ἡ γραφὴ δὲν ἦταν γλῶσσα τῶν Μινωιτῶν τοῦ Ἔβανς, ἀλλὰ τοῦ πολιτισμοῦ τῆς Ἠπειρωτικῆς Ἑλλάδος ποὺ εἶχε κέντρο τὶς Μυκῆνες καὶ στὴν πραγματικότητα πρόκειται γιὰ ἕναν πολιτισμὸ ποὺ προηγήθηκε τοῦ πολιτισμοῦ τῶν κλασσικῶν Ἑλλήνων.

Ὁ Βέντρις συνεργάσθηκε μὲ τὸν ἐγκρατῆ φιλόλογο Τσάντγκουικ καὶ οἱ δύο μαζὶ συνέγραψαν καὶ κυκλοφόρησαν τὸ σχετικὸ βιβλίο μὲ τίτλο "Ἔγγραφα σὲ Μυκηναϊκὰ Ἑλληνικά", τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται "ἀπὸ πέντε εἰσαγωγικὰ κεφάλαια γιὰ τὴν ἴδια τὴν ἀποκρυπτογράφηση καὶ γιὰ τὸ τί ἀποκαλύφθηκε σχετικὰ μὲ τὸ μυκηναϊκὸ σύστημα γραφῆς, τὴν γλῶσσα, τὰ κύρια ὀνόματα καὶ τὴν κοινωνία, ἀκολουθούμενα ἀπὸ τὴν λεπτομερῆ ἑρμηνεία τριακοσίων πινακίδων Γραμμικῆς Β , ὁμαδοποιημένων σὲ κεφάλαια "ὅπως ζῶα καὶ ἀγροτικὰ προϊόντα" καὶ "ὑφάσματα, ἀγγεῖα καὶ ἔπιπλα" καὶ ἀπὸ ἕνα ἐκτεταμένο λεξιλόγιο μυκηναϊκῶν λέξεων".

Ὁ Βέντρις ἀπέκτησε μεγάλη δόξα ἀπὸ τὴν ἀνακάλυψη αὐτή, ἀλλὰ δυστυχῶς σὲ ἡλικία μόλις 34 ἐτῶν σκοτώθηκε σὲ αὐτοκινητικὸ δυστύχημα τὰ μεσάνυκτα τῆς 5ης Σεπτεμβρίου τοῦ ἔτους 1956. Ἐπαινέθηκε ἀπὸ πολλοὺς ἐγκρατεῖς φιλολόγους, ἀκόμη καὶ ὅσο ζοῦσε, ποὺ τὸν γνώρισαν ὡς ἕναν ἄνθρωπο μὲ καλὴ διάθεση, ποὺ διακρινόταν γιὰ τὴν τελειομανία του, τὴν ἰδιοφυΐα του, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν μετριοφροσύνη καὶ τὴν σεμνότητά του.

Διάβασα μὲ ἐνδιαφέρον τὸ βιβλίο αὐτὸ καὶ εἶδα ὅλη τὴν ἱστορία πῶς κατέληξε ὁ Βέντρις νὰ "σπάση" τὸν κώδικα τῆς Γραμμικῆς Β, τὰ στάδια τὰ ὁποῖα πέρασαν οἱ πρὸ αὐτοῦ ἐπιστήμονες, ἀλλὰ καὶ ὁ ἴδιος, καθὼς καὶ τὴν ἀντιστοιχία τῶν συμβόλων τῆς Γραμμικῆς Β μὲ τὴν γλῶσσα τοῦ Ὁμήρου, καὶ γενικὰ μὲ τὴν μεταγενέστερη ἑλληνικὴ γλῶσσα. Καὶ μὲ ὅλα αὐτὰ φαίνεται ἡ κοινὴ ἑλληνικὴ παράδοση καὶ ὁ κοινὸς ἑλληνικὸς πολιτισμός. Καὶ βέβαια ἡ Γραμμικὴ Β εἶναι ἡ ἀρχαιότερη γραφὴ στὴν Εὐρώπη.

Τὰ ὅσα ἀνέφερα προηγουμένως ἔχουν μεγάλη ἀξία γιὰ δύο βασικοὺς λόγους.

Ὁ ἕνας διότι δείχνουν τὴν διαχρονικὴ παρουσία τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης, τεσσάρων χιλιάδων ἐτῶν, μὲ τὶς διάφορες γραφές της. Μὲ τὶς ἀνακαλύψεις του Βέντρις παρατηροῦμε ὅτι ἡ γραπτὴ ἑλληνικὴ γλῶσσα ἀνάγεται –μὲ τὶς ἕως τώρα ἀνακαλύψεις, μᾶς περιμένουν ὅμως καὶ ἄλλες ἐκπλήξεις– ἕως τὸ 1500 π.Χ. καὶ βεβαίως ὑπάρχει ἀκόμη καὶ ἡ παράδοση –ποῦ δὲν ἔχει ἀκόμη διαβαστῇ- ποὺ φθάνει ἕως τὸ 2000 π.Χ. Εἶναι σημαντικὸ νὰ σκεπτόμαστε ὅτι ἡ Γραμμικὴ Β τῆς ὁποίας πινακίδες βρέθηκαν στὴν Κνωσσὸ τῆς Κρήτης, καὶ τὴν ἠπειρωτικὴ Ἑλλάδα, ἤτοι τὶς Μυκῆνες καὶ τὴν Πύλο, μαζὶ μὲ τὴν Γραμμικὴ γραφὴ Α' καὶ τὴν ἱερογλυφική, δείχνουν τὴν ἔντονη παρουσία τοῦ ἑλληνισμοῦ σὲ ὅλες τὶς περιόδους τοῦ ἱστορικοῦ βίου.

Ὁ δεύτερος εἶναι ὅτι ἡ γλῶσσα δὲν εἶναι ἁπλῶς μιὰ μορφὴ ἐπικοινωνίας μεταξὺ τῶν ἀνθρώπων, ἀλλὰ κυρίως καὶ πρὸ παντὸς εἶναι φορέας πολιτισμοῦ. Ὅπως μὲ τὶς ἀνασκαφὲς βρίσκουμε τὰ στοιχεῖα τοῦ πολιτισμοῦ τοῦ παρελθόντος, ἔτσι καὶ μὲ τὴν γλῶσσα, καὶ μάλιστα πολὺ περισσότερο μὲ αὐτήν, μποροῦμε νὰ δοῦμε τὸν πολιτισμὸ καὶ τὸν τρόπο ζωῆς τῶν κοινωνιῶν τῆς ἐποχῆς ἐκείνης. Ἀπώλεια μιᾶς γλώσσας ἢ μιᾶς γραφῆς της συνίσταται στὴν ἀπώλεια ἑνὸς πολιτισμοῦ.

Καὶ αὐτό, βέβαια, δείχνει το πῶς πρέπει νὰ σεβόμαστε τὴν γλῶσσα, νὰ μὴ τὴν ὑπονομεύουμε, ἀλλὰ καὶ νὰ τὴν ἐνισχύουμε ποικιλοτρόπως. Καὶ αὐτὸ λέγεται γιὰ τὴν σημερινὴ ἐποχή, στὴν ὁποία παρατηρεῖται μιὰ λεξιπενία, καθὼς τὸ λεξιλόγιο τῶν συγχρόνων Ἑλλήνων ἔχει πτωχύνει. Οἱ ἄνθρωποι ἔχουν περιορίσει τὴν γλῶσσα ποὺ μιλοῦν σὲ ἕναν μικρὸ ἀριθμὸ λέξεων καὶ ἔτσι μὲ διαφόρους τρόπους ἡ γλῶσσα ὑποβαθμίζεται, ἀφοῦ μάλιστα τὶς περισσότερες φορὲς δέχεται καὶ ἀπὸ ξένες γλωσσικὲς ἐπιδράσεις.

Γι' αὐτὸ χρειάζεται νὰ δώσουμε πολὺ μεγάλη σημασία στὴν γλῶσσα μας, ὡς φορέα καὶ παράγοντα πολιτισμοῦ καὶ ὄχι μόνον δὲν πρέπει νὰ τὴν ὑποβαθμίζουμε, ἀλλὰ νὰ βρίσκουμε συνεχῶς τρόπους νὰ τὴν ἀναβαθμίζουμε, ὥστε νὰ ἔχουμε τὴν δυνατότητα νὰ ἐπικοινωνοῦμε μὲ τὸν πολιτισμὸ ποὺ καλλιέργησαν οἱ πρόγονοί μας. Εἶναι σημαντικὸ τὸ γεγονὸς νὰ ἔχουμε ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες, μὲ τὴν γλῶσσα, μιὰ τέτοια διαχρονικὴ παρουσία στὰ γράμματα καὶ τὸν πολιτισμό, ἀλλὰ νὰ ἔχουμε καὶ τὴν δυνατότητα νὰ μελετοῦμε κείμενα ποὺ γράφηκαν πάνω ἀπὸ τρεῖς χιλιάδες χρόνια καὶ τώρα μὲ τὴν ἀποδικωποίηση τῆς Γραμμικῆς Β νὰ διαβάζουμε κείμενα τρισήμιση χιλιάδων ἐτῶν. Ἐλπίζουμε δὲ νὰ "σπάση" καὶ ὁ κώδικας καὶ τῆς Γραμμικῆς Α, ἀφοῦ ὅπως λέγεται προχώρησαν οἱ ἔρευνες, καὶ τῆς ἱερογλυφικῆς, ὥστε νὰ δοῦμε, ἀκόμη καλύτερα, τὴν διαχρονικὴ ἀξία τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης μὲ τὶς πολλὲς διαλέκτους της, τῆς ἱστορικῆς ἑλληνικῆς συνέχειας καὶ τοῦ πολιτισμοῦ.

Ἡ γλωσσικὴ παιδεία, ποὺ εἶναι παράγοντας πολιτισμοῦ, δὲν συνίσταται ἁπλῶς στὴν μεταφορὰ τῆς γλώσσας μας ἀπὸ τὴν ἀρχαῖα στὴν δική μας σύγχρονη πραγματικότητα, ἀλλὰ κυρίως καὶ πρὸ παντὸς συνίσταται στὴν ἀνύψωσή της καὶ τὴν εὕρεση τοῦ "πνεύματος" ποὺ μεταφέρει. Δὲν εἶναι, δηλαδή, θέμα μετάφρασης, ἀλλὰ κυρίως θέμα μύησης στὸν πολιτισμό της καὶ τὴν διατήρηση τῆς ἱστορικῆς τῆς συνέχειας. Ἄλλωστε αὐτὸ ἔκανε τὸ λεγόμενο κίνημα τοῦ "ἀττικισμοῦ" τοῦ 1ου αἰῶνα π.Χ., ὅταν διαπίστωναν ὅτι φθειρόταν ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα, μὲ τὴν κοινὴ ἑλληνιστικὴ διάλεκτό της. Αὐτὸ τὸ βλέπουμε καὶ στὴν ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῶν ἁγίων Πατέρων μας, μὲ τὴν λατρεία καὶ τὴν δογματικὴ ἔκφραση, ἀφοῦ οἱ Πατέρες προσπαθοῦσαν νὰ ἀνεβάζουν τὴν ἔκφραση τῆς γλώσσης καὶ προσπαθοῦσαν νὰ ἀνυψώσουν τοὺς ἀνθρώπους στὸ ὕψος τῆς γλώσσας καὶ τοῦ πολιτισμοῦ, καθὼς καὶ στὸ ὕψος τῆς θεολογίας ποὺ μεταφέρει ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα. Εἶναι χαρακτηριστικὴ ἡ ἔκφραση ποὺ συναντοῦμε σὲ ἕνα τροπάριο: "Τῷ βραχεῖ ρήματι καὶ πολλὴ συνέσει θεοπνεύστως ἀπεφθέγξαντο...".

Ὅταν μελετοῦμε κείμενα τῶν ἀρχαίων διαλέκτων τῆς γλώσσας μας, μᾶς δίδεται ἡ δυνατότητα νὰ ἀναβαπτίζουμε καὶ τὴν σύγχρονη διάλεκτο ποῦ, ἐν πολλοῖς, ἔχει εὐτελισθῇ σὲ μεγάλο βαθμό. Μὲ τὴν διατήρηση δὲ αὐτοῦ τοῦ γλωσσικοῦ πλούτου μποροῦμε νὰ κρατήσουμε καὶ τὴν γλῶσσα τῆς Ἐκκλησίας, τῶν Πατέρων τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων, ἀφοῦ ἐκεῖνοι ἀγωνίσθηκαν σκληρὰ γιὰ νὰ ἐκφράσουν τὶς ἀποκαλυπτικὲς ἐμπειρίες τους μὲ τοὺς ὅρους τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης, ὁπότε καὶ αὐτὴ ἡ ἔκφραση ἀποτελεῖ τώρα τμῆμα τῆς παραδόσεως μας.

Τελειώνω μὲ τὴν παρατήρηση τοῦ Πρύτανη τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν καὶ εἰδικοῦ Γλωσσολόγου κ. Γεωργίου Μπαμπινιώτη ὅτι "ἡ Γλῶσσα εἶναι ἡ ἔκφρασή μας, ἡ πραγματικότητά μας, εἶναι ἡ ἱστορία μας, ἡ ζωή μας μὲ κάποιο τρόπο, εἶναι ἡ νοοτροπία μας, εἶναι ἡ ταυτότητά μας". Καὶ θὰ μποροῦσα νὰ προσθέσω ὅτι εἶναι ἡ θεολογικὴ καὶ ἐκκλησιαστική μας ἱστορία καὶ ζωή.-