Ἐπίκαιροι σχολιασμοί: Σημειώσεις μετὰ ἀπὸ μιὰ συζήτηση

Πρωτοπρεσβυτέρου π. Θωμᾶ Βαμβίνη

Θεωρῶ ὅτι εἶναι πολὺ ἐνδιαφέρον νὰ ἐρευνηθῇ το πῶς ἡ ἀσκητικὴ γενικά, καὶ ἡ εὐαγγελικὴ ἄσκηση εἰδικά, κινοῦνται σὲ παράλληλους δρόμους μὲ τὴν μαθηματικὴ σκέψη. Δὲν ταυτίζονται, δὲν ἔχουν κοινὴ πορεία, οὔτε προφανῶς κοινὸ τέλος. Ἔχουν, ὅμως, ἀναλογίες ποὺ διαπιστώνονται σὲ παράλληλες "συμπεριφορές" τους. Ἐδῶ πρέπει νὰ διευκρινήσω, ὅτι ἡ λέξη "ἀναλογία", ποὺ χρησιμοποιήθηκε προηγουμένως, δὲν δημιουργεῖ κανένα θεολογικὸ πρόβλημα, γιατί δὲν μπαίνει ἀνάμεσα στὸ κτιστὸ καὶ τὸ ἄκτιστο, ἀλλὰ ἀνάμεσα σὲ δυὸ διαφορετικῆς μορφῆς ἀνθρώπινες δραστηριότητες.

Ὁ παραλληλισμὸς τῆς εὐαγγελικῆς ἄσκησης μὲ τὴν μαθηματικὴ σκέψη σὲ ὁρισμένους μπορεῖ νὰ φαίνεται ἀπίθανος ἢ περίεργος, ἐνῷ σὲ ἄλλους εὐεξήγητος, ἀφοῦ καὶ στὴ μιὰ καὶ στὴν ἄλλη περίπτωση ἀσχολούμαστε μὲ "ἀσκήσεις". Στὴν μιὰ περίπτωση ἀσκούμαστε στὴν ὑπακοὴ τῶν εὐαγγελικῶν ἐντολῶν γιὰ νὰ ἐθισθοῦμε στὴν ἀρετὴ καὶ στὴν ἄλλη ἀσκούμαστε στὴν λύση προβλημάτων γιὰ νὰ ὀξύνουμε τὴν προσοχή μας καὶ νὰ ἀφομοιώσουμε καλύτερα τὶς μαθηματικὲς ἔννοιες, ὥστε νὰ ἀποκτήσουμε εὐχέρεια στὴν ἀντιμετώπιση περιπλοκότερων προβλημάτων. Αὐτὴ ἡ παραλληλία δὲν ἐξαντλεῖται, ὅμως, ἁπλῶς στὴν ὕπαρξη ἀσκήσεων, ἀλλὰ ἐπεκτείνεται καὶ στὴν διαδικασία τῆς ἀντιμετωπίσεώς τους.

Ὅλα αὐτὰ ἂς θεωρηθοῦν σὰν μιὰ ἀναγκαία εἰσαγωγὴ στὸ θέμα τὸ ὁποῖο μὲ συντομία θὰ ἀναπτύξουμε στὴ συνέχεια. Εἶναι θέμα τὸ ὁποῖο προέκυψε στὸ μέσον μιᾶς συζήτησης μὲ μαθητές, ὅταν ἀνοίχθηκε μιὰ παρένθεση σ' ἕνα μάθημα Γεωμετρίας. Σκοπὸς τῆς παρένθεσης ἦταν νὰ κατανοήσουν οἱ μαθητὲς τὴν εὐρύτητα ποὺ ἔχει μιὰ γεωμετρικὴ μέθοδος, ἡ ὁποία ὀνομάζεται ἀναλυτική–συνθετική. Ὅλοι ὅσοι πέρασαν ἀπὸ τὰ θρανία τοῦ Λυκείου βρέθηκαν κάποτε ἀντιμέτωποί της... Αὐτὴ ἡ μέθοδος μᾶς βοηθᾶ νὰ λύνουμε κάποια προβλήματα, ποὺ ὀνομάζονται προβλήματα γεωμετρικῶν κατασκευῶν, ἀλλά, ὅμως, εὔκολα κανεὶς μπορεῖ νὰ διαπιστώση ὅτι ὁ τρόπος της, μὲ ὁρισμένες προσαρμογές, μπορεῖ νὰ μᾶς χρησιμεύση καὶ στὴν ἀντιμετώπιση πολλῶν καθημερινῶν, ἐσωτερικῶν καὶ ἐξωτερικῶν, προβλήματων. Τὸ πιὸ σημαντικὸ εἶναι ὅτι ἡ ἀναλυτικὴ καὶ συνθετικὴ μέθοδος ἔχει ἀρκετὲς ὁμοιότητες, παρὰ τὶς θεμελιακὲς διαφορές, μὲ τὴν "μέθοδο" τῆς εὐαγγελικῆς ἄσκησης. Οἱ παρακάτω σημειώσεις εἶναι μιὰ ἐπέκταση ἐκείνης τῆς σύντομης συζήτησης μὲ τοὺς μαθητές.

Γιὰ τὴν συνέχεια ὅμως θεωρῶ ὅτι εἶναι ἀπαραίτητες κάποιες γεωμετρικὲς παρατηρήσεις, ὅσο καὶ ἂν κάτι τέτοιο θὰ ἐπαναφέρη πιθανῶς στὴν μνήμη ὁρισμένων ἀναγνωστῶν τῆς Παρέμβασης τραυματικὲς μαθητικὲς ἐμπειρίες...

Οἱ ἀρχαῖοι μας πρόγονοι, ὅταν ἤθελαν νὰ κατασκευάσουν ἕνα γεωμετρικὸ σχῆμα ἀπέφευγαν νὰ χρησιμοποιοῦν σύνθετα ὄργανα· ἤθελαν τὰ πάντα νὰ τὰ κατασκευάζουν χαράζοντας εὐθεῖες γραμμὲς καὶ κύκλους, γι' αὐτὸ χρησιμοποιοῦσαν μόνον κανόνα (χάρακα) καὶ διαβήτη. Ὅταν ἕνα σχῆμα τὸ κατασκεύαζαν μὲ κανόνα καὶ διαβήτη, χωρὶς νὰ χρησιμοποιήσουν ἄλλα ὄργανα, τότε ἔλεγαν ὅτι τὸ κατασκεύασαν γεωμετρικά. Γιὰ τὶς ἀκριβεῖς κατασκευές, ὅμως, τῶν σχημάτων, τὰ λίγα καὶ ἁπλὰ ὄργανα ἀπαιτοῦσαν ἔξυπνους, καὶ πολλὲς φορές, σύνθετους τρόπους. Αὐτὸ ἀνάγκασε τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες μαθηματικοὺς νὰ ἐπινοήσουν κάποιες "κατασκευαστικὲς" μεθόδους, ἡ βασικότερη ἀπὸ τὶς ὁποῖες εἶναι ἡ ἀναλυτική-συνθετικὴ μέθοδος.

Πιστεύω ὅτι μιὰ ἁπλὴ περιγραφὴ τῆς μεθόδου αὐτῆς μπορεῖ νὰ δείξη τὴν ἀναλογία της πρὸς τὴν ἀσκητικὴ μέθοδο των "εὐαγγελικῶς ζώντων".

Ἂς ὑποθέσουμε, λοιπόν, ὅτι μᾶς ζητήθηκε νὰ κατασκευάσουμε ἕνα γεωμετρικὸ σχῆμα, γιὰ τὸ ὁποῖο μᾶς ἔδωσαν ὁρισμένα στοιχεῖα. Ἂν ἡ κατασκευή του δὲν εἶναι ἀμέσως φανερή, τότε καταφεύγουμε στὴν ἑξῆς παραδοχή. Θεωροῦμε ὅτι κατασκευάσαμε τὸ ζητούμενο σχῆμα, τὸ ὁποῖο πρόχειρα τὸ ζωγραφίζουμε, προσπαθῶντας νὰ φαίνονται καλὰ ὅλα τὰ στοιχεῖα ποὺ μᾶς ἔδωσαν. Ἔτσι, ἔχουμε μπροστά μας τὸ σχῆμα ποὺ μᾶς ζητήθηκε, στὸ ὁποῖο εὔκολα μποροῦμε νὰ ἐπισημάνουμε ὅλες τὶς χαρακτηριστικές του ἰδιότητες, κάποιες ἀπὸ τὶς ὁποῖες μᾶς ὑποδεικνύουν τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο μποροῦμε νὰ τὸ κατασκευάσουμε. Αὐτὲς οἱ ἰδιότητες εἶναι ποὺ μᾶς ἐνδιαφέρουν. Ἡ σκέψη μας, δηλαδή, εἶναι ἁπλή. Λέμε: ἂν κατασκευάζαμε τὸ σχῆμα τί ἰδιότητες θὰ εἶχε; Καὶ γιὰ νὰ μὴ στεκόμαστε μόνο στὴν σκέψη φτιάχνουμε μπροστά μας ἕνα πρόχειρο σχῆμα, γιὰ νὰ βλέπουμε τὶς ἰδιότητές τους καλύτερα. Μέχρι τὸ σημεῖο αὐτὸ βρισκόμαστε στὴν ἀνάλυση. Ἀφοῦ, λοιπόν, μὲ τὴν ἀνάλυση ἐπισημάνουμε τὶς ἰδιότητες ποὺ μᾶς ἐπιτρέπουν νὰ κατασκευάσουμε τὸ ζητούμενο σχῆμα, ἐκτελοῦμε στὴ συνέχεια τὴν κατασκευή. Ἡ κατασκευὴ τοῦ σχήματος ὀνομάζεται ἀλλιῶς σύνθεση.

Στὴν Γεωμετρία ἡ ἀνάλυση εἶναι δυσκολότερη ἀπὸ τὴν σύνθεση. Στὴν πνευματικὴ ζωή, ὅμως, τὰ πράγματα εἶναι ἀνάποδα· ἡ ἀνάλυση εἶναι εὐκολότερη ἀπὸ τὴν σύνθεση, γι' αὐτούς, βέβαια, ποὺ δὲν εἶναι παντελῶς πνιγμένοι στὴν πνευματικὴ ραθυμία. Αὐτὸ μπορεῖ νὰ φανῇ ἀρκετὰ καθαρά, ἂν ἐξηγήσουμε τὸ πῶς ἀντιλαμβανόμαστε τὴν "ἀνάλυση" καὶ τὴν "σύνθεση" μέσα στὸ πλαίσιο τῆς εὐαγγελικῆς ἄσκησης.

Μὲ τὴν "ἀκενόδοξη" καὶ εἰλικρινῆ ἀνάγνωση τῶν ἁγιογραφικῶν καὶ πατερικῶν κειμένων ἀκτινογραφοῦμε τὸν ἑαυτό μας. Ἐντοπίζουμε τὰ ἐσωτερικά μας τραύματα. Διαπιστώνουμε τὴν ἀπόστασή μας ἀπὸ τὴν αὐθεντικὴ ἐν Χριστῷ ζωῇ. Ταυτόχρονα, σὲ κάποιο βαθμό, μαθαίνουμε ἀπὸ τὴν ζωὴ τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν ἁγίων τὶς "ἰδιότητες" τοῦ πιστοῦ καὶ ἐνάρετου ἀνθρώπου· ἀποκτοῦμε, δηλαδή, κάποια γνώση τοῦ χαρακτῆρα του. Αὐτὴ ἡ προκαταρτικὴ γνώση μας εἶναι πολὺ χρήσιμη, διότι εἶναι ἡ βάση πάνω στὴν ὁποία μπορεῖ νὰ στηριχθῇ κάθε ἀσκητική μας προσπάθεια. Κατὰ κάποιο τρόπο, μὲ αὐτὴ τὴν γνώση, "ζωγραφίζουμε" μπροστά μας τὴν εἰκόνα πρὸς τὴν ὁποία θέλουμε νὰ μεταμορφώσουμε τὸν ἑαυτό μας. Μὲ προσεκτικὴ μελέτη διαπιστώνουμε τὶς ἰδιότητές της, οἱ ὁποῖες μᾶς βοηθοῦν νὰ τὴν πραγματοποιήσουμε. Ἡ διαδικασία τῆς πραγματοποίησης, προσαρμοσμένη στὴν δυσκολοκατόρθωτη ἀρετὴ τῆς ἀγάπης, ἀκολουθεῖ τὶς ἑξῆς φάσεις. Προσπαθοῦμε νὰ σκεφτοῦμε το πῶς θὰ συμπεριφερόμασταν ἂν εἴχαμε τὴν ἀρετὴ τῆς ἀγάπης. Αὐτὴ ἡ σκέψη τρέφεται κυρίως ἀπὸ τὰ κείμενα καὶ τὴν γενικότερη ἐσωτερική μας εὐαισθησία. Ὅταν ἐντοπίσουμε τὰ γνωρίσματα καὶ τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο δρᾶ αὐτὸς ποὺ ἀγαπάει ἀληθινὰ ὁλοκληρώνουμε τὸ στάδιο τῆς "ἀνάλυσης", τὸ ὁποῖο μὲ σχετικὴ ἐπιτυχία μπορεῖ νὰ διέλθη κάθε ἄνθρωπος ποὺ ἀγαπᾶ τὴν μελέτη καὶ ἔχει κάποιο ἐνδιαφέρον γιὰ τὰ πνευματικὰ θέματα. Ἡ συνέχεια, ὅμως, δὲν εἶναι τὸ ἴδιο εὔκολη. Στὴν "σύνθεση" τῆς ἀρετῆς, στὴν "κατασκευὴ" τῆς εἰκόνας τῆς πάνω στὴν ὕπαρξή μας, ἐμφανίζονται δυσκολίες, διότι στὶς καλὲς ἀποφάσεις μας ἀντιστέκεται ἡ συνήθεια τῆς ψυχῆς, ἡ ὁποία ἀλλάζει πολὺ ἀργὰ καὶ δύσκολα. "Σύνθεση" τῆς ἀρετῆς εἶναι το νὰ ἐνεργοῦμε πάντοτε σὰν νὰ τὴν εἴχαμε, σὰν νὰ τὴν εἶχε ἀφομοιώση ἡ ψυχή μας, ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὶς ἀντιστάσεις ποὺ πιθανῶς αἰσθανόμαστε μέσα μας. Ἡ ἐπιμονὴ στὸ ἐνάρετο ἔργο –στὴν πράξη τῆς ἀρετῆς– συνιστᾶ τὴν ζωὴ τῆς μετανοίας.

Σὲ αὐτὸ τὸ σημεῖο νομίζω ὅτι εἶναι ἀπαραίτητες κάποιες ἐπισημάνσεις: Πρῶτον, ἡ διαδικασία ἀπόκτησης τῶν ἀρετῶν δὲν εἶναι μιὰ τυποποιημένη, ψυχρή, λογικὴ διαδικασία, ὅπως εἶναι ἡ ἀναλυτική–συνθετική μέθοδος ἐπιλύσεως γεωμετρικῶν προβλημάτων. Ἐδῶ τὸ ζητούμενο δὲν εἶναι ἡ κατασκευὴ ἑνὸς γεωμετρικοῦ σχήματος, ἀλλὰ ἡ ἀναγέννηση τοῦ ἀνθρώπου, ἡ μόρφωση τοῦ Χριστοῦ μέσα στὴν καρδιά του, ἡ "κατασκευὴ" τοῦ νέου ἐν Χριστῷ ἀνθρώπου. Τὸ μαθηματικὸ πρόβλημα, εἴτε λυμένο εἴτε ἄλυτο, εἶναι ἔξω ἀπὸ ἐμᾶς, δὲν ἐπιδρᾶ στὴν ὕπαρξή μας. Τὰ "πνευματικὰ προβλήματα", ὅμως, βρίσκονται μέσα μας καὶ ρυθμίζουν τὴν ζωή μας. Δεύτερον, τὸ νὰ ἐνεργοῦμε σὰν νὰ εἴχαμε τὴν ἀρετὴ δὲν συνιστᾶ ὑποκρισία, γιατί δὲν ἐπιδιώκουμε νὰ φανοῦμε ἐνάρετοι, ἀλλὰ νὰ ἀποκτήσουμε τὴν ἀρετή. Ἡ εἰλικρινὴς προσπάθεια νὰ ἐνεργοῦμε σύμφωνα μὲ τὸ ὑπόδειγμα τῆς ἀρετῆς συμμεταβάλλει καὶ τὴν ἐσωτερική μας κατάσταση. Ἡ ἐποπτία, μάλιστα, τῶν ἐσωτερικῶν μας κινήσεων ἐνισχύεται ἀπὸ τὸν ἐθισμό μας στὴν τήρηση τῶν εὐαγγελικῶν ἐντολῶν. Τρίτον, στὰ "πνευματικὰ προβλήματα" δὲν ὑπάρχει ὁριστικὴ λύση. Ἡ "σύνθεση" ποὺ κάθε φορὰ ἐπιτυγχάνουμε μας ἀποκαλύπτει ὅτι εἴμαστε πολὺ μακρυὰ ἀπὸ τὴν πλήρη "κατασκευὴ" τοῦ νέου ἐν Χριστῷ ἀνθρώπου. Γιατί ἡ χριστιανικὴ ἀρετὴ δὲν ἔχει ὅρια. Ἡ ὁμοίωση μὲ τὸν Χριστὸ εἶναι μιὰ διαρκὴς "ἀτέλεστη" πορεία. Γι' αὐτὸ κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ καυχηθῇ ὅτι "ἔλυσε τὸ πρόβλημα τῆς ζωῆς του". Τὸ λύνει διαρκῶς, μέχρι νὰ λυθῇ τελείως καὶ ὁριστικὰ ἀπὸ τὰ ἐπίγεια.