Κύριο ἄρθρο: Ἡ γονιμοποίηση τοῦ πολιτισμοῦ ἀπὸ τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Μιλῶντας γιὰ τὴν γονιμοποίηση τοῦ πολιτισμοῦ ἀπὸ τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία πρέπει νὰ ἐντοπίσουμε, ὅσο μποροῦμε πιὸ σύντομα, τὶς τρεῖς ἔννοιες, ἤτοι πολιτισμός, γονιμοποίηση, Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία.

1. Πολιτισμός

Εἶναι ἀνάγκη στὴν ἀρχὴ νὰ ἑρμηνευθῇ τί ἀκριβῶς εἶναι αὐτὸ ποὺ ὀνομάζουμε πολιτισμό, γιατί κατὰ τὸν Ἀντισθένη "ἀρχὴ σοφίας ὀνομάτων ἐπίσκεψις".

Ὁ ὅρος πολιτισμὸς εἶναι κάτι τὸ ὁποῖο χρειάζεται μελέτη καὶ εὐρύτερη ἀνάλυση. Τὸ βασικὸ σημεῖο εἶναι ὅτι ἡ λέξη πολιτισμὸς παράγεται ἀπὸ τὴν λέξη πόλη καὶ δηλώνει τὴν ζωὴ τῶν κατοίκων τῆς πόλης. Κατ' ἐπέκταση, μὲ τὴν λέξη πολιτισμὸς δηλώνεται τὸ βίωμα, οἱ μνῆμες, οἱ γνώσεις, τὰ ἤθη καὶ οἱ ποικίλες ἀξίες τοῦ ἀνθρώπου τῆς πόλης, καθὼς ἐπίσης καὶ ὁ τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο οἱ πολῖτες κάποιας πόλης καὶ κατ' ἐπέκταση μιᾶς εὐρύτερης περιοχῆς ὀργανώνουν τὸν τρόπο ζωῆς καὶ συμπεριφορᾶς τους.

Αὐτὸ ποὺ σήμερα ὀνομάζουμε πολιτισμό, εἶναι συγκερασμὸς τῶν δύο λατινικῶν λέξεων civilitas καὶ cultura , μὲ τὴν διαφορὰ ὅτι ἡ civilitas δηλώνει τὸν τρόπο συμπεριφορᾶς αὐτοῦ ποὺ ζῇ στὴν πόλη, ἐνῷ ἡ cultura δηλώνει κατ' ἀρχὰς τὶς γεωργικὲς καλλιέργειες τῶν κατοίκων τῆς ὑπαίθρου καὶ κατ' ἐπέκταση δηλώνει τὶς τέχνες ποὺ καλλιεργοῦν καὶ προάγουν τὸ πνεῦμα τοῦ ἀνθρώπου. Ἔτσι, ἡ ἔννοια τοῦ πολιτισμοῦ ἀναφέρεται στὸν τρόπο ζωῆς τοῦ κοινωνικοῦ συνόλου, ἐνῷ ἡ κουλτούρα ἀναφέρεται στὴν προσωπικὴ πρόοδο καὶ καλλιέργεια τοῦ κάθε πολίτη. Οἱ ἔννοιες αὐτὲς ἀναλύονται στὸ βιβλίο των Νίκου Βερνίκου καὶ Σοφίας Δασκαλοπούλου μὲ τίτλο "πολυπολιτισμικότητα, οἱ διαστάσεις τῆς πολιτισμικῆς ταυτότητας".

Κάτι ἄλλο ποὺ εἶναι ἀρκετὰ ἐνδιαφέρον καὶ πρέπει νὰ σημειωθῇ εἶναι ὅτι ἡ ἔννοια τοῦ πολιτισμοῦ δὲν συνδέεται μόνον μὲ τὴν ζωὴ καὶ τοὺς ζωντανοὺς ἀνθρώπους, ἀλλὰ καὶ μὲ τὸν θάνατο, ἀφοῦ στὴν κοινότητα ἀνήκουν καὶ οἱ νεκροί-κεκοιμημένοι, μὲ τοὺς ὁποίους ἀσχολεῖται ἡ κοινότητα, διοργανώνει τελετές, κατασκευάζει μνημεῖα καὶ παράγει καὶ προάγει τὴν τέχνη καὶ τὸν πολιτισμό.

Ἡ Καθηγήτρια τοῦ Πανεπιστημίου Raris I Francoise Dastur, στὸ βιβλίο της μὲ τίτλο "ὁ θάνατος, δοκίμιο γιὰ τὸ πεπερασμένο", μεταξὺ τῶν ἄλλων σημαντικῶν σημείων, ἀναλύει καὶ τὴν σχέση μεταξὺ τοῦ πολιτισμοῦ καὶ τοῦ θανάτου, ὅπως καὶ τὸ γεγονὸς τοῦ πένθους ὡς "ἀπαρχῆς τοῦ πολιτισμοῦ".

Στὸ βιβλίο αὐτὸ γράφεται ὅτι "ἀπὸ τὰ βασικὰ χαρακτηριστικὰ τῶν ἀνθρώπων εἶναι ἡ γλῶσσα, ἡ σκέψη, τὸ γέλιο, καὶ ἡ γνώση ὅτι κάποια μέρα θὰ πεθάνουν". Ὁ ἄνθρωπος, ὅπως ἔλεγε ὁ Ἀριστοτέλης, εἶναι πολιτικὸ ζῶον, καὶ αὐτὸ ἐννοεῖται ὅτι δὲν ζῇ μόνον μὲ τοὺς ζωντανούς, ἀλλὰ καὶ μὲ αὐτοὺς ποὺ προϋπῆρξαν ἀπὸ αὐτόν, ἀφοῦ ὑπάρχει μιὰ συνεχὴς ροὴ τῶν γενεῶν. Παρατηρεῖται στὴν ζωὴ μιὰ διαδοχὴ χρόνου, καὶ γι' αὐτὸ πολιτισμὸς ὑπάρχει ἐκεῖ ποὺ "ἐξασφαλίζεται μιὰ κάποια κυριαρχία ἐπὶ τῆς ἀμετάστρεπτης ροῆς τοῦ χρόνου". Αὐτὴ ἡ κυριαρχία παρατηρεῖται "στὶς πένθιμες τελετές", "τὴ διατήρηση τοῦ προφορικοῦ λόγου, στὴν γραφή, τὴ λατρεία τῶν προγόνων ἀλλὰ καὶ τὶς μυθολογικὲς ἀφηγήσεις καὶ τὴ λογοτεχνία γενικά". Γι' αὐτὸ καὶ γύρω ἀπὸ τὸν θάνατο παράγεται ἡ τέχνη, μὲ τὰ τραγούδια, τὰ ποιήματα, τὶς τελετές, τὰ μνημεῖα, τὶς μνῆμες. Ὅταν ἀφαιρεθῇ ὁ θάνατος ἀπὸ τὸν πολιτισμὸ τότε θὰ χαθῇ ἕνα μεγάλο καὶ δημιουργικὸ τμῆμα του. Ἔτσι μποροῦμε νὰ κάνουμε λόγο γιὰ τὸ ὅτι τὸ πένθος εἶναι ἡ "ρίζα τοῦ ἴδιου τοῦ πολιτισμοῦ". Ἂν σκεφθῇ κανεὶς ὅτι τὰ ὑπαρξιακὰ ἐρωτήματα παράγουν πολιτισμό, μὲ τὴν ἔννοια ὅτι ἡ βεβαιότητα τοῦ θανάτου κάνει τὸν ἄνθρωπο νὰ ἐντείνη τὴν δραστηριότητά του σὲ διαφόρους τομεῖς τῆς ζωῆς καὶ γίνεται δημιουργικός, τότε ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ὁ πολιτισμὸς ἔχει σχέση μὲ τὸ πένθος καὶ τὸν θάνατο καὶ ὅλα αὐτὰ λέγονται ἀπὸ τὴν ἄποψη ὅτι ὁ πολιτισμὸς δὲν ταυτίζεται ἀπόλυτα μὲ τὴν τεχνολογία.

Αὐτὸ σημαίνει ὅτι μιὰ κοινωνία ἀνθρώπων ποὺ ζῇ μιὰ κοινὴ ζωὴ καὶ παράγει πολιτισμὸ συμπεριλαμβάνει τόσο τὴν ζωὴ ὅσο καὶ τὸν θάνατο, τόσο τοὺς ζωντανοὺς ὅσο καὶ τοὺς κεκοιμημένους, τοὺς ὁποίους θεωρεῖ ὅτι ὑπάρχουν. Ἡ Dastur παρατηρεῖ: "Πράγματι, μιὰ ἱστορικὴ ἀνθρωπολογία τοῦ θανάτου δείχνει ὅτι οἱ ἄνθρωποι τῶν ἀρχαϊκῶν κοινωνιῶν ἀποστρέφονται τὴν ἰδέα μιᾶς ὁριστικῆς καὶ ὁλοκληρωτικῆς ἐξαφάνισης καὶ θεωροῦν ὅτι οἱ νεκροὶ συνεχίζουν νὰ διάγουν πλάϊ μας ἕνα ἀόρατο βιβλίο καὶ δὲν σταματοῦν νὰ παρεμβαίνουν στὴν πορεία τῆς ὕπαρξης ἐκείνων ποὺ αὐτοαπακαλοῦνται ζωντανοί". Γι' αὐτὸ καὶ ὁ Ἡράκλειτος σὲ ἕνα ἀπόφθεγμά του ἔλεγε: "ὁ χαρακτῆρας τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ὁ δαίμονάς του".

2. Ἀλλοίωση καὶ γονιμοποίηση τῶν πολιτισμικῶν χαρακτηριστικῶν

Ὅταν κάνουμε λόγο γιὰ ἀλλοίωση καὶ γονιμοποίηση τῶν πολιτισμικῶν χαρακτηριστικῶν ἐννοοῦμε ὅτι οἱ παραδόσεις ποὺ ἐπικρατοῦν σὲ μιὰ κοινότητα ἀνθρώπων, τόσο μέσα στὸν χῶρο ὅσο καὶ μέσα στὸν χρόνο, τὰ "συμφωνημένα ὑπονοούμενα" κατὰ τὸν Σεφέρη, καὶ ποὺ καταρτίζονται ἀπὸ τὴν θρησκεία, τὴν τέχνη, τὴν ἐπιστήμη, τὰ ἤθη καὶ τὰ ἔθιμα τῶν ἀνθρώπων, τὴν στάση τους ἀπέναντι στὴν ζωὴ καὶ τὸν θάνατο, δέχονται ἐπιρροές, ἐπιδράσεις, ἀλλοιώσεις καὶ μεταβολές.

Στὸ βιβλίο ποὺ ἀναφέραμε πιὸ πάνω μὲ τὸν τίτλο "Πολυπολιτισμικότητα" γίνεται λόγος γιὰ τὴν σύνθεση καὶ τὴν ἀπώλεια τῶν πολιτισμικῶν χαρακτηριστικῶν. Ὅταν βγαίνουν οἱ πολιτισμοὶ ἀπὸ τὴν ἀπομόνωσή τους καὶ ἔρχονται σὲ ἐπαφὴ μὲ ἄλλους πολιτισμούς, καὶ αὐτὸ γίνεται μὲ τὸ ἐμπόριο, τὴν ναυτιλία, τὴν θρησκεία, τὸν πόλεμο, τοὺς δεσμοὺς τῆς συγγένειας, τὴν ἀνταλλαγὴ συζύγων καὶ τῶν δώρων καὶ μὲ τὶς συνεργασίες, παρατηροῦνται διάφορα φαινόμενα ποὺ συντελοῦν στὴν σύνθεση ἢ τὴν ἀπώλεια τῶν πολιτισμικῶν χαρακτηριστικῶν. Ἄλλοτε ἐπιτυγχάνεται μιὰ σύνθεση καὶ ἄλλοτε ἀλλοιώνεται ἕνα πολιτισμικὸ χαρακτηριστικό. Αὐτὸ ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴν δύναμη ποὺ διαθέτει κάθε πολιτισμός. Καὶ φυσικὰ ἡ δύναμη τοῦ πολιτισμοῦ ἔχει σχέση μὲ τὸν τρόπο ποὺ νοηματοδοτεῖ τὸν ἀνθρώπινο βίο καὶ ἀπαντᾶ στὰ ὑπαρξιακὰ ἐρωτήματα τῆς ζωῆς καὶ τοῦ θανάτου.

Σὲ αὐτὲς τὶς καταστάσεις παρατηρεῖται τὸ φαινόμενο τῆς "πρόσκτησης" καὶ τοῦ "δανεισμοῦ" τῶν πολιτιστικῶν στοιχείων, χωρὶς νὰ ἀλλοιώνεται ὁ πυρῆνας τοῦ πολιτισμοῦ, τῆς δημιουργίας "πολιτισμικῶν ὑβριδίων", δηλαδὴ δημιουργία μικτῶν πολιτιστικῶν κωδίκων, τῆς "ἀφομοίωσης", δηλαδὴ τῆς ἐξαφάνισης ἑνὸς πολιτισμοῦ, ἐνδεχομένως μὲ τὴν διατήρηση τοῦ πυρῆνα του, καὶ τοῦ "ἀπο-ἐκπολιτισμοῦ" ποὺ συνδέεται μὲ τὴν "ἀποσάθρωση τοῦ κεντρικοῦ πυρῆνα τῶν πολιτισμικῶν κωδίκων καὶ συμπεριφορῶν".

Τὸ γεγονὸς εἶναι ὅτι μέσα στὴν ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητος παρατηροῦνται πολλὲς τέτοιες πολιτιστικὲς ἀλλαγές.

3. Ἡ προσφορὰ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας

Ὁ Χριστιανισμὸς παρουσιάσθηκε στὴν ἱστορία ὡς ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ πρὸς τὸν ἄνθρωπο, καὶ τοῦ φανέρωσε τί εἶναι ὁ Θεός, τί εἶναι ὁ κόσμος καὶ ὁ ἄνθρωπος, ποιό εἶναι τὸ νόημα τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου, τί εἶναι ὁ θάνατος καὶ ἡ ζωή, ἔδωσε ἀπαντήσεις στὰ ὑπαρξιακὰ προβλήματα ποὺ ἀπησχόλησαν τὸν ἄνθρωπο καὶ ὅλα αὐτὰ ἀποτελοῦν τὸ κέντρο τοῦ πολιτισμοῦ, ὅπως θὰ ἔλεγε καὶ ὁ Max Weber.

Αὐτὸ βεβαίως δὲν εἶναι μιὰ θεωρητικὴ πίστη, ποὺ συνδέεται ἀποκλειστικὰ μὲ τὸν ἄνθρωπο ὡς ἄτομο, ἀλλὰ εἶναι μιὰ ἐμπειρία-βίωμα, ποὺ τὴν ζῇ κανεὶς μέσα στὴν Ἐκκλησία, δηλαδὴ σὲ μιὰ συγκεκριμένη κοινότητα-κοινωνία. Δηλαδή, ὁ ἄνθρωπος δὲν ζῇ μόνος του ἀλλὰ καλεῖται νὰ ζήση σὲ μιὰ κοινότητα ἀνθρώπων ποὺ ἔχουν ὅλα τὰ χαρακτηριστικὰ τοῦ κοινοῦ βίου.

Ἡ ἐκκλησιαστικὴ αὐτὴ κοινότητα δὲν ζῇ σὲ ἕναν ἰδιαίτερο τόπο καὶ χρόνο, ἀλλὰ ἁπλώθηκε σὲ ὁλόκληρο τὸν κόσμο, συμπεριλαμβάνει ἀνθρώπους ὅλων τῶν φυλῶν καὶ τῶν γλωσσῶν καὶ τοὺς ἐκκεντρίζει στὸ Σῶμα τοῦ Χριστοῦ. Παράλληλα αὐτὴ ἡ κοινότητα δὲν ἀποτελεῖται μόνον ἀπὸ ζῶντες, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ κεκοιμημένους, ἑορτάζει μνῆμες ἁγίων, ἑορτάζει γεγονότα τοῦ παρελθόντος, ἀναμένει τὸ μέλλον, ζῇ τὰ ἔσχατα τῆς ἱστορίας, χωρὶς νὰ χάνη τὴν βεβαιότητα τοῦ παρόντος, ἀγαπᾶ μὲ αὐτοθυσιαστικὴ ἀγάπη ὅλους τοὺς ἀνθρώπους, ὅπου γῆς. Οἱ ἅγιοι τοῦ παρελθόντος ἀποτελοῦν μιὰ παροῦσα πραγματικότητα, καὶ βεβαίως τὰ μέλη τῆς κοινότητος δὲν αἰσθάνονται τὸν φόβο τοῦ θανάτου, ἀλλὰ πιστεύουν στὴν ὑπέρβαση τοῦ θανάτου καὶ τὴν δύναμη τῆς ἀναστάσεως.

Ἡ Ἐκκλησία λειτουργεῖ ὄχι ὡς μιὰ ἰδεολογία, ἀλλὰ ὡς κοινωνία Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων, ζώντων καὶ κεκοιμημένων, ἀγγέλων καὶ ἀνθρώπων, ὡς μιὰ θεραπευτικὴ κοινότητα, ποὺ ἔχει ὅλα τὰ στοιχεῖα τῶν λεγομένων θεραπευτικῶν κοινοτήτων, ἀλλὰ καὶ κάτι παραπάνω. Πρόκειται γιὰ μιὰ κοινωνία ποὺ νοηματοδοτεῖ τὴν ζωὴ καὶ ἀντιμετωπίζει τὸν θάνατο. Καὶ ξέρουμε πολὺ καλὰ ὅτι ὁ θάνατος καὶ ἡ αἴσθηση τῆς μὴ ἀναστρεψιμότητάς του εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς στὴν ζωὴ τῶν ἀνθρώπων, ἀφοῦ αὐτὴ εἶναι ἡ γενεσιουργὸς αἰτία τῶν ἐφηβικῶν ἀναστατώσεων, τῶν οἰκογενειακῶν καὶ συζυγικῶν κρίσεων, τῶν κρίσεων τῆς μέσης καὶ τρίτης ἡλικίας, αὐτὴ εἶναι τὸ ὑπόβαθρο τῆς φιλαυτίας καὶ ἰδιοτέλειας, αὐτὴ γεννᾶ τὰ πάθη τῆς φιλοκτημοσύνης, τῆς φιλοδοξίας καὶ τῆς φιληδονίας. Τὸ φαινόμενο τοῦ θανάτου ποὺ ἐνυπάρχει μέσα στὴν ὕπαρξη τοῦ ἀνθρώπου, εἶναι ἐκεῖνο ποὺ δημιουργεῖ τὴν ἀνάγκη τῆς οἰκονομικῆς συσσώρευσης ὑλικῶν ἀγαθῶν, τὴν κοινωνικὴ καταξίωση καὶ τὴν ἀτομικὴ κατοχύρωση καὶ εὐδαιμονία.

Μιὰ τέτοια ἐκκλησιαστικὴ κοινότητα προσέλαβε στοιχεῖα πολιτιστικὰ τοῦ χώρου ποὺ ἔζησε καὶ δημιούργησε ἕναν ἰδιαίτερο πολιτισμό, ἢ μᾶλλον γονιμοποίησε τὸν πολιτισμὸ ποὺ βρῆκε, τοῦ ἔδωσε ἄλλες ἀπαντήσεις στὰ ἐρωτήματα ποὺ τὸν ἀπασχολοῦσαν. Γιὰ παράδειγμα, ὁ Χριστιανισμὸς ὡς Ἐκκλησία ἔδωσε ἀπαντήσεις στὰ ὀντολογικά, κοσμολογικὰ καὶ ἀνθρωποκεντρικὰ ἐρωτήματα ποὺ ἀπασχολοῦσαν τὴν κλασσικὴ φιλοσοφία καὶ μεταφυσική, ἀφοῦ κατὰ τὸν Χάϊντεγκερ τὸ βασικὸ ἐρώτημά της μεταφυσικῆς εἶναι "γιατί νὰ ὑπάρχουν τὰ ὄντα καὶ ὄχι τὸ τίποτα". Τὰ ἐρωτήματα τί εἶμαι, γιατί γεννήθηκα χωρὶς νὰ ἐρωτηθῶ, γιατί ὑπάρχω, ποιό εἶναι τὸ νόημα τῆς ζωῆς, τί εἶναι ὁ θάνατος, τί εἶναι ὁ κόσμος καὶ ποιός εἶναι ὁ σκοπός του, ἀπαντήθηκαν ἀπὸ τὸν ἀποκαλυπτικὸ λόγο. Καὶ οἱ ἀπαντήσεις στὰ ἐρωτήματα αὐτὰ δημιούργησαν ἕναν ἰδιαίτερο πολιτισμὸ ποὺ ἔχει δύναμη ἐσωτερική. Μέσα στὰ πλαίσια αὐτὰ πρέπει νὰ δοῦμε τὴν ἀξία καὶ τὸ βάθος τῆς Βυζαντινῆς ἁγιογραφίας, ὑμνογραφίας, ναοδομίας καὶ ὅλης τῆς παραδοσιακῆς τέχνης.

Καὶ σήμερα ἡ Ἐκκλησία ὅταν λειτουργῇ ὡς θεραπευτικὴ κοινότητα μπορεῖ νὰ ἀπαντήση στὶς ἀγωνίες τῶν ἀνθρώπων τοῦ δυτικοῦ τεχνολογικοῦ πολιτισμοῦ, καὶ στὶς ὑπαρξιακὲς ἀγωνίες τῶν νέων ἀνθρώπων, ἀρκεῖ νὰ βρεθοῦν ἄνθρωποι ποὺ θὰ προσφέρουν τὸ αὐθεντικὸ μήνυμα τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Πάντως, πρέπει νὰ ἐννοοῦμε τὸν Χριστιανισμὸ ὡς Ἐκκλησία-κοινωνία, ὡς οἰκογένεια, ὡς νοσοκομεῖο καὶ τὴν Ἐκκλησία ὡς Ἐνορία καὶ κοινότητα. Μέσα σὲ τέτοιες κοινωνικὲς καὶ ἀνθρώπινες σχέσεις λύνονται τὰ προβλήματα τοῦ Θεοῦ, τοῦ ἀνθρώπου, τῆς κοινωνίας, τῆς ἐσχατολογίας.–