Ἐπίκαιροι Σχολιασμοί: Ἀπὸ τὴν ταπείνωση στὴ δοξολογία

Πρωτοπρεσβύτερου π. Θωμᾶ Βαμβίνη

Ἀναμφισβήτητα γιὰ κάθε Χριστιανὸ τὸ σημαντικότερο πρόσωπο μέσα στὴν ἀνθρώπινη ἱστορία, μετὰ τὸν Χριστό, εἶναι ἡ μητέρα Τοῦ, ἡ Θεοτόκος Μαρία. Εἶναι, ὅπως τὴν ὀνομάζουν οἱ ἅγιοι Πατέρες μας, τὸ μεθόριο μεταξὺ κτιστῆς καὶ ἄκτιστης φύσης. Εἶναι ἄνθρωπος σὰν καὶ ἐμᾶς. Γεννήθηκε, ὅπως ὅλοι οἱ ἄνθρωποι, μὲ φυσικὸ τρόπο. Ὅμως τῆς δόθηκε τὸ μοναδικὸ προνόμιο νὰ γίνη καὶ μητέρα τοῦ Θεοῦ, ἀφοῦ ὁ ἄνθρωπος τὸν ὁποῖο γέννησε "ἀσπόρως" δὲν ἔχει κτιστὴ ὑπόσταση. Εἶναι ὁ Υἱὸς καὶ Λόγος τοῦ Θεοῦ, Θεὸς ἀληθινός, ὁμοούσιος μὲ τὸν Θεὸ Πατέρα, ὡς πρὸς τὴν θεότητα, ὅπως εἶναι ὁμοούσιος μὲ τὴν μητέρα Τοῦ τὴν Παναγία, ὡς πρὸς τὴν ἀνθρωπότητα, ἡ ὁποία ὅμως δὲν ἔχει δική της ὑπόσταση. Μὲ τὴν ἐνανθρώπισή Τοῦ ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ ἔμεινε αὐτὸ ποὺ ἦταν, "ἀναλλοιώτως καὶ ἀτρέπτως" Θεὸς ἀληθινός. Ἀλλὰ προσέλαβε στὴν ὑπόστασή Τοῦ καὶ αὐτὸ ποὺ δὲν ἦταν, δηλαδὴ τὴν ἀνθρώπινη φύση. Ἔτσι, "ὁ ἀρχηγὸς τῆς σωτηρίας μας" ἔχει μία ὑπόσταση "ἐν δυσὶ φύσεσι". Αὐτὴ ἡ πίστη ἀποτελεῖ τὸ θεμέλιο τῆς σωτηρίας μας, τὴν μεγάλη χαρὰ τοῦ ἀνοίγματος τῶν πεπερασμένων κτιστῶν ἀνθρώπινων ὑποστάσεων στὴν κοινωνία μὲ τὴν ἀπερινόητη ἄκτιστη θεότητα. Ταυτόχρονα αὐτὸ τὸ μυστήριο εἶναι ἡ δόξα τῆς Θεοτόκου, ποὺ τὴν καθιστᾶ ὄντως "γέφυρα μετάγουσα τοὺς ἐν γῆ πρὸς οὐρανόν".

Μέσα στὸ ἑλληνικὸ Καλοκαίρι τὸ πρόσωπο τῆς Παναγίας δροσίζει τὰ καμένα ἀπὸ τὸν καύσωνα τῆς ἀποστασίας πρόσωπα καὶ ξεδιψᾶ τὰ διψασμένα γιὰ ἐμπειρικὴ γνώση πνεύματα μὲ τὴν ὑμνολογία τῶν θαυμασίων ποὺ τέλεσε ὁ Θεὸς μέσα της. Ἡ μνήμη τῆς Θεοτόκου καὶ ἡ μελέτη τῶν μυστηρίων ποὺ συνδέονται μὲ τὸ πρόσωπό της ἁγιάζουν τὸ νοῦ καὶ τὴ διάνοια, γιατί μέσα σ' αὐτὰ βρίσκεται ὅλη ἡ ἀλήθεια τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου· τοῦ παρόντος καὶ τοῦ μέλλοντος. Εἶναι περιγραφὴ μυστηρίων. Δὲν ἀποτελοῦν ὅμως ἰδεατὴ περιγραφὴ κάποιων ἐξωκοσμικῶν γεγονότων. Μᾶς περιγράφουν τὸν θεανθρώπινο τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο ὁ ἄνθρωπος μπορεῖ νὰ βρῇ τὸν ἀληθινὸ ἑαυτό του καὶ νὰ ζήση "κατὰ τὸν λόγο" τῆς ὑπάρξεώς του.

Εἶναι γεγονὸς ὅτι οἱ ἀφηρημένες θεολογικὲς διατυπώσεις εἶναι μιὰ δύσπεπτη τροφὴ γιὰ τοὺς περισσότερους ἀνθρώπους, γι' αὐτὸ λίγοι τὶς ἐπιλέγουν καὶ τὶς γεύονται. Ἀντίθετα, οἱ ἱστορίες τῶν ἐξαγιασμένων προσώπων καὶ οἱ λόγοι ποὺ ἐκφράζουν τοὺς ἀγῶνες καὶ τὶς ἐμπειρίες τους δίνουν τὴν ἐντύπωση μιᾶς πιὸ εὔπεπτης τροφῆς, γι' αὐτὸ καὶ εἶναι πιὸ ἐπιθυμητὲς ἀπὸ τοὺς περισσότερους. Πρέπει νὰ ὑπογραμμισθῇ, βέβαια, ὅτι δίνουν τὴν ἐντύπωση τῆς πιὸ εὔπεπτης τροφῆς, γιατί ἡ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ νοήματος μιᾶς ἱστορίας εἶναι ἔργο πολὺ δύσκολο, κυρίως ὅταν πρόκειται γιὰ ἱστορίες τῆς κρυφῆς ἐσωτερικῆς διάβασης ἀπὸ "γῆς πρὸς οὐρανόν", ἀπὸ τὴν ὑποδούλωση στὰ κτιστὰ στὴν κοινωνία μὲ τὸν Θεὸ ἢ ἀλλιῶς ἀπὸ τὴν ταπείνωση τῆς φύσης μας στὴν δοξολογία τοῦ Θεοῦ, ποὺ θεώνει τὸ φθαρτό μας φύραμα. Αὐτὴ ἡ δυσκολία ὑπάρχει κυρίως στὴ δική μας περίπτωση γιατί δὲν μᾶς ἐνδιαφέρουν ὁποιεσδήποτε πτυχὲς τῆς ἀνθρώπινης ἱστορίας, ἀλλὰ κυρίως αὐτὲς ποὺ περιγράφουν τὶς ἐπισκέψεις τοῦ Θεοῦ στοὺς ἀνθρώπους. Μᾶς ἐδιαφέρουν, δηλαδή, οἱ βίοι τῶν ἀνθρώπων ποὺ βρῆκαν τὸν Θεό. Καὶ πρὶν ἀπ' ὅλους βέβαια μᾶς ἐνδιαφέρει ἡ ἱστορία τῶν ἐπισκέψεων τοῦ Θεοῦ στὴν Παναγία.

Στὸ ἀπροσδιόριστο πέλαγος τοῦ θεομητορικοῦ μυστηρίου στηριγμὸς τῆς πτωχῆς ἀνθρώπινης διάνοιας εἶναι τὰ νοήματα καὶ οἱ λέξεις ποὺ διατύπωσαν οἱ θεοφόροι Πατέρες μας, ἀλλὰ πρὶν ἀπὸ αὐτοὺς ἡ ἴδια ἡ Θεοτόκος. Ἡ Παναγία δὲν εἶπε πολλὰ πράγματα. Ἢ μᾶλλον δὲν καταγράφηκαν πολλὰ λόγια της ἀπὸ τοὺς Εὐαγγελιστές. Τὸ πιὸ σημαντικὸ κείμενό της ποὺ ἔχουμε εἶναι ἡ ὠδὴ τὴν ὁποία ἀνέπεμψε πρὸς τὸν Θεό, ὅταν ἐπιβεβαιώθηκε ἀπὸ τὴν Ἐλισάβετ, ὅτι εἶναι "Μήτηρ τοῦ Κυρίου". Ἡ ὠδὴ αὐτὴ ψάλλεται σχεδὸν σὲ κάθε Ὄρθρο καὶ ἀποτελεῖ τὴν λεγόμενη ἐνάτη ὠδή. Εἶναι ἡ γνωστὴ ὠδὴ "Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου τὸν Κύριον...".

Εἶναι πολὺ σημαντικὴ ἡ ὑμνολογία τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, καθὼς καὶ τὰ νοήματα τῆς Μικρῆς καὶ τῆς Μεγάλης Παράκλησης. Ὅμως, τὸ θεμέλιο τοῦ Θεομητορικοῦ μυστηρίου βρίσκεται στὰ νοήματα τῶν στίχων τῆς ἐνάτης ὠδῆς. Στὴ συνέχεια θὰ ἐπισημάνουμε συνοπτικὰ δύο νευραλγικὰ σημεῖα τῆς ὠδῆς αὐτῆς: Πρῶτον, τὴν δοξολογία τοῦ Θεοῦ ἀπὸ τὴν Θεοτόκο. Καὶ δεύτερον, τὴν αἰτία τῆς δοξολογίας.

Ἡ Παναγία μετὰ τὴν προφητεία τῆς Ἐλισάβετ, ὅτι εἶναι "ἡ Μήτηρ τοῦ Κυρίου", ἀναπέμπει τὴν ὠδή της, ἀρχίζοντας μὲ δοξολογία τοῦ Θεοῦ: "Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου τὸν Κύριον καὶ ἠγαλλίασε τὸ πνεῦμα μου ἐπὶ τῷ Θεῷ τῷ Σωτῆρι μου". Ἡ ψυχή της δοξολογεῖ τὸν Κύριο καὶ τὸ πνεῦμα της ἀγάλλεται γιὰ τὸ Θεὸ τὸ Σωτῆρα της. Ἡ Παναγία μιλᾶ γιὰ τὸν ἑαυτό της, ἀλλὰ καὶ γιὰ ὅλο τὸ ἀνθρώπινο γένος. Ὁ Θεὸς εἶναι σωτῆρας "πάντων ἀνθρώπων". Ἰδιαίτερα ὁ κυοφορούμενος Υἱός της θὰ ἔχη τὴν προσωνυμία Ἰησοῦς, δηλαδὴ "Θεὸς Σωτήρ". Γι' αὐτὸ στὴν δοξολογία της ἡ ἀναφορὰ στὸ "Θεὸ Σωτῆρα", εἶναι ἀναφορὰ ἰδιαίτερη στὸν Υἱόν της.

Ἡ Παναγία "ἐμεγάλυνε" τὸν Θεὸ Σωτῆρα μὲ τρία πράγματα. Πρῶτον, μὲ ὑψηλὰ καὶ θεοπρεπῆ νοήματα. Δεύτερον, μὲ ἀντίστοιχα λόγια, ποὺ συντονίζονταν μὲ τὰ θεοπρεπῆ νοήματα. Καὶ τρίτον, μὲ ἔργα ὑψηλά, ἄξια τῆς θείας μεγαλειότητος. Ἡ ἀρχὴ ὅλων αὐτῶν τῶν πραγμάτων βρίσκεται στὴ ζωή της μέσα στὰ Ἅγια τῶν Ἁγίων, ὅπου κατάλαβε τὴν ἀνεπάρκεια τῶν σωματικῶν αἰσθήσεων, τῆς φαντασίας καὶ τῆς διάνοιας στὸ νὰ συνδέσουν τὸν ἄνθρωπο μὲ τὸν ἀληθινὸ Θεό. Ὅλες αὐτὲς οἱ δυνάμεις τοῦ ἀνθρώπου δημιουργοῦν εἴδωλα στὴ θέση τοῦ Θεοῦ ἤ, στὴν καλύτερη περίπτωση, κάποιες λογικὲς ἀντιλήψεις, οἱ ὁποῖες ὅμως ἀπέχουν πολὺ ἀπὸ τὸ νὰ περιγράφουν τὸν ἀπερίγραπτο Θεό. Μέσα στὸν Ναό, σύμφωνα μὲ τὸν ἅγιο Γρηγόριο Παλαμᾶ, ἀνακάλυψε ἡ Παναγία τὴ νοερὰ ἐνέργεια καὶ τὸ ἄνοιγμα τοῦ ἀνθρώπου πρὸς τὸν Θεό, ποὺ συντελεῖται μέσα στὴν ἡσυχία τοῦ νοῦ. Ἔτσι ἀπαλλάχθηκε ἀπὸ ἄσχετες πρὸς τὸν Θεὸ εἰκόνες καὶ ἀνάξια γιὰ τὸ Θεὸ νοήματα καὶ κράτησε τὸ νοῦ της στὴ νοερὰ σιγὴ καὶ στὴν ἀδιάλειπτη κοινωνία της μὲ τὸν Θεό, ἀφήνοντας μέσα της μόνο τὰ νοήματα καὶ τὰ λόγια, ποὺ δὲν ἔρχονταν σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν ὑπέρλογη κίνηση τοῦ νοῦ της. Μὲ αὐτὰ τὰ θεοπρεπῆ νοήματα, τὰ ἀντίστοιχα λόγια καὶ τὶς συντονισμένες μὲ αὐτὰ ἐξωτερικὲς πράξεις, "ἐμεγάλυνε" ἡ Θεοτόκος τὸν Κύριο.

Ὅμως, ἡ "ἀγαλλίαση τοῦ πνεύματός της", δηλαδὴ τὸ μεγάλο σκίρτημα τῆς καρδιᾶς της γιὰ τὸν Θεό, σύμφωνα μὲ τὴν ἑρμηνεία τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ ἁγιορείτου, εἶχε ὡς αἰτία τὴν συγκατάβαση τοῦ Θεοῦ, ὁ Ὁποῖος "ἐπέβλεψε ἐπὶ τὴν ταπείνωσιν τῆς δούλης Αὐτοῦ". Ὁ Θεὸς "ἐπέβλεψε" στὴν ταπείνωση τῆς Παναγίας καὶ Ἐκείνη ἀπὸ τὴν αἴσθηση τῆς ταπεινῆς πεπερασμένης ὕπαρξης ἀνατάθηκε, μὲ μεγάλα ἐσωτερικὰ ἅλματα, (αὐτὸ σημαίνει ἀγαλλίαση, ἀπὸ τὸ "ἄγαν" καὶ τὸ "ἄλλομαι") σὲ δοξολογία τοῦ Θεοῦ. Μέσα ἀπὸ αὐτὸν τὸν λόγο τῆς Παναγίας ἀποκαλύπτεται τὸ θεμέλιο τῆς σωτηρίας. Ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἡ μεγάλη ταπείνωση τῆς Θεοτόκου. Ἡ ταπείνωσή της προσήλκυσε τὸ Θεό. Αὐτὴ ἔγινε ἡ πύλη τῆς σωτηρίας. Αὐτὴ σώζει καὶ κάθε ἄνθρωπο, γιατί μέσα της ὑπάρχει ἡ ἀλήθεια τῆς φύσης μας. Ἡ φυσική μας κατάσταση ἀπέναντι στὸ Θεὸ εἶναι ἡ ταπείνωση. Ἡ ὑπερηφάνεια, ὁ ἐγωισμός, ἡ κενοδοξία ἔχουν ἰσχὺ μόνο μέσα στὴ φαντασία. Δὲν ἔχουν καμμιὰ σχέση μὲ τὴν ἁπτὴ πραγματικότητα. Βέβαια, μορφὲς ταπεινώσεως ὑπάρχουν πολλές. Εἶναι γιὰ παράδειγμα ἡ ἑκούσια ἀσκητικὴ ταπείνωση ἢ ἀλλιῶς ἡ μετριοφροσύνη, ποὺ συνίσταται στὴν προσπάθεια νὰ ἀποφευχθῇ κάθε αἰτία ὑπερηφάνειας καὶ νὰ ἑδραιωθοῦν μέσα στὴν ψυχὴ ἁπλοὶ καὶ ταπεινοὶ λογισμοί. Εἶναι, ἐπίσης, οἱ ἀκούσιες ταπεινώσεις ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους καὶ ἀπὸ τὶς δύσκολες περιστάσεις τῆς ζωῆς, οἱ ὁποῖες εἶναι ἀσκητικὰ ἐκμεταλλεύσιμες. Εἶναι, τέλος, καὶ ἡ βαθιὰ γνώση τῆς εὐτέλειας, τῆς φθαρτότητας καὶ θνητότητας τῆς ἀνθρώπινης φύσης. Αὐτὴ τὴν ταπείνωση εἶχε ἡ Θεοτόκος. Σὲ αὐτὴν ἐπέβλεψε ὁ Θεὸς καὶ ἐπισκέφθηκε "διὰ τῶν πυλῶν της" τὸ ἀνθρώπινο γένος. Αὐτὴ ἡ ταπείνωση ἀνοίγει καὶ τὶς πύλες τῆς δικῆς μας ζωῆς στὸ Θεό.

Γι' αὐτό, ἂς μὴν ἐξαντλοῦμε τὴν προσοχή μας στοὺς "δυνάστας", ποὺ "καθεῖλε [ὁ Θεὸς] ἀπὸ θρόνων, καὶ ὕψωσε ταπεινούς". Ἡ μεγάλη δύναμη βρίσκεται στοὺς "ταπεινοὺς τῷ πνεύματι". Αὐτοὶ ἀποτελοῦν τὸν "λαὸ τῆς Θεοτόκου". Αὐτοὶ ζοῦν τὴν ταπείνωση ποὺ ἐκβάλλει στὴν δοξολογία τοῦ Θεοῦ καὶ στὴν ἀγαλλίαση τοῦ πνεύματος.–