Ναυπάκτου Ἱερόθεος: «Τὸ πνεῦμα τοῦ Καπιταλισμοῦ»

Μητροπολίτου Ναυπάκτου καὶ Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Ἡ νοοτροπία τῆς κατανάλωσης συνδέεται πολὺ στενὰ μὲ τὸ «πνεῦμα» τοῦ καπιταλισμοῦ, τοῦ κεφαλαίου. Θὰ πρέπη στὴν ἑνότητα αὐτὴ νὰ δοῦμε τί ἐννοοῦμε ὅταν κάνουμε λόγο γιὰ τὸ «πνεῦμα τοῦ καπιταλισμοῦ».

Ἡ φράση «πνεῦμα τοῦ Καπιταλισμοῦ» ἔχει δημιουργηθῇ καὶ ἀναλυθῇ διεξοδικὰ ἀπὸ τὸν μεγάλο Γερμανὸ κοινωνιολόγο Max Weber (1864-1920), ὁ ὁποῖος ἀποδείχθηκε ὅτι ἦταν πιὸ διεισδυτικὸς καὶ πιὸ ρεαλιστὴς ἀναλυτὴς ἀπὸ τὸν Marx, διότι τὸ ἔργο του ἔχει μιὰ διαχρονικὴ ἰσχύ, ἀκόμη καὶ σήμερα. Ἡ μεγαλύτερη προσφορὰ τοῦ Weber ἦταν ὅτι ἔφερε τὶς κοινωνικὲς ἐπιστῆμες στὴν Γερμανία σὲ ἄμεση κριτικὴ ἀντιπαράθεση μὲ τὸν Μὰρξ καὶ τὸν Νίτσε καὶ δι’ αὐτοῦ τοῦ τρόπου δημιούργησε βιβλιογραφία μὲ ἀναφορὰ τὴν κοινωνιολογία τῆς Θρησκείας, τὴν κοινωνιολογία τῶν πολιτικῶν κομμάτων, τὴν συμπεριφορὰ τῶν μικρῶν ὁμάδων καὶ τὴν φιλοσοφία τῆς ἱστορίας.

Στὸ κλασσικὸ βιβλίο του μὲ τίτλο «ἡ προτεσταντικὴ ἠθικὴ καὶ τὸ πνεῦμα τοῦ καπιταλισμοῦ» ἀνέλυσε ὅτι ἂν καὶ ὁ καπιταλισμὸς ὡς συγκέντρωση κεφαλαίου κυριαρχοῦσε σὲ κάθε ἐποχή, ἐν τούτοις αὐτὸ ποὺ ὀνομάζουμε σήμερα καπιταλισμό, καὶ χαρακτηρίζει ὁ ἴδιος ὡς «πνεῦμα τοῦ καπιταλισμοῦ», εἶναι κάτι διαφορετικό, δηλαδὴ εἶναι ἡ ὀρθολογιστικὴ ὀργάνωση τῆς ἐπιστήμης, τοῦ πολιτισμοῦ, καὶ τοῦ πλούτου, ἡ «ρατσιοναλιστικὴ λογιστικὴ» τῶν ὑλικῶν ἀγαθῶν.

Στὴν εἰσαγωγὴ τοῦ βιβλίου του γράφει ὅτι «ὁ καπιταλισμὸς ταυτίζεται μὲ τὴν ἐπιδίωξη τοῦ κέρδους καὶ τοῦ πάντα ἀνανεωμένου κέρδους, ἀλλὰ μέσα στὸ πλαίσιο μιᾶς μόνιμης, ὀρθολογικὰ ὀργανωμένης καπιταλιστικῆς ἐπιχείρησης καὶ μὲ κριτήριο τὴν "ἀποδοτικότητα"».

Αὐτὴ ἡ ὀρθολογιστικὴ νοοτροπία ἀναπτύχθηκε στὴν Δύση καὶ ἐπηρέασε καὶ ἄλλες μορφὲς ζωῆς καὶ ἐπιστήμης. Προσωπικὰ θεωρῶ ὅτι τὸ «πνεῦμα τοῦ καπιταλισμοῦ» εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς Ἀναγέννησης καὶ κυρίως τοῦ ρεύματος τοῦ Διαφωτισμοῦ, διὰ τοῦ ὁποίου δόθηκε προτεραιότητα στὸν ὀρθὸ λόγο σὲ βάρος τοῦ συναισθήματος, τῆς καρδιᾶς, τῆς φιλανθρωπίας. Ὁ Max Weber παρατηρεῖ γιὰ τὸν δυτικὸ τρόπο ζωῆς:

«Ἡ Δύση ἀνέπτυξε ἕναν καπιταλισμὸ σὲ τύπους, μορφὲς καὶ κατευθύνσεις, ποὺ δὲν προϋπῆρξαν πουθενὰ ἀλλοῦ. Σὲ ὁλόκληρο τὸν κόσμο ὑπῆρξαν ἔμποροι, μεγαλέμποροι καὶ μικρέμποροι τοπικοὶ ἔμποροι καὶ ἔμποροι ποὺ ἡ δράση τους ἔφτανε σὲ μακρινὲς χῶρες. Ὅλων τῶν εἰδῶν τὰ δάνεια ἔγιναν καὶ ὑπῆρχαν τράπεζες μὲ τὶς πιὸ διαφορετικὲς λειτουργίες, τοὐλάχιστον ἂν τὶς συγκρίνουμε μὲ τὶς δικές μας, π.χ. τοῦ 16ου.... Τὸ εἶδος αὐτό του ἐπιχειρηματία, ὁ καπιταλιστὴς τυχοδιώκτης ἐμφανίζεται σὲ ὁλόκληρο τὸν κόσμο... Ὅμως στὴν σύγχρονη ἐποχὴ ἡ Δύση ἀνέπτυξε ἐπίσης μιὰ ἐντελῶς διαφορετικὴ μορφὴ καπιταλισμοῦ ποὺ δὲν ἐμφανίστηκε πουθενὰ ἀλλοῦ: τὴν ὀρθολογικὴ καπιταλιστικὴ ὀργάνωση τῆς (τυπικὰ) ἐλεύθερης ἐργασίας. Μόνο ψήγματα αὐτῆς τῆς ὀργανωτικῆς μορφῆς ἀπαντῶνται ἀλλοῦ».

Βέβαια, βασικὴ θωρία τοῦ Max Weber εἶναι ὅτι αὐτὸ τὸ «πνεῦμα τοῦ καπιταλισμοῦ» εἶναι γέννημα τοῦ προτεσταντισμοῦ καὶ τῆς ἠθικῆς ποὺ συνδέεται μαζί του. Ἄλλωστε, αὐτὸ φαίνεται καὶ στὸν τίτλο τοῦ βιβλίου, ἀλλὰ καὶ στὴν εὐρύτατη ἀνάλυση ποὺ γίνεται σὲ αὐτό. Αὐτὴ ἡ ἄποψη τεκμηριώνεται καὶ ἀπὸ τὶς ἀπόψεις τοῦ Benzamin Franklin (Μπέντζαμιν Φράνκλιν), οἱ ὁποῖες παρατίθενται στὸ συγκεκριμένο βιβλίο.

Πρόκειται γιὰ τὸν διασημότερο Ἀμερικανὸ τοῦ 18ου αἰῶνος, μετὰ τὸν George Washington (Γεώργιο Οὐάσινκτον) ποὺ γεννήθηκε τὸ 1706 στὴν Βοστώνη της Μασαχουσέτης καὶ πέθανε τὸ 1790 στὴν Φιλαδέλφεια. Ὁ Benzamin Franklin ξεκίνησε ἀπὸ τυπογράφος, ἔγινε ἰδιοκτήτης τυπογραφείου καὶ ἐκδότης ἐφημερίδας καὶ ἡμερολογίων, ἐκτύπωσε τὰ χαρτονομίσματα τῆς Πενσυλβανίας καὶ ἀπέκτησε μεγάλη περιουσία καὶ μὲ αὐτὴν ἔκανε ἐπενδύσεις σὲ κτήματα, σὲ συνεταιρισμοὺς καὶ σὲ ἄλλους ἐκδοτικοὺς οἴκους. Συνέβαλε στὴν ἵδρυση τῆς Ἀμερικανικῆς Φιλοσοφικῆς Ἑταιρείας. Ἄρχισε ἐπιστημονικὲς καὶ πειραματικὲς ἔρευνες στὸ πεδίο τοῦ ἠλεκτρισμοῦ, ἀνακάλυψε τὸ ἀλεξικέραυνο καὶ ἐπινόησε πολλοὺς ὅρους ποὺ ἀναφέρονται στὸν ἠλεκτρισμὸ (θετικὸς καὶ ἀρνητικὸς ἠλεκτρισμός, συσσωρευτής, ἀγωγὸς ἠλεκτρισμοῦ κλ.π.). Ἔγινε ἀναπληρωτὴς Διευθυντὴς Ταχυδρομείων τῶν Βορείων ἀποικιῶν καὶ ἀσχολήθηκε μὲ τὶς ἀποικίες. Πέρα ἀπὸ τὶς δραστηριότητες αὐτὲς ἀναμείχθηκε καὶ μὲ τὴν πολιτική. Ὑπῆρξε γραμματέας τοῦ νομοθετικοῦ σώματος τῆς Πενσυλβανίας, ἐξελέγη ἀντιπρόσωπος γιὰ τὶς διαπραγματεύσεις μὲ τὴν ἀγγλικὴ Κυβέρνηση γιὰ φορολογικὰ θέματα, τὸ 1757 ἔγινε μέλος του Κογκρέσου, ἔλαβε ἐνεργὸ μέρος στὴν Διακήρυξη τῆς Ἀνεξαρτησίας τῶν Ἡνωμένων Πολιτειῶν (4 Ἰουλίου 1776), ἀπεστάλη, μαζὶ μὲ ἄλλους, ὡς ἀντιπρόσωπος στὴν Γαλλία γιὰ νὰ ζητήση οἰκονομικὴ ἐνίσχυση στὸν πόλεμο τῶν Ἀμερικανῶν μὲ τὴν Ἀγγλία, συμμετεῖχε στὴν Συντακτικὴ Συνέλευση τοῦ 1787 κλπ. Οἱ Γάλλοι, ποὺ τὸν γνώρισαν ἀπὸ τὴν παραμονή του στὴν Γαλλία, τὸν θεωροῦσαν ὡς σύμβολο τοῦ Διαφωτισμοῦ καὶ τῆς ἐλευθερίας.

Παρέθεσα ὅλες αὐτὲς τὶς ἰδιότητες τοῦ Benzamin Franklin γιὰ νὰ δείξω ὅτι μὲ ὅλη τὴν δράση καὶ τὴν ζωή του ἐξέφραζε τὴν ἀμερικανικὴ νοοτροπία ποὺ ἦταν καὶ εἶναι ἕνα κρᾶμα Διαφωτισμοῦ, Ρομαντισμοῦ καὶ προτεσταντικῆς ἠθικῆς, δηλαδὴ ὀρθολογισμοῦ, ρομαντισμοῦ καὶ ἠθικῆς, ἡ ὁποία ἠθικὴ στερεῖται ὀντολογίας καὶ καρδιᾶς. Ὁπότε, εἶναι χαρακτηριστικὰ τὰ ὅσα συμβουλεύει τοὺς νεώτερους Ἀμερικανούς, ποὺ εἶναι τὸ ὄνειρο κάθε καπιταλιστῆ.

Θὰ παραθέσω ἕνα μεγάλο ἀπόσπασμα ἀπὸ τὶς συμβουλές του, ποὺ δείχνει τὸ ἐννοιολογικὸ πλαίσιο τοῦ καπιταλισμοῦ καὶ σεῖς, ἀκούγοντάς το, ἑρμηνεῦστε μὲ αὐτὸ τὴν σύγχρονη κατάσταση τῆς ἐλεύθερης ἀνταγωνιστικῆς ἀγορᾶς καὶ τὶς ἀρχὲς τῆς φιλελεύθερης καὶ νεοφιλελεύθερης οἰκονομίας. Συνιστᾶ ὁ Benzamin Franklin στοὺς Ἀμερικανούς:

«Νὰ θυμᾶσαι ὅτι ὁ χρόνος εἶναι χρῆμα. Ὅποιος κάθε μέρα κερδίζει ἀπὸ τὴν ἐργασία του δέκα σελίνια καὶ πηγαίνει περίπατο ἡ μένει ἀργὸς στὸ δωμάτιό του τὴ μισὴ μέρα, μολονότι ξοδεύει μόνο ἕξι πένες γιὰ τὴν διασκέδασή του ἡ τὴν τεμπελιά του, θὰ ἔπρεπε νὰ λογαριάσει μόνο αὐτὴ τὴν δαπάνη• στὴν πραγματικότητα ἔχει ξοδέψει ἡ μᾶλλον πετάξει πέντε σελίνια.

»Νὰ θυμᾶσαι ὅτι ἡ πίστωση εἶναι χρῆμα. Ἂν ἕνας ἀφήσει στὰ χέρια μου τὸ χρῆμα του, μετὰ ἀπὸ τότε ποὺ εἶμαι ὑποχρεωμένος νὰ τὸ ἐπιστρέψω, μοῦ χαρίζει τοὺς τόκους , ἡ τόσα πολλά, ὅσα μπορῶ νὰ κάνω κατὰ τὴ διάρκεια αὐτοῦ τοῦ χρόνου. Αὐτὸ ἰσοῦται μὲ ἕνα σημαντικὸ ποσό, ἂν ἔχει ἕνας ἄνθρωπος καλὴ καὶ μεγάλη πίστωση καὶ κάνει καλὴ χρήση της.

»Νὰ θυμᾶσαι ὅτι τὸ χρῆμα ἔχει ἀναπαραγωγικὴ καὶ καρποφόρα φύση. Τὸ χρῆμα μπορεῖ νὰ παράγει χρῆμα καὶ τὰ γεννήματά του μποροῦν νὰ παράγουν περισσότερα κ.ο.κ. Πέντε σελίνια μετὰ τὸν τζίρο γίνονται ἕξι, ἔπειτα ἑπτὰ καὶ τρεῖς πένες κ.ο.κ., μέχρι ποὺ γίνονται ἑκατὸ λίρες. Ὅσο περισσότερο χρῆμα διαθέσεις ἀρχικά, τόσο περισσότερο εἶναι τὸ ἀποτέλεσμα μετὰ ἀπὸ κάθε κύκλο, ἔτσι ποὺ τὰ κέρδη ἀνεβαίνουν ὅλο καὶ πιὸ γρήγορα. Ὅποιος σκοτώσει μιὰ γουρούνα, ἐξαφανίζει ὅλα τὰ γεννήματά της μέχρι τὸ χιλιοστό. Ὅποιος σκοτώνει πέντε σελίνια καταστρέφει (!) ὅλα ὅσα θὰ μποροῦσε νὰ εἶχε δώσει ἡ σωστὴ χρησιμοποίησή τους: ὁλόκληρες κολόνες λίρες στερλίνες.

»Νὰ θυμᾶσαι ὅτι –κατὰ τὸ ρητό- ὁ καλὸς πληρωτὴς εἶναι ὁ κύριος τοῦ πορτοφολιοῦ ἑνὸς ἄλλου. Ὅποιος εἶναι γνωστὸς ὅτι πληρώνει ἀκριβῶς στὸ χρόνο ποὺ ὑποσχέθηκε, μπορεῖ ὁποιαδήποτε στιγμὴ νὰ σηκώσει ὅλο τὸ χρῆμα ποὺ οἱ φίλοι του μποροῦν νὰ ἀποταμιεύσουν.

»Αὐτὸ ἔχει καμιὰ φορὰ μεγάλη χρησιμότητα. Παράλληλα μὲ τὴ φιλοπονία καὶ τὴ λιτότητα, δὲ συντελεῖ τίποτα περισσότερο γιὰ τὴν ἄνοδο ἑνὸς νέου ἀνθρώπου, ἀπὸ τὴν ἀκρίβεια καὶ δικαιοσύνη σὲ ὅλες του τὶς ὑποθέσεις. Γι’ αὐτὸ μὴν κρατᾶτε ποτὲ δανεισμένο χρῆμα μιὰ ὥρα ἀργότερα ἀπὸ τὸν χρόνο ποὺ ὑποσχεθήκατε, γιὰ νὰ μὴν ἡ ἀγανάκτηση κλείσει γιὰ πάντα τὸ πορτοφόλι τοῦ φίλου σας.

»Οἱ πιὸ ἀσήμαντες πράξεις ποὺ ἐπιδροῦν στὴν πίστη ἑνὸς ἀνθρώπου πρέπει νὰ προσέχονται. Ὁ ἦχος τοῦ σφυριοῦ σου, στὶς πέντε τὸ πρωΐ ἡ στὶς ὀκτὼ τὸ βράδυ, ποὺ τὸν ἀκούει ὁ δανειστής σου, τὸν καθησυχάζει γιὰ ἕξι μῆνες παραπάνω• ἀλλὰ ἂν σὲ δεῖ σ’ ἕνα μπιλιάρδο ἡ ἀκούσει τὴ φωνή σου σὲ μιὰ ταβέρνα, ὅταν θὰ ἔπρεπε νὰ εἶσαι στὴ δουλειά, στέλνει γιὰ τὰ χρήματά του τὴν ἑπόμενη μέρα• ζητάει τὰ χρήματά του πρὶν τὰ ἔχεις ἀκόμα συγκεντρώσει γιὰ νὰ τὰ ἐπιστρέψεις.

»Ἡ ἐργατικότητά σου δείχνει ὅτι θυμᾶσαι αὐτὸ ποὺ ὀφείλεις• σὲ παρουσιάζει προσεκτικό, σὰν ἕναν τίμιο ἄνθρωπο, καὶ αὐτὸ πολλαπλασιάζει τὴν πίστη σου.

»Νὰ προσέχεις ὅλα ὅσα ἔχεις καὶ σύμφωνα μὲ αὐτὰ νὰ ζεῖς. Τὸ λάθος στὸ ὁποῖο πέφτουν πολλοὶ ἄνθρωποι ποὺ ἔχουν πίστη στὴν ἀγορὰ εἶναι ὅτι ξεχνᾶνε αὐτὸν τὸν κανόνα. Γιὰ νὰ τὸ ἀποφύγεις, κράτησε ἕναν ἀκριβῆ λογαριασμὸ γιὰ τὰ ἔξοδα καὶ τὰ ἔσοδά σου. Ἂν κάνεις τὸν κόπο νὰ προσέξεις μιὰ φορὰ τὶς λεπτομέρειες, θὰ ἔχεις τὸ ἀκόλουθο καλὸ ἀποτέλεσμα: θὰ ἀποκαλύψεις πόσο καταπληκτικὰ μικρές, ἀσήμαντες δαπάνες συγκεντρώνουν μεγάλα ποσὰ καὶ θὰ διαπιστώσεις αὐτὸ ποὺ μποροῦσε νὰ εἶχε ἐξοικονομηθεῖ καὶ μπορεῖ νὰ ἐξοικονομηθεῖ στὸ μέλλον...

»Γιὰ 6 λίρες τὸ χρόνο μπορεῖ νὰ ἔχεις τὴ χρήση 100 λιρῶν, ὑπὸ τὴν προϋπόθεση ὅτι εἶσαι ἄνθρωπος γνωστῆς εὐφυΐας καὶ τιμιότητας. Ὅποιος ξοδεύει τὸ παραμικρὸ ποσὸ ἀνώφελα, ξοδεύει τὸ χρόνο ἀνώφελα 6 λίρες, ποὺ εἶναι ἡ τιμὴ γιὰ τὴ χρήση 100 λιρῶν. Ὅποιος σπαταλάει τὴν ἀξία καὶ τοῦ πιὸ μικροῦ ποσοῦ γιὰ ἕνα τμῆμα τῆς μέρας του (καὶ τοῦτο μπορεῖ νὰ εἶναι μόνο δυὸ λεπτὰ τῆς ὥρας), ἂν ὑπολογίσουμε τὴ μιὰ μέρα μὲ τὴν ἄλλη, σπαταλάει τὸ προνόμιο νὰ χρησιμοποιήσει 100 λίρες τὸ χρόνο. Ὅποιος ἀνώφελα χάνει χρόνο ἀξίας πέντε σελινιών, χάνει πέντε σελίνια καὶ θὰ μποροῦσε ἐξίσου καλὰ νὰ πετάξει στὴ θάλασσα πέντε σελίνια. Ὅποιος χάνει πέντε σελίνια, δὲ χάνει μόνο τὸ ποσὸ αὐτό, ἀλλὰ καὶ κάθε πλεονέκτημα ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ ἔχει μὲ τὴ χρησιμοποίησή τους σὲ ἐπιχείρηση –δεδομένου ὅτι μέχρις ὅτου ἕνας νέος ἄνθρωπος γίνει γέρος, θὰ μποροῦσε ξεκινῶντας ἀπὸ αὐτά τα σελίνια νὰ συγκέντρωνε ἕνα τεράστιο ποσὸ χρήματος».

Στὰ λόγια αὐτὰ τοῦ Benzamin Franklin φαίνεται ὁ συνδυασμὸς μεταξὺ τοῦ δανείου, τῆς τοκογλυφίας, τῆς ἐργατικότητας καὶ τοῦ ἠθικισμοῦ, ποὺ εἶναι χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα τοῦ Προτεσταντισμοῦ καὶ τοῦ καπιταλισμοῦ. Ὁ Max Weber παραθέτοντας τὶς συμβουλὲς αὐτὲς τοῦ Benzamin Franklin λέγει:

«Ὅτι τὸ "πνεῦμα τοῦ καπιταλισμοῦ" εἶναι ποὺ μιλάει ἐδῶ μὲ χαρακτηριστικὸ τρόπο κανένας δὲν μπορεῖ νὰ ἀμφισβητήσει• παρ' ὅλο ποὺ θὰ ἦταν λαθεμένο, θέλουμε νὰ ἰσχυρισθοῦμε ὅτι καθετὶ ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ νοηθεῖ ὡς τὸ "πνεῦμα" αὐτό, περιέχεται σ’ αὐτὸ τὸ κήρυγμα». Καὶ συνεχίζει: «Ἂς σταματήσουμε λίγο ὅμως στὴ θέση αὐτή, ποὺ τὴν ἀνθρωποσοφία της ὁ Kϋrnberger συνοψίζει ὡς ἑξῆς: "Βγάζουν ἀπὸ κτήνη ξύγγι, καὶ ἀπὸ ἀνθρώπους χρῆμα". Ἡ ἰδιορρυθμία σ’ αὐτὴ τὴν "φιλοσοφία τῆς φιλαργυρίας" φαίνεται νὰ εἶναι τὸ ἰδεῶδες τοῦ ἔντιμου ἀνθρώπου τῆς ἀναγνωρισμένης πίστης καὶ προπάντων ἡ ἰδέα τῆς ὑποχρέωσης τοῦ ἀτόμου νὰ αὐξάνει τὸ κεφάλαιό του, ποὺ ἀναγνωρίζεται ὡς αὐτοσκοπός. Πραγματικὰ αὐτὸ ποὺ κηρύσσεται ἐδῶ δὲν εἶναι ἁπλῶς μιὰ ἁπλὴ τεχνικὴ τῆς ζωῆς, ἀλλὰ μιὰ ἰδιόρρυθμη "ἠθική", ποὺ ἡ παράβασή της ἐξετάζεται ὄχι σὰν ἀνοησία, ἀλλὰ σὰν ἕνα εἶδος παράλειψης καθήκοντος: αὐτὸ εἶναι ἡ οὐσία τοῦ ζητήματος. Δὲν εἶναι μόνο "ἐπιχειρηματικὴ πανουργία" –κάτι τέτοιο ἀπαντιέται ἀρκετὰ συχνά– εἶναι ἕνα ἦθος ποὺ ἐξωτερικεύεται, καὶ αὐτὴ ἡ ἰδιότητα μᾶς ἐνδιαφέρει».

Στὰ ἀνωτέρω φαίνεται ἀνάγλυφα ὅτι πάνω στὶς συμβουλὲς αὐτὲς τοῦ Benzamin Franklin στηρίχθηκε τὸ ἀμερικανικὸ ὄνειρο, καθὼς ἐπίσης ὅτι ὁ καπιταλισμὸς σήμερα ἐκφράζεται μὲ τὶς μορφὲς τοῦ φιλελευθερισμοῦ, ποὺ εἶναι ἕνα κρᾶμα ὀρθολογισμοῦ-Διαφωτισμοὺ καὶ προτεσταντικῆς ἠθικῆς. Αὐτὸ παρατηρεῖται ἔντονα στὴν ἀμερικανικὴ κοινωνία καὶ ἐπεκτείνεται ὡς ὄνειρο ποὺ πρέπει νὰ ὑλοποιηθῇ ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους ποὺ ζοῦν σὲ ὅλα τὰ μήκη καὶ πλάτη τῆς γῆς, καὶ εἶναι αὐτὸ ποὺ δημιουργεῖ τὴν «κοινωνία τῆς κατανάλωσης». Αὐτὸ εἶναι καὶ τὸ περιεχόμενο ζωῆς πολλῶν συνανθρώπων μας, ἀκόμη καὶ Ὀρθοδόξων Χριστιανῶν.