Ναυπάκτου Ἱεροθέου: Τρεῖς τάσεις πρὸ τῆς πτώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως

Μητροπολίτου Ναυπάκτου καὶ Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Ὅταν τὴν 29η Μαΐου 1453 ἔπεσε ἡ Κωνσταντινούπολη, ἤδη ἡ λεγομένη Βυζαντινή, στὴν πραγματικότητα Ρωμαϊκὴ Αὐτοκρατορία, ἦταν ἀρκετὰ ἐξασθενημένη ἀπὸ τὴν Φραγκοκρατία ποὺ ἄρχισε τὸ 1204 μὲ τὴν Τετάρτη (Δ ) Σταυροφορία, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὶς καταλήψεις διαφόρων περιοχῶν ἀπὸ τοὺς Ὀθωμανούς. Ἔτσι, τὸ μόνο ἐλεύθερο τμῆμα τῆς πάλαι ποτὲ ἀκμαιοτάτης Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας ἦταν ἡ Κωνσταντινούπολη καὶ τὰ περίχωρά της.

Τὴν περίοδο ἐκείνη, πρὸ τῆς πτώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἐπικρατοῦσαν τρεῖς ἰδεολογικὲς καὶ πνευματικὲς τάσεις, οἱ ὁποῖες εἶχαν διάφορα σχέδια γιὰ τὴν διάσωση τῆς ἐλεύθερης τότε Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας. Ὁ Steven Ranciman μᾶς δίνει ἐνδιαφέρουσες πληροφορίες γιὰ τὸ θέμα αὐτό.

Τὶς τρεῖς αὐτὲς τάσεις ἐκπροσωποῦσαν τρεῖς σημαντικὲς προσωπικότητες. Πρόκειται γιὰ τὸν Μητροπολίτη Νικαίας Βησσαρίωνα, τὸν Γεώργιο Γεμιστὸ Πλήθωνα καὶ τὸν Γεώργιο-Γεννάδιο Σχολάριο, τὸν μετέπειτα πρῶτο Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως ἐπὶ Τουρκοκρατίας. Καὶ οἱ τρεῖς συμμετεῖχαν στὴν Σύνοδο τῆς Φερράρας-Φλωρεντίας (1438-1439) καί, ὁ καθένας ἀπὸ τὴν πλευρά του, διεδραμάτισε σημαντικὸ ρόλο στὰ γεγονότα τῆς ἐποχῆς.

Ἀναλυτικότερα, ἡ πρώτη τάση ἐκφραζόταν ἀπὸ τὸν Μητροπολίτη Νικαίας Βησσαρίωνα, ὁ ὁποῖος εἶχε σπουδάσει στὸ Πανεπιστήμιο τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἦταν πλατωνιστὴς καὶ ἐξέφραζε τὴν ἄποψη ὅτι ἡ Κωνσταντινούπολη καὶ γενικὰ ἡ τότε Αὐτοκρατορία θὰ σωζόταν, ἐὰν ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἑνωνόταν μὲ τὸν Πάπα. Ἑπομένως, εἶχε σαφέστατα ἕναν δυτικὸ προσανατολισμό. Τελικά, ὁ Βησσαρίων προσεχώρησε στὸν «Καθολικισμό», ἔγινε Καρδινάλιος καὶ παρ' ὀλίγο νὰ ἐκλεγῇ Πάπας Ρώμης.

Ἡ δεύτερη τάση ἐκφραζόταν ἀπὸ τὸν Γεώργιο Γεμιστὸ Πλήθωνα, ὁ ὁποῖος ἦταν «ἴσως ὁ πιὸ πρωτότυπος στοχαστὴς τοῦ Βυζαντίου», εἶχε τελειώσει τὸ Πανεπιστήμιο καὶ ἦταν ὑπέρμαχος τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Ἦταν πλατωνιστὴς φιλόσοφος καὶ μάλιστα ὅταν στὴν Φλωρεντία ἔδωσε διαλέξεις γιὰ τὸν Πλάτωνα, συνετέλεσε στὸ νὰ στραφῆ ἡ Ἀναγέννηση ἀπὸ τὸν ἀριστοτελισμὸ στὸν πλατωνισμό. Ὁ Γεώργιος Γεμιστὸς Πλήθων θεωροῦσε ὅτι ἡ διάσωση τοῦ Γένους θὰ προερχόταν ἀπὸ τὴν στροφὴ στὸν ἀρχαῖο ἑλληνισμὸ καὶ τὶς μεταρρυθμίσες ποὺ θὰ γίνονταν στὴν Αὐτοκρατορία βάσει τῶν ἀρχῶν τοῦ Πλάτωνα. Ἀπομακρύνθηκε ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ παρέμεινε στὸν Μυστρᾶ, ὅπου ἀνέπτυξε τὶς θεωρίες του, χωρὶς νὰ πείση, καὶ πέθανε ἐκεῖ.

Ἡ τρίτη τάση ἐκφραζόταν ἀπὸ τὸν Γεώργιο Γεννάδιο Σχολάριο, ὁ ὁποῖος ἦταν μαθητὴς τοῦ ἁγίου Μάρκου τοῦ Εὐγενικοῦ. Ὁ Σχολάριος εἶχε τελειώσει τὸ Πανεπιστήμιο Κωνσταντινουπόλεως, ἐγνώριζε τὸν σχολαστικισμό, ἀλλὰ στὸ τέλος ἐπηρεάσθηκε πολὺ ἀπὸ τὸν ἅγιο Μάρκο τὸν Εὐγενικό, ὁ ὁποῖος εἶχε τελειώσει τὴν Πατριαρχικὴ Ἀκαδημία καὶ ἐμποτιζόταν ἀπὸ τὴν πατερικὴ θεολογία. Ὁ Γεώργιος Γεννάδιος Σχολάριος εἶχε τὴν ἄποψη ὅτι ἡ διάσωση τοῦ Γένους θὰ προέλθη ἀπὸ τὴν ἴδια τήν ἑλληνορθόδοξη παράδοση, ὅταν βιώνεται στὴν ὁλότητά της, δηλαδὴ ὅταν στηρίζεται στὰ πνευματικὰ θεμέλιά της.

Εἶναι φανερὸ ὅτι δικαιώθηκε πλήρως ὁ Γεώργιος Γεννάδιος Σχολάριος, ὁ ὁποῖος ἔγινε ὁ πρῶτος Πατριάρχης μετὰ τὴν Ἅλωση καὶ ἔκαμε τὸ πείραμα τῆς διατήρησης τῆς αὐτοσυνειδησίας τοῦ Γένους μὲ τὴν πιστότητα στὴν παράδοση καὶ φυσικὰ ἐπέτυχε, ὅπως ὁμολογεῖ ὁ Ranciman. Ἀπέτυχαν, ὅμως, οἱ ἄλλες δύο τάσεις, ὅτι δηλαδὴ ἡ διατήρηση τοῦ Γένους θὰ προερχόταν ἀπὸ τὴν ἕνωση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μὲ τὸν Πάπα καὶ τὴν ἐπαναφορὰ τῆς ἀρχαίας εἰδωλολατρίας. Τὸ πείραμα τοῦ Γενναδίου συνετέλεσε στὴν διατήρηση τῆς ταυτότητας τοῦ Γένους, κράτησε τὸ Γένος ἀδούλωτο καὶ ἐλεύθερο ἀπὸ τὴν κυριαρχία τῶν Ὀθωμανῶν καὶ τοῦ ἐξασφάλισε τὶς δυνατότητες γιὰ τὴν ἀπελευθέρωσή του στὸν κατάλληλο καιρό. Μέσα ἀπὸ αὐτὴν τὴν προοπτικὴ μποροῦμε νὰ δοῦμε τὴν προσφορὰ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, τοῦ Κλήρου καὶ τῶν Μονῶν στὴν διάσωση τῆς αὐτοσυνειδησίας τοῦ Γένους κατὰ τὴν Τουρκοκρατία, ἀλλὰ καὶ τὴν μετέπειτα ἐλευθερία ἀπὸ τὸν τουρκικὸ ζυγό.