Κύριο ἄρθρο: «Ὁ μονοδιάστατος ἄνθρωπος»

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Ὁ σύγχρονος ἄνθρωπος ζὴ σὲ μιὰ κοινωνία ἡ ὁποία βλέπει ὅλα τὰ πράγματα μέσα ἀπὸ μιὰ διάσταση καὶ γι’ αὐτὸ εἶναι ἐπικίνδυνη. Ὁ ἄνθρωπος ἔχει διάφορα προβλήματα, οἰκονομικά, βιολογικά, ψυχολογικά, πολιτισμικά, ὑπαρξιακά, θρησκευτικά. Ἔτσι, ὅταν ὅλο τὸ ἐνδιαφέρον τῆς κοινωνίας ἐξαντλῆται σὲ μιὰ μόνον διάσταση (βιολογική, οἰκονομικὴ) τότε χαρακτηρίζεται ὡς «μονοδιάστατη κοινωνία» καὶ ὁ ἄνθρωπος ποῦ ζὴ μέσα σὲ αὐτὴν χαρακτηρίζεται ὡς «μονοδιάστατος» καὶ κατ’ ἐπέκταση εἶναι ψυχικά, ψυχολογικά, πολιτισμικὰ καὶ ὑπαρξιακὰ ἀνάπηρος.

Ἡ οἰκονομικὴ κρίση ποῦ ἔπληξε τὴν Πατρίδα μας εἶναι ἕνα γεγονὸς λυπηρὸ καὶ πρέπει νὰ ἀποδοθοῦν εὐθύνες, γιατί προκαλεῖ κοινωνικὲς καὶ οἰκογενειακὲς ἀναστατώσεις, ἀλλὰ κυρίως γιατί δημιουργεῖ προβλήματα στοὺς νέους ἀνθρώπους, οἱ ὁποῖοι ὑφίστανται τὶς συνέπειες τῆς οἰκονομικῆς κρίσης, χωρὶς νὰ εὐθύνωνται οἱ ἴδιοι καὶ ἔτσι βλέπουν μὲ δυσοίωνες προοπτικὲς τὸ μέλλον τους. Ὅμως καὶ ἡ ἀπολυτοποίηση τῆς οἰκονομικῆς κρίσης, χωρὶς νὰ βλέπουμε καὶ τὰ ποικίλα προβλήματα ποῦ ὑπάρχουν στὴν κοινωνία μας, αὐξάνει τὸν προβληματισμό, τὸν σκεπτικισμὸ καί, τελικά, ἐπιτείνει τὴν ἀγωνία.

Ὁ ἄνθρωπος δὲν εἶναι μιὰ «ζωντανὴ μηχανή», δὲν εἶναι ἕνα «βιολογικὸ ὅν», δὲν εἶναι ἕνα «ἔμψυχο ἐργαλεῖο» στὰ χέρια τῶν εργοδοτῶν καὶ τῶν μηχανισμῶν ἐξουσίας, ἀλλὰ εἶναι ἕνα «πνευματικὸ ὅν», ἕνα «θεολογικὸ ὃν» ποῦ ἀναζητᾶ νόημα καὶ πληρότητα ζωῆς. Διακατεχόμενος τὸν τελευταῖο καιρὸ ἀπὸ τέτοιες σκέψεις, θυμήθηκα τὸ ἔργο τοῦ Χέρμερτ Μαρκοῦζε μὲ τίτλο Ὁ μονοδιάστατος ἄνθρωπος καὶ τὶς σημαντικότερες παρατηρήσεις τοῦ στὸ πρῶτο κεφάλαιο τοῦ βιβλίου μὲ τίτλο «μονοδιάστατη κοινωνία». Μιὰ τέτοια κοινωνία στὴν ὁποῖα ζοῦμε, καθημερινῶς μᾶς καθιστᾶ ὅλο καὶ περισσότερο ὑπαρξιακὰ καὶ πνευματικὰ ἀνάπηρους, ἀφοῦ ἀτροφοῦν οἱ βασικὲς προδιαγραφὲς τῆς ὕπαρξής μας, ὅταν βέβαια δὲν ἔχουμε ἐσωτερικὲς ἀντιστάσεις.

Ὁ Χέρμερτ Μαρκοῦζε (1898-1979) ἦταν ἕνας ἀμερικανὸς φιλόσοφος, γερμανικῆς καταγωγῆς, ὁ ὁποῖος εἶχε σοσιαλιστικὲς ἀρχὲς στὴν νεότητά του καὶ τελικὰ πέρασε τρεὶς φάσεις στὴν ζωή του. Ἡ πρώτη φάση ἦταν ἡ φαινομενολογικὴ ὀντολογικὴ φιλοσοφία του, ἀφοῦ ἦταν μαθητὴς τῶν γερμανῶν φιλοσόφων Χοῦσερ καὶ Χάϊντεγκερ, καὶ μέσα ἀπὸ τὶς θεωρίες τους ἑρμήνευσε τὸν Μάρξ. Ἡ δεύτερη φάση τῆς ζωῆς του συνδέεται μὲ τὴν «κριτικὴ θεωρία», κατὰ τὴν ὁποῖα ἀνέλυε τὴν κατάσταση τοῦ ἀνθρώπου ποῦ ὑποτάσσεται στὴν μηχανὴ καὶ τὶς σχέσεις παραγωγῆς, στὴν «ὕστερη καπιταλιστικὴ κοινωνία». Καὶ ἡ τρίτη φάση τῆς ζωῆς του χαρακτηρίζεται ὡς «φροϋδική», γιατί μέσα ἀπὸ τὶς θεωρίες τοῦ Φρόϋντ ἑρμήνευσε «τὶς ἐξουσιαστικὲς δομὲς τοῦ ὕστερου καπιταλισμοῦ», δηλαδὴ ἑρμήνευσε τὸν Φρόϋντ μέσα ἀπὸ τὴν φιλοσοφικὴ ὀντολογία. Κατὰ δὲ τὴν δεκαετία τοῦ ’60 ὁ Μαρκοῦζε, ἐπειδὴ ἦταν ἀντίθετος πρὸς τὴν κατεστημένη τάξη, ἀναδείχθηκε σὲ ἡγέτη τῶν φοιτητικῶν κινημάτων τόσο στὴν Ἀμερικὴ ὅσο καὶ στὴν δυτικὴ Εὐρώπη.

Στὸ πρῶτο κεφάλαιο τοῦ βιβλίου τοῦ Ὁ μονοδιάστατος ἄνθρωπος, τὸ ὁποῖο, ὅπως προαναφέρθηκε, ἔχει τὸν τίτλο «ἡ μονοδιάστατη κοινωνία», ἐξετάζει κυρίως δύο θέματα, ἀφ' ἑνὸς μὲν τὶς «πλαστὲς» ἀνάγκες ποῦ προβάλλει ἡ σύγχρονη κοινωνία στὸν ἄνθρωπο καὶ τὸν πιέζει νὰ τὶς ἀποδεχθῇ, ἀφ' ἑτέρου δὲ στὴν ἀπόκτηση τῆς ἐλευθερίας. Μπορεῖ καὶ τὰ δύο αὐτὰ νὰ συνοψισθοῦν σὲ ἕνα ποῦ εἶναι ἡ ἀπελευθέρωση ἀπὸ τὴν δουλεία τῶν «ψευδῶν» ἀναγκῶν. Μιλῶντας γιὰ «ψευδεῖς» ἀνάγκες, ἐννοεῖ αὐτὲς ποῦ καθορίζονται «ἀπὸ δυνάμεις ἐξωτερικὲς» ποῦ ὁ ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ ἐλέγξη, γιατί «ἔχουν ἐτερόνομη ἀνάπτυξη καὶ ἱκανοποίηση». Τέτοιες «ψευδεῖς» ἀνάγκες δημιουργοῦν μιὰ «εὐφορία μέσα στὴν δυστυχία». Γράφει ὁ Μαρκοῦζε: «Νὰ ἀναπαύεσαι, νὰ διασκεδάζεις, νὰ δρὰς καὶ νὰ καταναλώνεις ὅπως ὅλοι οἱ ἄλλοι, νὰ ἀγαπᾶς καὶ νὰ μισεῖς ὅ,τι ἀγαποῦν καὶ μισοῦν οἱ ἄλλοι, αὐτὸ στὸ μεγαλύτερό τους μέρος εἶναι ἀνάγκες πλαστές».

Σὲ μιὰ τέτοια «μονοδιάστατη κοινωνία» ποῦ ζῆ ὁ ἄνθρωπος, ὁ ἴδιος πρέπει νὰ δώση λύσεις, νὰ καθορίση «κριτήρια προτεραιότητας» καὶ νὰ διακρίνη τὴν «ἀλήθεια» ἀπὸ τὴν «πλαστικότητα», τὶς «ἀληθινὲς» ἀπὸ τὶς «πλαστικὲς» ἀνάγκες. Ὁ ἄνθρωπος σήμερα δὲν πρέπει νὰ εἶναι «ἑτερόφωτο κι ἑτεροκαθοριζόμενο» ὅν, γι’ αὐτὸ «θὰ πρέπει νὰ ἀμφισβητήσει τὶς ἀνάγκες καὶ τὶς ἱκανοποιήσεις τοῦ κατεστημένου, μὲ τοὺς ὅρους τοῦ ἀληθινοῦ καὶ πλαστοῦ». Αὐτὸ θὰ πρέπει νὰ γίνεται μὲ προσωπικὴ ἐλευθερία καὶ ὄχι μὲ τὴν δυνατότητα ἐπιλογῆς, ἡ ὁποία μᾶς ἐπιβάλλεται ἔξωθεν, γιατί «ἡ δυνατότητα νὰ ἐκλέγεις ἐλεύθερα ἀφέντες δὲν ἐξαλείφει οὔτε τοὺς ἀφέντες οὔτε τοὺς δούλους».

Μέσα ἀπὸ αὐτὴν τὴν προοπτικὴ ὁριοθετεῖ καὶ τὴν ἐλευθερία. Τελικά, ἡ ἐλευθερία δὲν μπορεῖ νὰ τεθῇ στὸ πλαίσιο μιᾶς ἁπλῆς ἐπιλογῆς, τὴν ὁποῖα μᾶς θέτει ἡ κατεστημένη ἐξουσία στὴν κοινωνία, γιατί αὐτὸ εἶναι περιορισμὸς τῆς ἐλευθερίας. Γι’ αὐτὸ «δὲν μποροῦμε νὰ ὁρίσουμε μιὰ ἀληθινὰ ἐλεύθερη κοινωνία χρησιμοποιῶντας τοὺς παραδοσιακοὺς ὅρους τῆς οἰκονομικῆς, πολιτικῆς καὶ πνευματικῆς ἐλευθερίας».

Προσδιορίζοντας ὁ Μαρκοῦζε τὸ νόημα τῆς ἐλευθερίας, γράφει ὅτι ἡ ἀπόκτηση τῆς πραγματικῆς ἐλευθερίας πρέπει σήμερα νὰ ἐκφρασθῇ μὲ «ἀρνητικοὺς ὅρους», ἀκριβῶς ἐπειδὴ ζοῦμε σὲ μιὰ κοινωνία μονοδιάστατη, καταναγκαστική, ποῦ περιορίζει τὴν ἐλευθερία σὲ μιὰ δυνατότητα ἐπιλογῆς μεταξὺ δύο πραγμάτων, τὰ ὁποῖα οἱ κοινωνικοὶ μηχανισμοὶ μᾶς ἔχουν προσδιορίσει. Εἶναι χαρακτηριστικὲς οἱ σκέψεις του πάνω στὸ θέμα αὐτό. Γράφει:

«Οἰκονομικὴ ἐλευθερία θὰ πρέπει νὰ σημαίνει ἀπελευθέρωση ἀπὸ τὴν οἰκονομία, ἀπ' τὸν καταναγκασμὸ ποῦ ἀσκεῖται μὲ τὶς οἰκονομικὲς σχέσεις καὶ δυνάμεις, ἀπελευθέρωση ἀπ' τὴν καθημερινὴ πάλη γιὰ τὴν ὕπαρξη, ἀπαλλαγὴ ἀπ' τὴν ἀνάγκη νὰ κερδίζουμε τὴ ζωή μας. Πολιτικὴ ἐλευθερία θὰ πρέπει νὰ σημαίνει ἀπελευθέρωση ἀπ' τὴν πολιτικὴ αὐτὴ ποῦ πάνω της τὰ ἄτομα δὲν μποροῦν νὰ ἀσκήσουν οὐσιαστικὸ ἔλεγχο. Πνευματικὴ ἐλευθερία θὰ πρέπει νὰ σημαίνει ἀποκατάσταση τῆς ἀτομικῆς σκέψης, πνιγμένης σήμερα ἀπὸ τὰ μέσα μαζικῆς ἐπικοινωνίας καὶ θῦμα τῆς διαπαιδαγώγησης, κι ἀκόμη θὰ πρέπει νὰ σημαίνει ὅτι θὰ πάψουν νὰ ὑπάρχουν κατασκευαστὲς τῆς "κοινῆς γνώμης" κι ἀκόμη καὶ κοινὴ γνώμη».

Ὅλα αὐτὰ φαίνονται «ἐπαναστατικά», ἀλλὰ εἶναι τὸ λιγότερο ποῦ πρέπει καὶ μποροῦμε νὰ κάνουμε γιὰ νὰ ξεφύγουμε ἀπὸ τὴν δουλεία ποῦ ἐπιβάλλει σὲ ὅλους μας «ἡ μονοδιάστατη κοινωνία». Τὰ πάντα σήμερα, ἡ πολιτική, τὰ μέσα μαζικῆς ἐνημέρωσης, οἱ δημόσιες καὶ προσωπικὲς συζητήσεις μᾶς ἑρμηνεύουν μὲ οἰκονομικοὺς ὅρους, ὡσὰν νὰ εἴμαστε «οἰκονομικὰ ὄντα» καὶ ὄχι πολιτισμικές, πνευματικές, θρησκευτικὲς ὑπάρξεις. Ὁ περιορισμὸς καὶ ὁ ἐγκλωβισμὸς τοῦ ἀνθρώπου σὲ ἕνα κατώτερο ἐπίπεδο ζωῆς, εἶναι βίωση τῆς ἀτμόσφαιρας καὶ τῆς ἐμπειρίας τῆς φυλακῆς. Γι’ αὐτὸ ἀπαιτοῦνται ἐσωτερικὲς ἀντιστάσεις ὑπαρξιακῆς ἐπανάστασης γιὰ τὴν ἀπόκτηση πραγματικῆς ἐλευθερίας, πρᾶγμα τὸ ὁποῖο εἶναι ὑπόθεση μιᾶς ὁλοκληρωμένης παιδείας. Χρειαζόμαστε μιὰ παιδεία ποῦ θὰ ἀνταποκρίνεται σὲ ὅλες τὶς προσδοκίες καὶ ἀπαιτήσεις τοῦ ἐσωτερικοῦ ψυχικοῦ μας κόσμου καὶ θὰ μᾶς ἐλευθερώνη ἀπὸ τὶς ἔξωθεν ἐπιβολὲς τῶν «ψευδῶν» ἀναγκῶν. Ἑπομένως, πρέπει νὰ παύσουμε νὰ εἴμαστε «μονοδιάστατοι ἄνθρωποι» καὶ θὰ πρέπει νὰ ἱκανοποιοῦμε τὶς ἐσωτερικές, ὑπαρξιακὲς καὶ πνευματικές μας ἀνάγκες, οἱ ὁποῖες, ὅταν δὲν ἱκανοποιοῦνται, ἀφήνουν βαθὺ πόνο. Καὶ αὐτὸς ὁ πόνος δὲν θεραπεύεται μὲ τίποτε τὸ κτιστό, αἰσθητό, αἰσθησιακὸ καὶ ἐφήμερο.

(Δημοσιεύεται στὸ περιοδικὸ «Γράμματα Σπουδάματα» τοῦ 1ου Λυκείου Ναυπάκτου, τεῦχος 13 καὶ στὸ "Ἐνιαύσιον 2010")