Ἐπίκαιροι Σχολιασμοὶ: Ἀποταγὴ τῆς ἀνάπτυξης, ἀλλὰ καὶ τῆς φαντασίας

Πρωτοπρεσβύτερου π. Θωμᾶ Βαμβίνη

Μέσα στὸ πλαίσιο τῆς παγκόσμιας οἰκονομικῆς κρίσης καὶ εἰδικότερα τῆς ἐπαπειλούμενης ἑλληνικῆς χρεοκοπίας, κυκλοφοροῦν στὴν δημοσιογραφικὴ καὶ πολιτικὴ ἀγορὰ ἀπόψεις, ἀποκλίνουσες ἀπὸ τὴν καθεστηκυῖα οἰκονομικὴ τάξη, μὲ νέες ὁρολογίες, ποῦ προσπαθοῦν νὰ περιγράψουν τὴν θεραπεία τοῦ προβλήματος χτυπῶντας τὴν ρίζα του.

Ἡ ἑλληνικὴ κυβέρνηση προσπαθεῖ νὰ πείση τοὺς δανειστές μας ὅτι τηρεῖ τὸ Μνημόνιο, τὸ ὁποῖο σύμφωνα μὲ τοὺς «ἀντιμνημονιακοὺς» βυθίζει τὴν χώρα στὴν ὕφεση. Ἡ ἀντιπολίτευση θέλει ἀναδιαπραγμάτευση τοῦ Μνημονίου τονίζοντας ὅτι δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρξη ἔξοδος ἀπὸ τὴν κρίση χωρὶς ἀνάπτυξη. Ὑπάρχουν ὅμως καὶ κάποιοι ἄλλοι, στὸ περιθώριο τῆς πολιτικῆς ζωῆς, ἀνένταχτοι ἀκαδημαϊκοὶ καὶ διανοητές, ποῦ λένε ὅτι πρέπει νὰ ἀποκαθηλώσουμε τὸ εἴδωλο τῆς ἀνάπτυξης, τὸ ὁποῖο θεωροῦν ὅτι εἶναι ἡ αἰτία τῆς σύγχρονης οἰκονομικῆς κρίσης καὶ νὰ περάσουμε σὲ ἕναν νέο τρόπο ζωῆς, σὲ μιὰ ζωὴ «λιτῆς ἀφθονίας», χωρὶς στέρηση, ἀλλὰ καὶ χωρὶς ἄγχος γιὰ ἀνώφελη, μάταιη, ἀνάπτυξη.

Στὴν ἐφημερίδα Καθημερινὴ (22.5.2011) δημοσιεύθηκε μιὰ ἐνδιαφέρουσα συνέντευξη τοῦ Γάλλου καθηγητῆ Σὲρζ Λατούς, ὁ ὁποῖος συγκατελέγει τὸν ἑαυτό του στοὺς «ἄθεους τῆς οἰκονομίας», ἡ ὁποία (οἰκονομία) κατὰ τὴν γνώμη του ἀποτελεῖ τὴν πραγματικὴ θρησκεία τῆς νεωτερικότητας. Ἡ συνέντευξη τοῦ Λατοὺς ἀρχίζει μὲ τὴν ἀκόλουθη δήλωση: «Τὸ ποτάμι τῆς κατανάλωσης ξεχείλισε, πλημμύρισε τὰ πάντα καὶ τώρα ἀφήνει τὸν βάλτο τῆς ὕφεσης. Ἀφοῦ οἱ κοινωνίες ἀρρώστησαν ἀπὸ ὑπερβολικὴ ἀνάπτυξη τῆς οἰκονομίας, τώρα "σβήνουν" ἀπὸ τὸ σκάσιμο τῆς φούσκας. Μήπως ἦρθε ἡ ὥρα νὰ σκεφτοῦμε τὴν προοπτικὴ τῆς ἀποανάπτυξης;».

Ὁ Σὲρζ Λατοὺς εἶναι ὁμότιμος καθηγητὴς τοῦ Πανεπιστημίου Paris-Sud (Ὀρσὲ) καὶ εἰδικὸς στὶς οἰκονομικὲς καὶ πολιτικὲς σχέσεις Βορρᾶ-Νότου. Ἀπὸ τὸ 2002 ἔχει ἀφιερωθῇ στὴν μελέτη τῆς ἀπο-ἀνάπτυξης μὲ ἀφετηρίες τῆς σκέψης τοῦ χαρακτηριστικὲς ἀπόψεις τοῦ Κ. Καστοριάδη. Τὸ 2008 κυκλοφόρησε στὰ ἑλληνικὰ τὸ βιβλίο του «Τὸ στοίχημα τῆς ἀπο-ἀνάπτυξης». Αὐτὸ ἦταν καὶ τὸ θέμα ὁμιλίας του, ποῦ πραγματοποιήθηκε πρόσφατα στὸ Πολυτεχνεῖο τῆς Ἀθήνας, καὶ ἡ ὁποία ἔδωσε τὴν ἀφορμὴ γιὰ τὴν συνέντευξη.

Θὰ ἀναφερθοῦμε σὲ ὁρισμένες ἀπόψεις τοῦ Λατούς, ποῦ θεωροῦμε ὅτι ἔχουν ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον, γιὰ δύο βασικοὺς λόγους. Πρῶτον, γιατί ἐνῷ εἶναι οὐτοπικές –καὶ ὁ ἴδιος γράφει γιὰ «οὐτοπία τῆς ἀποανάπτυξης»– μιλοῦν ὅμως γιὰ τὴν προτεραιότητα τοῦ ἀνθρώπου σὲ σχέση μὲ τοὺς δεῖκτες τῆς οἰκονομίας καὶ γιὰ μιὰ λιτὴ ζωή, ἡ ὁποία ὅμως χαρακτηρίζεται ἀπὸ ἀφθονία σὲ σχέση μὲ τὶς πραγματικὲς βιοτικὲς ἀνάγκες τοῦ ἀνθρώπου. Καὶ δεύτερον, γιατί φαίνεται μέσα στὶς πολὺ ὡραῖες ἀνθρωποκεντρικὲς ἀπόψεις τοῦ τὸ ἀδιέξοδο, ἡ πνιγηρὴ ἀτμόσφαιρα, ποῦ δημιουργεῖται ἀπὸ τὸν ἀνθρωποκεντρισμό, ὅταν ἀπουσιάζη ἡ θεολογικὴ προοπτικὴ τοῦ ἀνθρώπου καὶ ἀγνοῆται ἡ κοιμισμένη ἢ νεκρὴ νοερὴ ἐνέργειά του, ποῦ ὑποκαθίσταται ἀπὸ τὴν λογικὴ καὶ τὸ φαντασιακό.

Ἑρμηνεύοντας ὁ Λατοὺς τὴν σύγχρονη κρίση λέει: «Γιὰ πολλὲς δεκαετίες τὸ σύστημα μᾶς ἔλεγε ὅτι πρέπει νὰ δώσουμε τὰ πάντα γιὰ τὴν ἀνάπτυξη, χωρὶς νὰ ρωτᾶμε γιὰ τὴν ἑπόμενη μέρα. Ὁ πλανήτης ὅμως εἶναι πεπερασμένος, οἱ πηγὲς ἐνέργειας, τὰ φυσικὰ ἀποθέματα, θέλουν μιὰ ἄλλη διαχείριση». Μὲ τὴν βουλιμία τῆς διαρκοῦς ἀνάπτυξης οἱ πηγὲς ἐνέργειας τοῦ πεπερασμένου πλανήτη μας ἐξαντλοῦνται. Αὐτό, ὅμως, εἶναι τὸ ἕνα κακό, τὸ ὁποῖο συνδέεται στενὰ καὶ μὲ τὸ οἰκολογικὸ πρόβλημα. Τὸ δεύτερο καὶ σημαντικότερο κακὸ εἶναι ὅτι ἐνῷ ἐξαντλοῦνται τὰ φυσικὰ ἀποθέματα τοῦ πλανήτη ἐμεῖς μένουμε ἀνικανοποίητοι. Ἄλλοι λόγῳ φτώχιας καὶ ἄλλοι λόγῳ «ἀποικιοποίησης τοῦ φαντασιακοῦ» μας ἀπὸ καταναλωτικὰ εἴδωλα. Ἡ φαντασία μας ἔχει καταληφθῇ ἀπὸ τὶς εἰκόνες καὶ τὴν νοοτροπία τοῦ καταναλωτισμοῦ. Ἔτσι, ἐνῷ μπορεῖ νὰ ἔχουμε καὶ τὰ περιττά, θέλουμε κι ἄλλα.

Σύμφωνα μὲ τὸν Σ. Λατούς: «Ἡ σύγχρονη τραγωδία συνίσταται στὸ ὅτι, ἐνῷ βρισκόμαστε σὲ μιὰ κοινωνία ὑπέρ-καταναλωτική, δὲν μποροῦμε νὰ καταναλώσουμε». Δὲν μποροῦμε νὰ καταναλώσουμε ὅλα ὅσα μᾶς κάνει νὰ ἐπιθυμοῦμε ἡ διαφήμιση, ὅσα εἰσάγει στὴν φαντασία μας, ὡς ἀναγκαῖα ἀγαθά, ὁ διαφημιστής. Ὁ Λατοὺς σημειώνει ὅτι «στὴ λογικὴ τῆς λιτῆς ἀφθονίας», ποῦ πρεσβεύει, «δὲν ὑπάρχει στέρηση. Ἀπεναντίας στὴ σημερινὴ κοινωνία ποῦ στηρίζεται στὴν ἀγορά, ὁ δείκτης στέρησης εἶναι πάντα μεγαλύτερος ἀπὸ τὸν δείκτη ἱκανοποίησης, γιατί μόνον ἔτσι δημιουργεῖται ἡ ἀνάγκη τῆς κατανάλωσης. Ἡ διαφήμιση ἀναπαράγει τὴ στέρηση καὶ δημιουργεῖ νέες ἀνάγκες, πλαστές».

Ἔτσι, ἔχει χαθῇ ἀπὸ τὶς ἀπαιτήσεις μας τελείως τὸ μέτρο, μὲ ἀποτέλεσμα στὴν χρήση τῶν ὑλικῶν ἀγαθῶν, στὴν χρήση γενικὰ τοῦ κόσμου «νὰ διαπράττεται ὕβρις, μὲ τὴν ἀρχαιοελληνικὴ ἔννοια τοῦ ὅρου. Γιὰ πολλὲς δεκαετίες, ἡ κυρίαρχη ἀρετὴ στὸν οἰκονομικὸ κλάδο εἶναι ἡ ἀπληστία». Ἡ «οὐτοπία τῆς ἀποανάπτυξης» ἔχει στόχο τὴν ἐπανεύρεση τοῦ μέτρου μὲ τὴν «ἐπαναξιολόγηση», «ἐπανεννοιολόγηση» καὶ «ἀναδόμηση» τῆς κοινωνίας στὴν βάση νέων ἀξιῶν. «Ἀναδόμηση» ὅμως χρειάζεται καὶ ὁ ἄνθρωπος. Γιὰ νὰ ξαναβροῦμε, λοιπόν, τὸ μέτρο, σύμφωνα μὲ τὸν Λατούς, χρειάζεται νὰ ἀλλάξουμε καὶ τὸν ἄνθρωπο καὶ τὴν κοινωνία. Εἶπε στὴν συνέντευξή του: «Τὸ ζητούμενο σήμερα δὲν εἶναι νὰ κατέχουμε περισσότερα, ἀλλὰ νὰ κατακτήσουμε τὸ εὔ ζήν, ὄχι μέσῳ τῆς κατανάλωσης, ἀλλὰ μέσῳ κοινωνικῶν δικτύων ὑποστήριξης καὶ κάλυψης κοινωνικῶν ἀναγκῶν».

Μπορεῖ νὰ πὴ κανεὶς ὅτι ἀκούει ἀπὸ τὸν Λατοὺς ἕνα ἁπλό –τετριμμένο– κήρυγμα χριστιανικῆς ὀλιγάρκειας, ἐγκλωβισμένο ὅμως μέσα στὶς ὁριζόντιες διαστάσεις τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς. Μαζὶ μὲ τὴν ἀνάπτυξη φαίνεται νὰ ἀποτάσσεται ὁ Λατοὺς καὶ κάθε μεταφυσικὸ στοιχεῖο. Οἰκοδομεῖ τὶς ἀπόψεις τοῦ μὲ βάση μαθήματα τοῦ Κ. Καστοριάδη, στὸν ὁποῖο ἀναφέρθηκε πολλὲς φορὲς κατὰ τὴν ὁμιλία τοῦ στὸ Πολυτεχεῖο, παραθέτοντας μάλιστα ἀποσπάσματα ἀπὸ ἔργα του, ὅπως τὸ ἀκόλουθο, ποῦ ἀφορᾶ τὴν «ἀποαποικιοποίηση τοῦ φαντασιακοῦ» μας: «Τὸ ἀπαιτούμενο –κατὰ τὸν Καστοριάδη– εἶναι μιὰ νέα φαντασιακὴ δημιουργία ποῦ ἡ σημασία τῆς δὲν μπορεῖ νὰ συγκριθῇ μὲ τίποτε ἀνάλογο στὸ παρελθόν, μιὰ δημιουργία ποῦ θὰ ἔβαζε στὸ κέντρο τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου σημασίες ἄλλες ἀπὸ τὴν αὔξηση τῆς παραγωγῆς καὶ τῆς κατανάλωσης, ποῦ θὰ ἔθετε στόχους ζωῆς διαφορετικούς, γιὰ τοὺς ὁποίους οἱ ἄνθρωποι θὰ μποροῦσαν νὰ ποὺν πῶς ἀξίζουν τὸν κόπο. Αὐτὴ εἶναι ἡ κολοσσιαία δυσκολία ποῦ πρέπει ν’ ἀντιμετωπίσουμε. Θὰ ἔπρεπε νὰ θέλουμε μιὰ κοινωνία στὴν ὁποῖα οἱ οἰκονομικὲς ἀξίες θὰ ἔχουν πάψει νὰ κατέχουν κεντρικὴ (ἢ μοναδικὴ) θέση, ὅπου ἡ οἰκονομία θὰ ἔχη ξαναμπὴ στὴ θέση της, δηλαδὴ θὰ ἔχη γίνει ἕνα ἁπλὸ μέσο τοῦ ἀνθρώπινου βίου καὶ ὄχι ὕστατος σκοπός, στὴν ὁποῖα ἑπομένως θὰ ἔχουμε παραιτηθῇ ἀπὸ αὐτὴ τὴν τρελὴ κοῦρσα πρὸς μιὰ συνεχῶς αὐξανόμενη κατανάλωση. Αὐτὸ δὲν εἶναι ἁπλῶς ἀναγκαῖο γιὰ ν’ ἀποφύγουμε τὴν τελεσίδικη καταστροφὴ τοῦ γήινου περιβάλλοντος. Εἶναι ἀναγκαῖο κυρίως γιὰ νὰ βγοῦμε ἀπὸ τὴν ψυχικὴ καὶ ἠθικὴ ἐξαθλίωση τῶν σύγχρονων ἀνθρώπων».

Γιὰ ἕναν Ὀρθόδοξο Χριστιανὸ τὰ παραπάνω εἶναι ἕνα ἁπλό –καὶ ὡραῖο– ἠθικολογικὸ κήρυγμα, ποῦ ἐντοπίζει πληγές, ἀλλὰ ποῦ δὲν προτείνει ἐφαρμόσιμες ρεαλιστικὲς θεραπευτικὲς μεθόδους. Ποιά πρέπει νὰ εἶναι αὐτὴ ἡ «νέα φαντασιακὴ δημιουργία»; Ποιές εἶναι οἱ νέες σημασίες ποῦ πρέπει νὰ μποὺν στὸ κέντρο τῆς ζωῆς τῶν ἀνθρώπων; Βέβαια, τὸ τί θεωρεῖται «ψυχικὴ καὶ ἠθικὴ ἐξαθλίωση τῶν σύγχρονων ἀνθρώπων» καὶ κατ’ ἐπέκταση ποιοί εἶναι οἱ στόχοι ζωῆς ποῦ ἁρμόζουν στὸν ἄνθρωπο, εἶναι κάτι ποῦ σχετίζεται μὲ τὴν πνευματικὴ εὐαισθησία τοῦ καθενός, μὲ τὴν πολιτισμικὴ ὑποδομή του καὶ πρωτίστως μὲ τὴν πίστη του, μὲ τὴν θεολογία στὴν ὁποῖα ἔδωσε τὸν νοῦ καὶ τὴν καρδιά του, στὴν ὁποῖα θεμελίωσε καὶ μὲ τὴν ὁποῖα νοηματοδότησε τὴν ζωή του. Γιὰ τὸν Λατοὺς καὶ τὸν Καστοριάδη ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἐγκλωβισμένος στὶς «δημιουργίες τοῦ φαντασιακοῦ» του ἢ στὶς ἀπόψεις ποῦ «ἀποίκισαν» τὸ φαντασιακό του. Εἶναι ὁ θνητὸς ἄνθρωπος ποῦ θέλει νὰ ζήση καλά –«ἀνθρώπινα»– μέσα στὴν θνητότητά του.

Γιὰ τὸν Ὀρθόδοξο Χριστιανό, ὅμως, τὸ πρόταγμα δὲν εἶναι οἱ νέες δημιουργίες τοῦ φαντασιακοῦ ἢ ἡ οὐτοπία τῆς ἀποανάπτυξης. Εἶναι ἡ ἐμπειρία τῆς Ἀνάστασης, ὁ ἀπεγκλωβισμὸς ἀπὸ θνητοὺς μάταιους λογισμοὺς καὶ ἀπόψεις, ἡ ἀτελεύτητη πορεία πρὸς τὴν «ἀτέλεστη τελειότητα». Γι’ αὐτό, δὲν χρειάζεται κάτι καινούργιο, ποῦ «δὲν μπορεῖ νὰ συγκριθῇ μὲ τίποτε ἀνάλογο στὸ παρελθόν». Χρειάζεται νὰ ἐνεργοποιῇ διαρκῶς τὴν ἀποστολικὴ καὶ πατερικὴ ἐπιταγὴ γιὰ ἀποταγή, ὄχι μόνον τῆς μάταιης ἀνάπτυξης, ἀλλὰ καὶ κάθε ἀποικισμοῦ, ὅπως καὶ κάθε νέας δημιουργίας τοῦ φαντασιακοῦ μας, μαζὶ μὲ τὸ ἴδιο τὸ φαντασιακό μας, τὸ ὁποῖο γίνεται «μολύβδινο τεῖχος» ποῦ ἐμποδίζει τὴν σχέση μας μὲ τὸν Θεό.