Ἐπίκαιροι Σχολιασμοί: Ἀναδρομή σέ γεγονότα τοῦ 16ου αἰώνα

τοῦ Πρωτ. Θωμᾶ Βαμβίνη

Ὁ ἅγιος Δαμασκηνός ὁ Στουδίτης, τοῦ ὁποίου φέτος (στίς 27 Νοεμβρίου) γιά δεύτερη φορά ἑορτάζεται ἡ μνήμη, μᾶς προκαλεῖ νά ἀνατρέξουμε στήν ἐκκλησιαστική ἱστορία τοῦ 16ου αἰώνα καί ἰδιαίτερα σέ γεγονότα πού ἔλαβαν χώρα στά ὅρια τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ναυπάκτου καί Ἄρτης.

Ὁ ἅγιος Δαμασκηνός ὁ Στουδίτης, ὅταν τό 1574 (τρία χρόνια μετά τήν ναυμαχία τῆς Ναυπάκτου) προβιβάστηκε σέ Μητροπολίτη Ναυπάκτου καί Ἄρτης, προερχόμενος ἀπό τήν Ἐπισκοπή Λητῆς καί Ρεντίνης, ἦταν ἤδη μιά διαλάμπουσα μορφή μέσα στά σκοτεινά χρόνια τῆς δουλείας, μέ ἑλληνική καί ἐκκλησιαστική παιδεία, ἱκανότητα καί ἐμπειρία στήν διοίκηση τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων, ἀσκητικό φρόνημα, συγγραφικό καί κηρυκτικό ἔργο. Ἡ «λαχοῦσα» σ’ αὐτόν Μητρόπολη τῆς Ναυπάκτου καί Ἄρτης εἶχε ἀνάγκη ἀπό ποιμένα ἔμπειρο, μέ ἀσκητικό θεμέλιο καί ὀρθόδοξη θεολογία, διότι ἦταν μιά περιφέρεια μέ πολλές πληγές καί συγκρουόμενες παραδόσεις. Στόν τόπο αὐτό ἦταν ζωντανές οἱ μνῆμες τῆς ἁγιότητας μεγάλων ἐκκλησιαστικῶν μορφῶν, πού εἶχαν προσελκύσει τήν ἀγάπη τοῦ λαοῦ, ἀλλά, ὅπως συμβαίνει σέ τέτοιες περιπτώσεις, ἦταν ἔντονες καί οἱ μνῆμες τῶν «ἀντικειμένων», οἱ ὁποῖοι ἄφησαν τό δικό τους στίγμα στή μνήμη τοῦ λαοῦ, μέ στρεβλές παραδόσεις πού παρεισέφρυσαν ὡς ζιζάνια ἀνάμεσα στό καλό σπέρμα τῶν λαϊκῶν παραδόσεων.

Στά πρόσωπα πού προηγήθηκαν τοῦ ὁσίου Δαμασκηνοῦ συγκαταλέγονται ὁ αἱρετικός, Κερκυραῖος στήν καταγωγή, ἱερομόναχος Ἰωαννίκιος Καρτάνος, ὁ Ζακύνθιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος, ὁ ὁποῖος ἦλθε στήν Μητροπολιτική περιφέρεια Ναυπάκτου καί Ἄρτης γιά νά ἀντιμετωπίση τόν Καρτάνο, ὁ Μητροπολίτης Ἀκάκιος πού ποίμανε τήν Μητρόπολη Ναυπάκτου καί Ἄρτης ἀπό τό 1516 ἕως τό 1520, ἔχοντας μαζί του τόν μαθητή καί ὑποτακτικό του ὅσιο Δαβίδ τόν Γέροντα καί ὁ ὁσιομάρτυς Ἰάκωβος μέ τήν συνοδεία του, τόν ὁποῖο παρέδωσε στούς Ὀθωμανούς ὁ Μητροπολίτης Ἀκάκιος. Μέσα στήν ἱστορία αὐτῶν τῶν προσώπων ἐμφανίζονται καί κάποιοι ἀνώνυμοι «ψευδομοναχοί», ὅπως χαρακτηρίζονται ἀπό τόν ἅγιο Νικόδημο τόν Ἁγιορείτη, οἱ ὁποῖοι «ἐφθόνουν τόν ὅσιον» Ἰάκωβο καί οἱ ὁποῖοι ἔπαιξαν ἕναν διαλυτικό ρόλο στήν τοπική κοινωνία καί στό πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας.

Εἶναι χρήσιμο νά ἀναφερθοῦμε μέ συντομία στά πρόσωπα πού προαναφέραμε, γιατί ἡ ἱστορία τους, μέ θετικό ἤ ἀρνητικό τρόπο, διδάσκει βασικές ἀλήθειες τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς, πολύ ἐπίκαιρες, λόγῳ τῆς χαρακτηρικῆς ὁμοιότητας τῶν τότε γεγονότων μέ κάποια σύγχρονα.

Ὁ Ἰωαννίκιος Καρτάνος μέσα στήν φυλακή τῆς Βενετίας «ἐμπνεύστηκε» καί συνέγραψε, γιά νά μή μένη ἀργός, ἕνα βιβλίο μέ τίτλο «Ἄνθος», στό ὁποῖο κατά τήν ἄποψή του συνέλεξε ὅλο τό ἄνθος, δηλαδή ὅ,τι τό ἐκλεκτό, ἀπό τήν Παλαιά καί Νέα Διαθήκη. Στό βιβλίο αὐτό διατυπώνονται πολλές αἱρετικές διδασκαλίες ἀνάμικτες μέ ὀρθές χριστιανικές διδαχές. Τό Πατριαρχεῖο ἀπέρριψε τό σύγγραμμά του, διότι, ὅπως γράφει ὁ Παχώμιος Ρουσάνος σέ ἐπιστολή του πρός τόν Μητροπολίτη Ναυπάκτου Ἀθανάσιο, ὁ Καρτάνος κρίθηκε «ἑτερόδοξος… καί ἀνάξιος τοῦ προΐστασθαι Χριστιανικοῦ ποιμνίου». Παρά τό ὅτι κρίθηκε ἀνάξιος τοῦ προΐστασθαι Χριστιανικοῦ ποιμνίου αὐτός μέ θυμό δέν ὑποτάχθηκε στήν ἀπόφαση τοῦ Πατριαρχείου, ἀλλά προσέτρεξε «στούς δικούς του», δηλαδή σέ ὅσους εἶχε ἤδη ἐπηρεάσει, οἱ ὁποῖοι τόν ἄκουγαν καί τόν ἀκολουθοῦσαν παραθεωρώντας τήν ἐπίσημη «κανονική» ἀπόφαση τῆς Ἐκκλησίας. «Ὄθεν», ὅπως σημειώνει ὁ Ρουσάνος, «πλεῖστοι τῶν Χριστιανῶν διεφθάρησαν καί ἔτι ἐν διαφορᾷ τά τούτων κεῖται».

Ὁ ἀπό Κερκύρας τρόφιμος τῶν φυλακῶν τῆς Βενετίας, μετά τήν ἐναντίον του ἀπόφαση τοῦ Πατριαρχείου, ἦλθε καί ἀνέπτυξε δράση μέσα στό ποίμνιο τῆς Μητροπόλεως Ναυπάκτου καί Ἄρτης. Ἐδῶ ἦλθε νά τόν ἀντιμετωπίση ὁ μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος, ὁ ὁποῖος ἀνησύχησε πολύ, γιατί ὅπως λέει, μέ τήν δράση του ὁ Καρτάνος ἐπηρέασε ὄχι μόνο λαϊκούς, ἀλλά καί κληρικούς καί μοναχούς. Ἡ ἐκτροπή του ἀπό τήν ὀρθή πίστη, «ἐκ τε τῆς εὐαγγελικῆς καί κανονικῆς ὁδοῦ», ὁδηγοῦσε στόν πνευματικό θάνατο αὐτούς πού δέν μποροῦσαν νά σκεφτοῦν τά πράγματα μέ βάση τήν θεολογία τῆς Ἐκκλησίας καί τούς ἱερούς Κανόνες της. Ὡς ἕνα χαρακτηριστικό δεῖγμα τῆς βαθιᾶς διαχρονικῆς ἐπίδρασης τοῦ Καρτάνου στό πλήρωμα τῆς Μητροπόλεως Ναυπάκτου καί Ἄρτης, ἀκόμη καί σέ αὐτούς πού ἐκτιμοῦσαν καί σέβονταν τό ἔργο τοῦ ὁσίου Δαμασκηνοῦ, πού ἦλθε περίπου σαράντα χρόνια μετά σ’ αὐτόν τόν τόπο, εἶναι τό ὅτι στό ἔργο τοῦ Ὁσίου «Θησαυρός», στήν ἔκδοση τοῦ 1589, δηλαδή μετά τήν κοίμησή του, ἡ ὁποία συνέβη τό 1577, προστέθηκαν στό τέλος ἑπτά λόγοι τοῦ Καρτάνου, ἀπό τούς δεκαεννέα πού συναποτελοῦσαν τό βιβλίο του «Ἄνθος». Βέβαια, στούς λόγους αὐτούς δέν περιλαμβάνονται οἱ αἱρέσεις του. Τό γεγονός πάντως δείχνει τό πόσο ὁ λαός καί ὁ κλῆρος εἶχε ἐπηρεστῆ ἀπό τόν αἱρετικό καί «ἐκκλησιολογικό ἀντάρτη» Καρτάνο.

Τό ἔργο «Ἄνθος» τοῦ Καρτάνου γράφηκε τό 1534 καί ἀκολούθησε ἡ αἱρετική δράση του. Ἤδη ὅμως στήν περιοχή τῆς Ναυπάκτου εἶχαν προηγηθῆ συνταρακτικά ἐκκλησιαστικά γεγονότα μέ βασικά πρόσωπα, ἀπό τήν μιά μεριά τόν ὁσιομάρτυρα Ἰάκωβο καί τήν συνοδεία του καί ἀπό τήν ἄλλη τόν Μητροπολίτη Ἀκάκιο, κοντά στόν ὁποῖο μαθητής καί ὑποτακτικός του ἦταν ὁ ὅσιος Δαβίδ ὁ Γέροντας.

Τό 1520 ὁ ὅσιος Δαβίδ ἀνέλαβε ἡγούμενος στήν Ἱερά Μονή Βαρνάκοβας, ὕστερα ἀπό παρακλήσεις καί πιέσεις τοῦ γέροντά του Μητροπολίτη Ἀκακίου, ὅμως τό 1532 ἄφησε τήν ἡγουμενία καί τήν Μονή, γιατί δέν μποροῦσε νά συμβιώση μέ τούς ἐκεῖ μοναχούς, οἱ ὁποῖοι, κατά τόν συναξαριστή, «δέν ἠθέλησαν πώποτε νά ἐπιδώσωσιν εἰς τήν προκοπήν τῆς ἀρετῆς». Τό 1520 ἔφυγε καί ὁ Μητροπολίτης Ἀκάκιος ἀπό τόν θρόνο τῆς Μητροπόλεως Ναυπάκτου καί Ἄρτης, ἐνῶ ἕνα χρόνο πρίν, τό 1519, εἶχε δεχθῆ τόν μαρτυρικό, δι’ ἀγχόνης, θάνατο ὁ ὁσιομάρτυς Ἰάκωβος μαζί μέ δύο μαθητές του τόν διάκονο Ἰάκωβο καί τόν μοναχό Διονύσιο.

Τήν περίοδο αὐτή τό πρόσωπο γύρω ἀπό τό ὁποῖο ὑπάρχει διχογνωμία εἶναι ὁ Μητροπολίτης Ἀκάκιος. Στόν βίο τοῦ ὁσιομάρτυρος Ἰακώβου παρουσιάζεται νά γεμίζῃ, τῇ ἐνεργείᾳ τοῦ διαβόλου, μέ φθόνο «κατά τοῦ ὁσίου». Στό Νέον Μαρτυρολόγιον τοῦ ἁγίου Νικοδήμου ὁ φθόνος «κατά τοῦ ὁσίου» ἀποδίδεται σέ «ψευδομοναχούς», ἐνῷ γιά τόν Ἀκάκιο γράφεται, ὅτι λόγῳ κάποιων παρανομιῶν του «φοβούμενος μήπως φανερωθοῦν αὗται ἀπό τόν Ἅγιον, ἅμα δέ καί διαφθαρείς τόν νοῦν ἀπό κάποιους ψευδομοναχούς, ὁπού ἐφθόνουν τόν ὅσιον, ἐπῆγε (φεῦ) ὁ ἄθλιος, καί ἐπρόδωσε τόν Ἅγιον εἰς τούς ἐξουσιαστάς τοῦ τόπου διαβαλών αὐτόν, ὅτι συνάζει πλῆθος διά ξηρᾶς καί διά θαλάσσης καί δέν ἠξεύρει τί θέλει νά κάμῃ».

Στόν βίο ὅμως τοῦ ὁσίου Δαβίδ τοῦ Γέροντος ὑπάρχει ἄλλη εἰκόνα γιά τόν Μητροπολίτη Ἀκάκιο. Ἐκεῖ γράφεται: «Καθώς ἐξῆλθε τῆς πατρίδος του (ὁ ὅσιος Δαβίδ), εὐθύς εὑρίσκει ἕναν ἐνάρετον ἄνθρωπον καθ’ ὁδόν, ὅστις ἐκαλεῖτο Ἀκάκιος. Οὗτος δέ ἦτο πολύς εἰς τήν σοφίαν καί παιδείαν, καί μάλιστα εἰς τήν ἄσκησιν τῆς ἀρετῆς, καί ἐγνωσμένος εἰς διαφόρους τόπους, ὡς ὠφελήσας διά τοῦ εὐαγγελικοῦ κηρύγματος πολλάς ψυχάς ἀνθρώπων. Τούτου γίνεται ἀληθής μαθητής... Ὁ δέ μακάριος Ἀκάκιος ἐδέχθη μετά προθυμίας τόν Ὅσιον... καί τόν ὑπῆγεν εἰς τήν μονήν του καί τόν ἔγραψε συνασκητήν μετ’ ἄλλων πατέρων, διδάξας αὐτόν καί καθοδηγήσας εἰς ἅπαντα τά ἑπόμενα τοῦ μοναδικοῦ βίου, καί εὐθέως ἐνέδυσεν αὐτόν τό σχῆμα τῶν μοναχῶν...». (Πλούσιο ὑλικό γιά τό θέμα ὑπάρχει στό βιβλίο: «Βίος καί πολιτεία Ἰακώβου τοῦ νέου ὁσιομάρτυρος», Ἐκδόσεις Τῆνος, μέ ἐπιμέλεια τῶν πατέρων τῆς Ἱ. Μονῆς Παναγίας τῆς Χρυσοποδαριτίσσης).

Ὁ ὅσιος Δαβίδ καί ὁ ὁσιομάρτυς Ἰάκωβος ἑορτάζονται ἀπό τήν Ἐκκλησία τήν ἴδια μέρα, τήν 1η Νοεμβρίου. Στό συναξάρι τῆς ἡμέρας αὐτῆς προβάλλονται καί οἱ δύο τελείως διαφορετικές εἰκόνες τοῦ Μητροπολίτη Ἀκακίου.

Εἶναι φανερό ὅτι ἡ λύση τῆς διχογνωμίας βρίσκεται στούς ψευδομοναχούς, οἱ ὁποῖοι ἐκμεταλλεύτηκαν «παρανομίας τινάς» ἤ συκοφαντίες γιά «παρανομίας τινάς» ἐναντίον τοῦ ἐναρέτου Ἀκακίου, γιά νά τόν κάνουν ὑποχείριό τους στόν φθόνο τους ἐναντίον τοῦ ἁγίου Ἰακώβου. Οἱ «παρανομίες» πού θά μποροῦσαν νά θορυβήσουν ἕναν ἀσκητικό Ἐπίσκοπο τῆς ἐποχῆς ἐκείνης ἀφοροῦσαν προφανῶς τήν σχέση του μέ τούς Ὀθωμανούς δυνάστες.

Ἄν ὁ Ἀκάκιος ἀγαποῦσε τήν νομιμότητα καί τήν διαφάνεια, ἤ ἄν μποροῦσε νά μήν ὑποκύπτη στούς ἐκβιασμούς τῶν ψευδομοναχῶν, ἡ πείρα δείχνει ὅτι θά ἦταν καί αὐτός στό στόχαστρό τους, ὅπως ὁ ὁσιομάρτυς Ἰάκωβος καί πιθανῶς θά ἀναδεικνυόταν ἕνας νέος Ἱερομάρτυς.

Πάντως, σαράντα χρόνια ἀργότερα ὁ ὅσιος Δαμασκηνός ὁ Στουδίτης θέλοντας νά θεραπεύση τόν ψευδομοναχισμό ἔλεγε: «Ἡ ἁμαρτία ἐπερίσσευσεν εἰς τόν κόσμον καί ἡ καλογερική ἀμελήθηκε, καί αὐτοί πού φαίνονται καλόγεροι, δέν εἶναι ὡσάν θέλουν νά εἶναι… Σώνει ὅ,τι ἐχαλάσαμεν τήν ζωήν μας εἰς φθαρτά πράγματα· ἄς περάσωμεν καί ὀλίγον καιρόν εἰς τήν σπουδήν τῶν ἀφθάρτων…».