Χαράλαμπου Δ. Χαραλαμπόπουλου: Ἀναζητώντας τούς Παλαιούς Ναούς τῆς Ναυπάκτου

Ἀχλύς σκεπάζει τά ναοδομικά τῆς Ναυπάκτου κατά τήν Βενετοκρατία καί τήν Τουρκοκρατία. Κάποιες νύξεις γίνονται στίς πηγές, ἀλλά καί αὐτές ἀτελεῖς. Τό 1477 ἀναφέρονται δύο καθολικές ἐκκλησίες στήν Βενετοκρατούμενη Ναύπακτο. Προκειμένου νά φονεύσουν τόν ἐνετό Ναύαρχο Λορεντάν οἱ Τοῦρκοι κανονιοβολοῦν τήν ἐκκλησία ὅπου συνήθως ἐκκλησιαζόταν. Ἡ ἐκκλησία καταστράφηκε ἀπό τίς τουρκικές ὀβίδες, ὁ Ναύαρχος ὅμως πού ἔμαθε γιά τό σχέδιο φρόντισε νά λειτουργῆ καί δεύτερη ἐκκλησία. Τό χρονικό δέν ἀναφέρει τά ὀνόματα τῶν ἁγίων στούς ὁποίους ἦταν ἀφιερωμένοι οἱ ναοί. Μετά τριακόσια χρόνια συναντᾶμε, στό φρούριο τόν καθολικό ναό τοῦ Ἁγίου Ἰακώβου. Πιθανῶς ἄλλος ἅγιος εἶναι ὁ Ἅγιος Μᾶρκος πού εἶναι ὁ πολιοῦχος τῆς Βενετίας. Ὁ Γάλλος περιηγητής Ἰάκωβος Σπόν κάνει ἀναφορά (1676) σέ δύο ὀρθόδοξες χριστιανικές ἐκκλησίες ἀνά μία σέ κάθε προάστιο. «Μητρόπολη θεωρεῖται τοῦ Ἁγίου Δημητρίου πού δύσκολα χωράει παραπάνω ἀπό 100 ἀνθρώπους». Στό ἀνατολικό προάστιο πιθανόν ἦταν ἡ Ἁγία Παρασκευή ἤ ἡ Ἁγία Σωτήρα. Λιγότερες πιθανότητες ὑπάρχουν γιά τόν Ἅγιο Γεώργιο, γιατί μόνο λίγοι καλλιεργητές κατοικοῦσαν στήν Ἀφροδίτη σέ καλυβόσπιτα. Στό δυτικό προάστιο φαίνεται ὅτι ἦταν ὁ Ἅγιος Δημήτριος, ἀλλά καί αὐτός ἐκτός τῶν τειχῶν.

Ὁ Διοικητής Ἰ. Ταμπακάκης σέ ἀναφορά του (28 Δεκεμβρίου 1829) γράφει:
«.....Καμμία ἐκκλησία ἤ ἱερόν κατάστημα δέν εὑρίσκεται εἰς τήν ἐπαρχίαν μας ταύτην, ἐκτός είς τό φρούριον τῆς Ναυπάκτου δι’ ἐξόδων τοῦ ἐκλαμπροτάτου πληρεξουσίου ἐπεσκευάσθη νεωστί ἐκκλησία ἐπονομαζομένη Ἅγιος Δημήτριος ἡ ὁποία πρῶτον ἦτο τζαμί....». Ὁ ναός αὐτός εἶναι ὁ προκάτοχος τοῦ σημερινοῦ πού βρίσκεται στήν ἴδια θέση.

Φαίνεται ὅτι ὁ ναός τοῦ Ἁγ. Δημητρίου πού βρισκόταν δυτικά καί ἐκτός τῶν τειχῶν, εἶχε ἐρειπωθῆ, ὁπότε τό μετατραπέν τζαμί σέ ναό πῆρε τό ὄνομά του (βλ. Ἑκκλ. Παρέμβαση).

Ὁ Ἀρχιμανδρίτης καί ἰατρός Διονύσιος Πύρρος πού πέρασε ἀπό τή Ναύπακτο γύρω στά 1816 γράφει στά «Ναυπακτιακά» του: Εἰς τήν Ναύπακτον τήν σήμερον σώζεται μόνον μία ἐκκλησία τῆς Παναγίας. Ναός ἀφιερωμένος στήν Παναγία πέραν τῆς ἐποχῆς τοῦ Ἀποκαύκου δέν παραδίδεται σέ ἄλλη πηγή ἔγγραφη ἤ προφορική. Εἶναι δυνατόν ὅμως ὁ Πύρρος, κληρικός ὁ ἴδιος, νά κάνη λάθος; Ὁ ναός αὐτός, ἐάν ὑπάρχη, δύσκολα νά ταυτισθῆ μέ τήν Παναγία τῆς Παλαιοπαναγιᾶς, λόγω τῆς ἀπόστασης ἀπό τή Ναύπακτο.

Ἐμμέσως ὅμως πληροφορούμαστε ὅτι οἱ ναοί τοῦ Ἁγίου Δημητρίου (Δυτικό προάστιο, ἐκτός τῶν τειχῶν), τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς, τοῦ Ὁσίου Λουκᾶ, τοῦ Σωτῆρος, εἶχαν ἐρειπωθῆ. Οἱ ναοί τοῦ Ἁγίου Νικολάου (πλατεία Παπαχαραλάμπους), τοῦ Προφήτη Ἠλία, τοῦ Ἁγίου Γεωργίου στό Βεζύρ τζαμί ἦσαν μωαμεθανικά τεμένη.

Στό ἀρχεῖο τοῦ μακαριστοῦ καθηγητῆ Παναγ. Χριστόπουλου βρήκαμε τίς σημειώσεις του γιά τούς παλαιούς ναούς τῆς Ναυπάκτου καί τίς ὁποῖες θά καταχωρήσουμε παρακάτω ὑπομνηματισμένες, ὅπου εἶναι δυνατόν, μέ νεώτερα στοιχεῖα. Ὁ Χριστόπουλος νέος ἐπιστήμονας τό 1957 συγκέντρωνε ὑλικό καί προφορικές μαρτυρίες γιά τή Ναύπακτο μέ τό σκοπό νά γράψη τήν ἱστορία της. Ἡ ἰδέα του αὐτή τελικά δέν ὑλοποιήθηκε, γιατί τό εὖρος τῶν ἐνδιαφερόντων του ἦταν μεγάλο καί ἔτσι ἄλλες προτεραιότητες ἐπεκράτησαν.

Οἱ μαρτυρίες γιά τούς παλαιούς ναούς τῆς πόλης μας εἶναι πολύ ἐνδιαφέρουσες καί μποροῦν νά ἀποτελέσουν ἀφετηρία ἐρευνῶν καί συζητήσεων.

Ὁ Χιστόπουλος ξεκινάει μέ τήν Παναγία τή Ναυπακτιώτισσα, ἀλλά κανένας ἀπό τόν κύκλο τῶν πληροφοριοδοτῶν του ἤξερε κάτι. Οἱ κύριες πηγές του ἦταν ἡ Εἰρήνη Κοστίνα, ἡ Φρόσω Κούμπιου, ὁ Γ. Φεγγαρούλης, καί τά τετράδια τοῦ Λάμπρου Φράγκου.

Οἱ σημειώσεις τοῦ Χριστόπουλου ἔχουν ὡς ἑξῆς:

Ι. Ὅσιος Λουκᾶς ὁ ἐν Ναυπάκτῳ.

Εἰρήνη Κοστίνα: Εἶναι στή Βροντολαγκάδα.
Φρόσω Κούμπιου: Τό μέρος χαρακτηριζόταν παληότερα μέ τό τοπωνύμιο «παληοκλῆσι». Θυμᾶται ὅτι ὅταν ἦταν 4 ἐτῶν καιγόταν καντηλάκι στή θέση τοῦ Ἁγίου Βήματος (εἶναι τώρα 70-4-64 χρόνια πρίν δηλ. 1957-64-1893). Ἐπί Δημαρχίας Τρικκαίου Χρήστου (1908;) ἀνοίχτηκε δρόμος πού ἔκοψε στά δύο τήν ἐκκλησία. Οἱ ἄξονες τοῦ δρόμου τῆς ἐκκλησίας (Ἀνατολ.-Δυτ.) συμπίπτουν. Ἐκείνη τήν ἐποχή ἡ ἐκκλησία εἶχε ἀρκετό ὕψος ἀπό τό ἔδαφος. Μετά τό ἄνοιγμα τοῦ δρόμου τά οἰκοδομικά ὑλικά τῆς ἐκκλησίας χρησιμοποιήθηκαν ἀπ’τούς περιοίκους. Ἡ ἴδια ἔχτισε ἕνα τοῖχο κι ὁ τοῖχος ἔπεσε τρεῖς φορές χωρίς λόγο (ἦταν καλά καμωμένος κάθε φορά), καί τό ἀπέδωσε στήν προέλευση τοῦ οἰκοδομικοῦ ὑλικοῦ. Ἕταξε τότε νά φτιάσῃ μιά εἰκόνα τοῦ Ἁγίου καί τήν ἔκαμε καί βρίσκεται στοῦ Ἁη Δημήτρη τώρα. Στά νότια τῆς ἐκκλησίας, ὅπου ἦταν ἡ κεντρική εἴσοδος, ὑπῆρχε μεγάλη μουργιά. Ὅταν ἤθελαν νά χτίσουν σπίτι καί φρόντισαν σκάβοντας νά βγάλουν τό δέντρο βρῆκαν ἀρχαῖα ἀγγεῖα (ὅπως τῆς διηγήθηκε ἡ Βασιλική Ζωϊτάκη τό γένος Κολοβοῦ ἤ Βαλαβάνη-ἡλικίας πλέον τῶν 75 ἐτῶν σήμερα {1957}). Ὁρόσημα: Βορεινά τό σπίτι τοῦ Κώστα Μπισμπίκη. Νότια τό σπίτι τοῦ Σπύρου Δημοτσάτου (ἄλλοτε Σπύρου Ἀντωνακάτου) βλ. τή σχετική φωτογραφία μου. (Δυστυχῶς δέν ἐπισημάναμε τίς φωτογραφίες).

Ἡ ὕπαρξη τοῦ ναοῦ ἐπιβεβαιώνεται καί σε πέντε συμβόλαια τῶν ἐτῶν 1865, 1873, 1888, 1905, 1906. Στό πρῶτο ἀναφέρεται ὡς «ἐρειπωμένη ἐκκλησία», στό δεύτερο καί τό τρίτο ὡς Ὅσιος Λουκᾶς, στό τέταρτο ὡς Ἅγιος Λουκᾶς, καί στό πέμπτο «ἐρείπιο παλαιᾶς ἐκκλησίας». (Γεώργιος Α. Παραλίκας, Ἐν Ναυπάκτῳ τῆ....., Ναύπακτος 2014,σ 178-181).

ΙΙ. Μεταμόρφωση τοῦ Σωτῆρος

Εἰρήνη Ν. Χριστοπούλου: Οἰκόπεδο Ἰντζέ στή θάλασσα. Ἁγιά –Σωτήρα
Εἰρήνη Κοστίνα: Συμφωνεῖ.
Φρόσω Κούμπιου: Ἐπίσης.
Ἀναμνήσεις μου: Οἱ γωνίες τῆς ἐκκλησίας ἦταν μᾶλλον σέ διάταξη γωνιῶν τετραγώνου, ἦταν ἄραγε τύπος τετραγωνικός; (Δαφνί, Ο.Λ, Νέα Μονή Χίου).
Γιῶργος Φεγγαρούλης: Στή θέση τῆς παλαιᾶς σημαδούρας στή γωνία τοῦ οἰκοπέδου Ἰντζέ εἶχε ὁ Δημ, Ἰωάν.(ὁ Δήμαρχος) Ἰντζές καί τό δούλευαν ὁ Ιωάνν. Ποῦλος, ὁ Ἀποστόλης Ποῦλος, ὁ Γκολιός Ποῦλος τό ρακαριό. Δίπλα ἦταν τό σπίτι τοῦ Κονισκιώτη Γιάννη ὅπου στεγαζόταν τό Δημοτικό σχολεῖο ὅπου φοιτοῦσε ὁ Γ.Φ. (φοίτησε 1902-3-4). Κατόπιν στά 1905 (φόνος Δεληγιάννη) μετεφέρθησαν στό Σχολεῖο Ἀνδρ. Συγγροῦ. Θυμᾶται τόξα καμωμένα ἀπό τοῦβλα κόκκινα τέλεια ἡμικυκλικά καί ἕνα πεσσό ἀπό τοῦβλα. Βλ. καί σχέδιο πρόχειρο καμωμένο ἐπιτόπια μέ ὑπόδειξή του, ὅπου φαίνεται κι ἡ θέση τοῦ Ἁγίου Βήματος, πίσω ἀπ’ τό ὁποῖο ὑπῆρχε ἐκτεταμένος ἐρειπιώνας. Ἡ κατάληψη τοῦ χώρου ἔγινε μέ δήλωση καί παραγραφή τῆς διεκδικητικῆς ἀγωγῆς.

Ἀπό τήν ἐφημ. «ΣΤΟΑ» (30.9.1881) πληροφορούμαστε ὅτι κάποιος «ἔμεινε ἐνεδρεύων μετά τινων συντρόφων του πλησίον τῆς οἰκίας τοῦ κ. Ἀθανασιάδου, ἐν τοῖς ἐρειπίοις τοῦ ναοῦ τοῦ Σωτῆρος, τήν ἐπιστροφήν αὐτοῦ ἐκ τῆς παραλίας».

Πελ. ΑΙΩΝ 29.09.1881. Πρόκειται γιά τόν Γιῶργο Ἀθανασιάδη, παππού τοῦ Γ. Ἀθάνα. Ἐπίσης ὁ Παραλίκας στό βιβλίο του ἀναφερόμενος στό ναό τοῦ Σωτῆρος, τοποθετεῖ τοῦτον ἀνάμεσα στό ἐργατικό κέντρο καί τήν οἰκία Ἀντώνη Σακελλάρη. Πρός ἐπίρρωση τούτου καταχωρεῖ καί συμβόλαια στά ὁποῖα ἀναφέρεται ὁ ναός. Παραλίκας ὁ.π, σ. 176-178.

ΙΙΙ. Ἁγ. Κήρυκος

Εἰρήνη Κοστίνα: Τόν γιορτάζουν , πράγματι, στίς 15 Ἰουλίου. Ἦταν παληά ἐκκλησία καμμένη ἀπ’ τούς Τούρκους. Δέν τή θυμήθηκαν οἱ Σουλιῶτες παρά ἐρείπια. Ἡ θέση της εἶναι δίπλα ἀκριβῶς στή βρύση τ’ ἀη-Κήρυκου καί πρός τήν πλευρά τοῦ κάστρου.

Ὅτι ὑπῆρχε ἐκεῖ ναός εἶναι ἀναμφισβήτητο. Ἐάν τόν συνδυάσουμε μέ τήν ὑπάρχουσα βυζαντινή κρήνη πιθανόν νά ἦταν μοναστηριακός ναός.
Ὁ Χριστόπουλος ἀσχολήθηκε μέ τόν Ἁη Κήρυκο καί ἔγραψε γι’ αὐτόν: Ὁ Ἁη Κήρυκος τοῦ Ἐπάχτου καί πῶς ἔγινε ὁ Ὀζηρός στό Ξηρόμερο, π. Φθιῶτις 4 (1958) 196-198 Ἅγιος Κήρυκος (ἤ Ἅη Κηρύκος, Αἰτωλ.Εὐρ.ἑγκυκλ.(ΑΕΕ) 125-129.

Ὁ Γ. Παραλίκας στό βιβλίο του ἀφιερώνει σχετικό κεφάλαιο στόν Ἅγιο Κηρύκο ἤ Κήρυκο (σ.181-183).

V. Ἅγιος Νικόλαος

Τή θέση του μαρτυροῦν οἱ: Τάκης Πάνου (τό σπίτι του εἶναι ἀπέναντι κι ἡ μητέρα του θυμήθηκε τό καντηλάκι πού ἄναβαν παληότερα), Μίμης Δημολίτσας Δήμαρχος Ν. Φρόσω Κούμπιου, Τάκης Ζησίμου κ.τ.λ.
Εἰρήνη Κοστίνα: Βεβαιώνει τή θέση τῆς ἐκκλησίας στήν πλατειούλα ἀνάμεσα στά σπίτια, Ἀρτινόπουλου-Μακρῆ-Πάνου. Εἶχε μετατραπεῖ σέ ντζαμί ἀπ’ τούς Τούρκους καί τή θεωροῦσαν μιασμένη.
Φεγγαρούλης Γεώργ: Θυμᾶται τό τοπωνύμιο, βεβαιώνει ὅτι ἔτσι τό λένε σήμερα (1957)
Βλ. salvator στό βιβλίο του γιά τόν Κορινθιακό Κόλπο.
Συμφωνεῖ ὁ Φράγκος.

Ὁ Ἅγιος Νικόλαος βρισκόταν στήν πλατεία Παπαχαραλάμπους ὅπου τό ἄγαλμα τοῦ Μεγάλου Εὐεργέτη τῆς πόλης. Εἶχε μετατραπῆ σέ τζαμί. Πρόκειται γιά τό τζαμί τοῦ Ὀμέρ Ἐφέντη, ὅπως τό περιγράφει τό 1876 ὁ Σαλβατόρ. (ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΑ 9/1977, σ. 287). Γι’ αὐτό τή θεωροῦσαν μιασμένη. Δέν ἴσχυσε ὅμως τοῦτο γιά τόν Ἅγιο Δημήτριο πού ἦταν προηγουμένως τζαμί. Ὁ Σαλβατόρ γράφει: Ἐάν ἀνέβει κανείς πιό ψηλά ἀπ’αὐτήν τήν πύλη(τή Δυτική) βρίσκει κοντά στά έρείπια τῆς μισογκρεμισμένης ἐκκλησίας τοῦ Ἁγίου Νικολάου τά περισσότερα ὄμορφα τούρκικα σπίτια. ( . ). Ὅπως ἀναφέραμε, τά ἐρείπια πού ὑπῆρχαν στήν Πλατεία Παπαχαραλάμπους, ἀποδίδονται στόν Ἅγιο Νικόλαο. Ἑπομένως δύο ἐκκλησίες στόν ἴδιο ἅγιο σέ μικρή ἀπόσταση δέν εἶναι λογικό νά ὑπῆρχαν. Ἐάν οἱ ἀναφορές αὐτές εἶναι σωστές, πρέπει νά σκεφτοῦμε ὅτι κάποια ἀπό αὐτές καταστράφηκε ἤ μετατράπηκε σέ τζαμί καί μετακινήθηκε στήν ἄλλη θέση. Πιθανότερη ὅμως εἶναι ἡ ἐκδοχή νά ταυτίζονται μέ τόν Ὅσιο Λουκᾶ καί νά δόθηκε στόν Σαλβατόρ ἐσφαλμένη πληροφορία. Πβλ καί Γ. Παραλίκα, Ἐν Ναυπάκτῳ τῆ.....σ.174-176.

VΙ Ἅγιος Ἀθανάσιος

Φρόσω Κούμπιου: Ὅπως ἀκολουθοῦμε τό δρόμο πού πάει στή Βομβοκοῦ περνώντας ἀπό τό Γουλά στή Ράχη {ἤ Κουπές} παραδίδεται ἡ ὕπαρξη ἐρειπίων τῆς ἐκκλησίας τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου. Στίς 2 Μαΐου, γιορτή τ’Ἁη Θανάση, πήγαιναν παληότερα οἱ γυναῖκες γιά ν’ἀνάψουν τό κερί τους στά ἐρείπια καί νά προσευχηθοῦν.Ἐκεῖ ὅπου σώζεται τό τοπωνύμιο στόν «Ἀη Θανάς» (Στόν Ἁη Θανάση) περνώντας οἱ χωριάτες σταματᾶνε νά σταυροκοπηθοῦν.
Εἰρήνη Κοστίνα: Συμφωνεῖ. Στή ράχη ἀριστερά εἶναι τά ἐρείπια.

VΙΙ Προφήτης Ἠλίας ἤ ΑΗ-ΛΗΑΔΕΣ

Φρόσω Κούμπιου: Στήν κορυφή τοῦ ἀντερείσματος εἶναι τό κτῆμα τοῦ Τρουμπούκη Ἀριστείδη ἐκεῖ ἦταν οἱ Ἁη Ληάδες.
Γεώργιος Φεγγαρούλης: Βρέθηκαν τά ἐρείπια τῆς ἐκκλησίας τοῦ Ἀη –Ληᾶ. Ἡ μεγάλη κυκλική δεξαμενή χωρητικότητος 40000 κυβικῶν πού χρησιμοποιεῖται μέ ἐπίχριση τσιμέντου εἶναι σύγχρονη.
Εἰρήνη Κοστίνα: Τό τοπωνύμιο εἶναι «Ἁη-Ληάδες» ὄχι γιατί ἦταν περισσότερες ἀπό μία ἐκκλησίες ἀλλά ἐπειδή εἶναι πολλές ράχες.
Φράγκος: Βρῆκε πηγάδι ὁ Τρουμπούκης.

VIII Ἁγ. Γεώργιος στό Τζαμί.

Βλ. Ι. Κοτίνη: Ἱστορία Ναυπάκτου, Ἐπαρχίας,1905,σ.72.
Φρόσω Κούμπιου: Στόν Πλάτανο ἦταν ἡ ἐκκλησία.
Εἰρήνη Κοστίνα: Ἦταν παληά ἐκκλησία πού τήν ἔκαναν τζαμί οἱ Τοῦρκοι μέ τό μιναρέ στή ΝΔ γωνία του ὅπως εἶναι σήμερα. Καταστράφηκε ὅταν ὁ Τζαβέλας Νίκος μέ τό Φῶτο ἀπ’ τή μία μεριά κι ὁ Λάμπρο-Βεϊκος ἀπ’τήν ἄλλη τσακώθηκαν γιά τά πρωτεῖα κι ἔφτασαν σέ ἔνοπλη σύρραξη. Ἰσχυρότερος ὁ Βέϊκος ἐπεκράτησε κι ἔκαψε ὅλα τά Σουλιώτικα ἐκτός ἀπ’ τά Τζαβελαίϊκα. Ὁρισμένοι ἱερόσυλοι χρησιμοποίησαν τά οἰκοδομικά ὑλικά τῆς ἐκκλησίας. Γιά νά διευκολυνθοῦν στό σπάσιμο τῶν τοίχων ἔκαιγαν τίς ξυλοδεσιές πρῶτα.
Φράγκος: Χρησιμοποίησε οἰκοδομικό ὑλικό στήν κατασκευή τοῦ ρολογιοῦ. Στά 1911 ζήτησε ἄδεια γιά δεντροφύτευση.

Σημείωμα γιά τά Βυζαντινά Λουτρά τῆς Ναυπάκτου
Στή θέση Βεζύρ – τζαμί ἥ πλάτανος περί τά 150 μέτρα ἀπ’ τά τζαβελαίϊκα, στή δεύτερη ζώνη τοῦ κάστρου τῆς Ναυπάκτου βρίσκονται τά ἐρείπια τῆς μεγάλης Βυζαντινῆς βασιλικῆς τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, προστάτου τῶν στρατιωτικῶν. Ἡ βασιλική αὐτή μετετράπη σέ μουσουλμανικό τέμενος καί μάλιστα τό ἐπισημότερο ἀπ’ τά ἔξι τῆς Ναυπάκτου, γιά νά χρησιμοποιηθῆ στά τελευταῖα χρόνια τῆς ὑπό Τουρκικήν κατοχήν παρακμῆς τῆς πόλης, σέ Βεζύρ-κυμί, δηλ στρατώνα. Στά Ἁνατολικά της σκιάζεται ἀπό τεράστιο πλάτανο, στά Βόρεια ὑπάρχει παληά Βενετσιάνικη ἤ Τούρκικη Βρύση, ἐνῶ στά Νότια σέ χαμηλότερο ἐπίπεδο, χάρις στήν κατωφέρεια, βρίσκεται τό κτίριο τῶν Λουτρῶν τῆς Ναυπάκτου. Θά μποροῦσε νά παραλληλισθῆ, τό κτίριο τῶν Λουτρῶν, μέ ναό βυζαντινό τοῦ Ι΄αἰώνα, ὀκταγωνικοῦ ρυθμοῦ, ὁ ὁποῖος ἐσωτερικά ἔχει τό σχῆμα τοῦ Σταυροῦ, ἐνῶ στίς γωνίες σχηματίζονται τέσσερα παρεκκλήσια. ( Παναγία Δαφνιώτισα, Νέα Μονή Χίου, Ἁγία Τριάδα τοῦ Λυκοδήμου Ἀθηνῶν,Ὅσιος Λουκᾶς Βοιωτίας). Φέρει πέντε τρούλους ἀνά ἕναν στά τέσσερα ἐνδότερα διαμερίσματα πού ἔχουν θέση παρεκκλησίων καί ἕνα μεγαλύτερο στό κέντρο τοῦ ἰσοσκελοῦς σταυροῦ, πάνω ἀπ’ τόν ὀμφαλό. Ἑπόκαυστον, εἰκάζεται ὅτι τό διαμέρισμα πού ἔχει θέση νάρθηκα, ἀποτελεῖ τόν πρῶτον οἶκον ἤ ψυχρολούσιον, τό σταυρόσχημο μέρος τόν μέσον οἶκον ἤ χλιαροψύχιον καί τά τέσσερα ἐνδότερα τόν ἐσώτατον οἶκον ἤ ζεστόν ἤ θερμόν.

Τά τελευταῖα χρόνια, βάρβαρα χέρια, ἀφήρεσαν τήν ὀρθομαρμάρωση καί τά κεραμίδια τῶν τρούλλων. Σάν ἀποτέλεσμα ὁ κεντρικός τροῦλλος διεράγη καί ἔπεσε κατά τό τρίτο του περίπου.

Πιό κοντά στήν πραγματικότητα εἶναι τό κείμενο αὐτό τοῦ Χριστόπουλου. Ἡ καταστροφή ἀναφέρεται ἀπό τόν Κοτίνη καί ἀπό τήν στοματική παράδοση. Εἶναι βεβαιωμένη ἡ διαμάχη τοῦ Κ. Βέϊκου φρούραρχου μέ τόν Πάνο Ἀλεξίου-Βενέτικο 1832, ἀλλά τέτοιες καταστροφές δέν καταγράφηκαν. Καταστροφή ἀπό τή διαμάχη μεταξύ τῶν Σουλιωτῶν δέν ἐντόπισα σ’ἄλλη πηγή. Πάντως, πρό πολλοῦ ὁ ναός εἶχε μετατραπῆ σέ τζαμί καί τελικά σέ στρατώνα, ὁπότε ἀπό τούς ἴδιους τούς Τούρκους εἶχε ὑποστῆ φθορές. Βλ. Γ. Παραλίκας, σ. 181.

IX Ἁγία Παρασκευή(;) στά Τζαβελαίϊκα

Φρόσω Κούμπιου: Ἀπέναντι στό σπίτι τοῦ Τζαβέλα πρός τή θάλασσα. Μεσολαβεῖ τό καλντερίμι. Κατά τή διήγηση τῆς Βασιλικῆς θυγ. Νικολάου Τζαβέλα στήν ἴδια.
Βλ. σχετική φωτογραφία ἀπ’ τή θέση τῶν ἐρειπίων πού ἐρεύνησα ὁ ἴδιος.
Μοῦ εἶπαν στό διπλανό σπίτι ὅτι πρόκειται γιά ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Νικολάου.
Δυστυχῶς δέν βρέθηκε ἡ φωτογραφία. Ὅσο γιά τήν ἄποψη ὅτι τά ἐρείπια ἀνήκουν σέ ναό τοῦ Ἁγίου Νικολάου μᾶλλον δέν φαίνεται ἀληθινή, ἀφοῦ σέ δύο ἄλλα σημεῖα μιλοῦν γιά ὁμώνυμους ναούς.

X Ἅγιος Κωνσταντῖνος στήν Ὀβριόλακα (κτῆμα Καγκάνη)

XI Ἅγιος Κωνσταντῖνος στοῦ Βενέτικου

Στό δρόμο πού εἶναι ἀπέναντι ἀπ’ τό κτίριο τῆς Μητρόπολης καί πάνω στόν ὁποῖο εἶναι τά σπίτια τοῦ Ἰ.Κοτίνη καί Τραγούδα στό βάθος ὁ Ἰωάννης Βενέτικος εἶχε λιοτρίβι παληό μέ ἄλογα. Στή θέση του παραδίδεται ἡ ὕπαρξη ἐρειπίου ἐκκλησίας τοῦ Ἁγίου Κωνσταντίνου. (Φρόσω Κούμπιου)

XII Ἁγία Παρασκευή κοντά στή σημερινή

Ἦταν ἐφημέριος ὁ Παπά –Μιχάλης (πατέρας τοῦ φαραώ) ὅπως τοῦ διηγήθηκε ἡ μάνα του. Λησμόνησε λοιπόν τό κερί στό παγκάρι καί πῆρε φωτιά ἡ ἐκκλησία. Ὁ παππᾶς ἦταν παππούς τοῦ Καραχάλιου Μιχ. ἀπ’τή μάνα του. Τό ὄνομα τοῦ φαραώ εἶναι Βασιλ. Παπαμιχαήλ ( Γ. Φεγγαρούλης).
Στά 1863, κάηκε ἡ Ἁγία Παρασκευή. Ὅπως θυμᾶται ὁ Παπαγιάννης Σιδέρης. Μέχρι τοῦ Ἀθανασόπουλου ἦταν τό νεκροταφεῖο. ( Φράγκος). Εἴσοδος τῆς ἐκκλησίας ἀπ’τή βρύση τοῦ Ντότσικα. 1885-90. Χτίστηκε ἐπί Φαρμάκη μέχρι τή μέση ἡ νέα ἐκκλησία. Στά 1904 συνεχίστηκε, στά 1925-26 ἐγκαινιάστηκε, ὡς τά 1933 ἐναλλάξ λειτουργία μέ Ἅγιο Δημήτριο. Τότε ἔγινε ἐνορία. (Φράγκος).

Τό 1830 ὑπῆρχε ἐρειπωμένος ναός τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς πού ἦταν ἀνέκαθεν κοιμητηριακός. Τό ἴδιο ἔτος μέ ἐντολή τοῦ Αὐγουστίνου Καποδίστρια κτίσθηκε νέος ναός πού ἦταν λίγο μεγαλύτερος στό πλάτος ἀπό τόν προηγούμενο. Ὁ ναός αὐτός κάηκε τό 1863. Περιγραφή τῶν ἐρειπίων στά ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΑ 9/1997,σ.287. Ἄρχισε νά ἐπανακτίζεται ἐπί Δημαρχίας Δημητρίου Ἰω. Φαρμάκη τό 1883 καί τελείωσε τό κτίσιμο τό 1914, γιά νά ἐπακολουθήση ὁ ἐσωτερικός διάκοσμος μέχρι τά ἐγκαίνια πού ἔγιναν τό 1925. Ὁ περικαλλής αὐτός ναός κατεδαφίστηκε στίς 14 Σεπτ. 1968 καί ὁ ὑπάρχων ἐγκαινιάσθηκε στίς 16 Ἰουλ. 1978. Ἐνορία ἔγινε ἡ Ἁγία Παρασκευή τόν Δεκέμβρη τοῦ 1932. Πβλ. Γ. Παραλίκας ὁ. Π, σ.167-170.

XIII Ἁγία Κυριακή τῆς Ναυπάκτου

Μπότσαρης: Μικρή ἐκκλησία μεταξύ Ἁγίας Παρασκευῆς καί Ἀνατολικῆς Πύλης πρός τή θάλασσα.
Ἄγνωστη ἀπό ἄλλη πηγή.

Στήν κάρτα πού ἐξέδωσε ὁ Λάμπρος Φράγκος φαίνεται μισοτελειωμένη ἡ Ἁγία Παρασκευή πού ἄρχισε νά κτίζεται τό 1883. Ἡ κάρτα πρέπει νά ἐκδόθηκε τό 1914, ὁπότε τελείωσε τό κτίσιμο τοῦ ναοῦ.

Ἀρκετές Ἐκκλησίες ὑπῆρχαν στήν Ναύπακτο κατά τά φοβερά χρόνια τῆς μακρᾶς δουλείας. Κάποιων τό κανδηλάκι ἔσβησε γιά πάντα. Ἡ προκείμενη μελέτη ἔχει σάν σκοπό νά ξανανάψη νοερά τά καντήλια τῶν κατεστραμμένων Ἐκκλησιῶν καί νά κάνη ἕνα πνευματικό μνημόσυνο στόν καθηγητή Χριστόπουλο, πού μέ τίς σημειώσεις του βοήθησε νά τίς ξαναθυμηθοῦμε.