Ἀδ. Τσώτα: Οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες καί ἡ κρίση ταυτότητος

Ἀδαμαντίνη Τσώτα, Θεολόγου 2ου Λυκείου Ναυπάκτου

Ὁμιλία κατά τόν ἐπίσημο ἑορτασμό τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν, στόν Ἱερό Μητροπολιτικό Ναό Ἁγίου Δημητρίου Ναυπάκτου

Σεβασμιώτατε,
Κύριε Δήμαρχε
Σεβαστοί Πατέρες
Κυρίες και Κύριοι
Αγαπητοί Συνάδελφοι  και  μαθητές

Εορτάζει σήμερα με παραδοσιακή λαμπρότητα η Εκκλησία και η παιδεία του Γένους μας τους Ιερούς, προστάτες των ελληνικών γραμμάτων Βασίλειο τον Μέγα, Γρηγόριο το θεολόγο και Ιωάννη τον Χρυσόστομο.

Συγχρόνως καλεί όλους όσους μετέχουν, κατά τον ένα η τον άλλο τρόπο, της ελληνικής παιδείας, να συνδέσουν την Ιστορική αυτή αναδρομή με το παρόν και το μέλλον της ανθρωπότητας, αναδεικνύοντας έτσι τους «τρεις μέγιστους φωστήρας της τρισηλίου θεότητος» διδασκάλους και πνευματικούς ταγούς όχι μόνο του παρελθόντος, αλλά και της δικής μας εποχής. Οι τρεις Ιεράρχες υπήρξαν και είναι διαχρονικά «οικουμενικοί».

Η διαχρονική σημασία των Τριών Ιεραρχών συνδέεται κατ' εξοχήν με την Ιστορική πορεία του ελληνισμού. Σ' αυτούς και τους άλλους μεγάλους Πατέρες της Εκκλησίας οφείλεται η μορφή, που πήρε ο Ελληνισμός ανά τους αιώνες, μέχρι σήμερα.

Τον ενδέκατο αιώνα, την εποχή του αυτοκράτορα Αλεξίου Κομνηνού, καθιερώθηκε ο κοινός εορτασμός τριών μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας για να τιμηθεί η υπέρτατη προσφορά τους στην παιδεία, η ακλόνητη πίστη προς τον Θεό και η απαράμιλλη ποιμαντορική και φιλανθρωπική τους δράση.

Ο εορτασμός τους συνεχίστηκε και κατά τη περίοδο της Τουρκοκρατίας. Μετά την απελευθέρωση αναγνωρίστηκε επίσημα ως εορτή των ελληνικών σχολείων.

Στο απολυτίκιο των Τριών Ιεραρχών τους χαρακτηρίζουμε «Ποταμούς». Τρεις ανθρώπους- «Ποταμούς», που πότισαν τον κόσμο όχι με νερό, αλλά με το Ύδωρ το Ζων ή για να πούμε καλύτερα (όπως λέει το τροπάριο) γλύκαναν τον κόσμο με το μέλι της Αληθινής Σοφίας.

Πώς αυτοί οι τρεις άνθρωποι έγιναν «μελίρρυτοι ποταμοί της σοφίας»;

Απλά αγωνίστηκαν να βάλουν το ποτάμι της ζωής και των χαρισμάτων τους μέσα στις «όχθες» του θελήματος του Θεού. Και αυτό το έδειξαν πρώτα με τη ζωή τους   και κατόπιν με τα συγγράμματά τους. Αυτή είναι και η πολύτιμη κληρονομιά τους προς την ανθρωπότητα. Με την άκρα ταπείνωσή τους έγιναν άνθρακες (δηλαδή κάρβουνα), που άναψαν από το πυρ του Αγίου Πνεύματος (όπως λέει και το τροπάριο της ακολουθίας τους). Και μόνον έτσι, αφού πρώτα φωτίστηκαν οι ίδιοι, φώτισαν με τη ζωή τους και τα έργα τους όλη την Οικουμένη.

Ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός τονίζει πως οι Τρεις Ιεράρχες είναι προστάτες εκείνης της παιδείας που «ανοίγει Εκκλησίες». Πρότυπο παιδείας σύμφωνα με τους Τρεις Ιεράρχες δεν είναι κάποιος επιστήμονας, αλλά ο Θεάνθρωπος Χριστός και όσοι αγωνίστηκαν να του μοιάσουν, δηλαδή οι άγιοι.

Η παιδεία μας σήμερα, εγκατέλειψε την ψυχή του παιδιού και στράφηκε στον εγκέφαλο του. “Παιδεία εστί ου την υδρία πληρώσαι, αλλά ανάψαι αυτήν” έλεγε ο Πλάτωνας. Γεμίζουμε το κεφάλι του παιδιού με γνώσεις και αφήνουμε σβησμένη την ψυχή του. Ουδέποτε υπήρχαν στον κόσμο και στον τόπο μας τόσοι εγγράμματοι και τέτοια φτώχεια πνευματική.

Παιδεία σημαίνει μόρφωση, μεταμόρφωση του ανθρώπου, η παιδεία οφείλει να δημιουργεί άνθρωπο με πίστη, δηλαδή αγωνιστή. Αντί να ανατρέφουμε αητούς, θαλασσοπούλια που θα βγαίνουν ψηλά για να ελέγχουν το πέλαγος, εμείς ταΐζουμε παπαγάλους σε χρυσό κλουβί.

Οι τρεις Ιεράρχες αναδείχθηκαν απαράμιλλοι παιδαγωγοί. Οι συμβουλές και οι παραινέσεις τους προς τους γονείς, τους νέους και τους δασκάλους παραμένουν επίκαιρες μέχρι και σήμερα.

Ο ιερός Βασίλειος, όπως και οι άλλοι δύο Ιεράρχες, τονίζει προς τους γονείς την υποχρέωση που έχουν για την ορθή ανατροφή των παιδιών τους. Καλεί τους γονείς να εκτρέφουν τα παιδιά τους σύμφωνα με τα όσα λέγει ο Απόστολος Παύλος «μετά πραότητος και μακροθυμίας». Και βέβαια να διδάσκουν κι αυτοί με το παράδειγμά τους και να μην ξεχνούν πως αυτοί είναι και οι πρώτοι που θα πρέπει να δώσουν στα παιδιά τους θρησκευτική αγωγή.

Ο ιερός Χρυσόστομος τονίζει ότι η παιδαγωγική είναι ανώτερη από κάθε άλλη τέχνη, γιατί διαπλάθει ψυχές. Παροτρύνει τους παιδαγωγούς παράλληλα με τη μετάδοση των γνώσεων να δείχνουν αγάπη στους μαθητές τους και να σέβονται και να αναγνωρίζουν τις ιδιαιτερότητες του καθενός. Επιμένει στον χαρακτήρα του δασκάλου και συνιστά σε όποιον θέλει να αναλάβει έργο παιδαγωγού να έχει φιλοστοργία, αυταπάρνηση και διάθεση θυσίας και να είναι απαλλαγμένος από την υπερηφάνεια και την αλαζονεία. Και πάντοτε να επιβεβαιώνει όσα διδάσκει με το προσωπικό του παράδειγμα.

Και οι τρεις, παρ’ ότι αφιέρωσαν τα χαρίσματα και τις ικανότητές τους στην διακονία του Ευαγγελίου του Χριστού, δεν απαξίωσαν την κοσμική σοφία. Συνιστούσαν τη σοβαρή σπουδή των επιστημών και μάλιστα τόνιζαν την αξία της ελληνικής σοφίας. Όχι μόνο δεν αντιτάχθηκαν στο αρχαιοελληνικό πνεύμα, αλλά, προσέλαβαν όλα τα θετικά στοιχεία του Ελληνισμού.

Αξιοποίησαν κατά τον καλύτερο τρόπο πολλές απόψεις και θεωρίες της ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης, χωρίς βέβαια να αλλοιώσουν την ορθόδοξη χριστιανική αποκαλυπτική αλήθεια. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος εξήρε την αξία της αρχαίας ελληνικής παιδείας, συμβουλεύοντας τους νέους της εποχής του να διαβάζουν τα πάντα, να δρέπουν τα άνθη, αλλά να αποφεύγουν με προσοχή τα αγκάθια, όλα δηλαδή τα της ειδωλολατρίας.

Ο Μέγας Βασίλειος στο περίφημο σύγγραμά του, «Προς τους νέους», μία διάλεξη που απηύθυνε ο Μέγας Βασίλειος στους νέους της Καισάρειας Καππαδοκίας για την επωφελή μελέτη των ελληνικών κειμένων, συνιστά  με διάκριση τη χρήση της ελληνικής φιλοσοφίας, την οποία ονομάζει και «προθάλαμο της χριστιανικής αγωγής», και θεωρεί απαίδευτους όσους δεν έχουν σπουδάσει την κληρονομιά της ελληνικής σκέψης και διανόησης. Στα έργα του μεγάλου Πατρός παρελαύνουν όλοι οι μεγάλοι στοχαστές της αρχαιότητος, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, οι Στωικοί, ο Πλούταρχος, ο Πλωτίνος.

Από τον Ελληνικό κόσμο παραθέτει πολλά παραδείγματα ενάρετου βίου από φιλοσόφους, ήρωες, πολιτικούς, τις αρετές των οποίων βρίσκει σύμφωνες με τα παραγγέλματα του Ευαγγελίου.

Ό,τι από την κλασική παιδεία συντελεί στην ηθική διαπαιδαγώγηση είναι χρήσιμο και ωφέλιμο και πρέπει να συλλέγεται με προσοχή από παντού, όπως οι μέλισσες συλλέγουν το νέκταρ από όλα τα λουλούδια για να παράγουν μέλι.

Η ομιλία αυτή καθόρισε την στάση της Εκκλησίας απέναντι στην αρχαία ελληνική παιδεία. Αποτελεί μέχρι σήμερα μέτρο αξιολόγησης και αντιμετώπισης συγχρόνων ρευμάτων και κοσμοθεωριών.

Όταν το 1996 προκηρύχθηκε πανευρωπαϊκός διαγωνισμός δοκιμίου στα σχολεία με θέμα : «Η Ευρώπη που θέλω να ζήσω αύριο», το πρώτο βραβείο το κέρδισε μια ισπανίδα μαθήτρια.

Η εργασία της κρίθηκε ως εξαιρετικά πρωτότυπη γιατί μιλούσε για τον «πολιούχο της Ευρώπης ( όπως τον χαρακτήριζε η ίδια) τον άγιο Βενέδικτο. Και ποιος είναι αυτός ο άγιος Βενέδικτος;

Είναι πιστό πνευματικό τέκνο του Μεγάλου Βασιλείου ο οποίος μετέφερε στη Δύση τον Βασιλειανό Μοναχισμό. Ένα κορίτσι λοιπόν από την Ισπανία συνέβαλε στην αναγνώριση του Μεγάλου Βασιλείου ως πνευματικού Πατέρα της Ευρώπης.

Για την Ενωμένη Ευρώπη δεν είμαστε μόνο οιαπόγονοι του Σωκράτη. Όταν μπήκαμε στην ΕΟΚ το 1979 η γαλλική εφ. “ΛΕ ΜΟΝΤ” έγραψε: “καλωσορίζουμε την χώρα της Φιλοκαλίας, την χώρα του Μ. Βασιλείου, του Γρηγορίου, του Χρυσοστόμου”.

Είναι φανερό, ότι οι Τρεις Ιεράρχες αν και έζησαν πριν από δεκαεπτά αιώνες, είναι πάντοτε επίκαιροι. Απαντούν με πολύ σύγχρονο τρόπο στα αιώνια ερωτήματα του ανθρώπου.

Συμβουλεύοντας τους νέους αναφέρουν μεταξύ άλλων:

«Προχωρείτε, παιδιά, προχωρείτε πάντοτε μπροστά και ψηλά. Ποθήστε τη μόρφωση. Δοθείτε με επιμονή και πνεύμα μαθητείας στις σπουδές σας. Λαχταράτε να κάνετε κάτι μεγάλο και ηρωικό; Μάθετε να παραμερίζετε τον εαυτό σας και να τον θέτετε στην υπηρεσία των άλλων. Οραματίζεσθε μια κοινωνία καλύτερη; Δουλέψτε. Οπλισθείτε με δραστηριότητα κι επιμονή και ζήστε την αγάπη του Χριστού δυνατά, φλογερά, μέχρι τέλους».

Όπως και τον τέταρτο αιώνα, έτσι και σήμερα ο ελληνισμός βρίσκεται μπροστά σε κοσμοϊστορικές εξελίξεις. Η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας μετατρέπει τον κόσμο ολόκληρο σε μια γειτονιά. Καθημερινά παρακολουθούμε με αγωνία τα όσα διαδραματίζονται γύρω μας.

Εμείς οι Έλληνες ειδικότερα, περνάμε μια έντονη κρίση ταυτότητας. Ανήκουμε στη Δύση ή στην Ανατολή; Θα πρέπει να ταυτιστούμε με την παράδοση ή, αντίθετα, να την διαγράψουμε εν ονόματι της προόδου; Είναι η παγκοσμιοποίηση απειλή ή μήπως είναι ευκαιρία;

Μια ιστορική αλλά δημιουργική προσέγγιση στην προσωπικότητα, τη ζωή, και το έργο των τριών Ιεραρχών, θα μπορούσε να μάς βοηθήσει να δώσουμε απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα.

Οι Πατέρες αρνήθηκαν την φυγή από το πολιτισμικό τους περιβάλλον, συνέβαλαν στα υπαρξιακά του προβλήματα, και αντί να απορρίψουν τον ελληνισμό, όπως τους το ζητούσε ο Ιουλιανός, προτίμησαν να τον μεταμορφώσουν εκ των έσω. Έτσι ο ελληνισμός βαπτισμένος στην χριστιανική πίστη επέζησε και έφθασε έως εμάς.

Στην διαμόρφωση αυτή του μέλλοντος καλούν την γενιά μας οι τιμώμενοι σήμερα εκκλησιαστικοί ηγέτες και διδάσκαλοι. Η ταυτότητα του σημερινού ελληνισμού πρέπει να ξεπεράσει τον ελλαδισμό, που στενεύει τους ορίζοντές της, και να ξαναβρεί την οικουμενικότητα, που της προσέδωσαν οι εκκλησιαστικοί Πατέρες.
Αν θέλουμε να τιμήσουμε τους Τρεις Ιεράρχες δε χρειάζεται να το κάνουμε μέσα από τυπικές γιορτές. Απαιτείται μελέτη του έργου τους, της προσφοράς τους, αλλά κυρίως η μίμηση της στάσης ζωής τους.

Το τι μας χρειάζεται σήμερα, μας το λέει ο Δάσκαλος του Γένους, ο Κοσμάς ο Αιτωλός: “Ψυχή και Χριστός σας χρειάζονται. Αυτά τα δύο, όλος ο κόσμος να πέσει, δεν ημπορεί να σας τα πάρει, εκτός και αν τα δώσετε με το θέλημά σας”, όπου ψυχή είναι η παράδοση μας, η γλώσσα μας, τα ήθη και έθιμα μας,  και Χριστός, είναι η Ορθόδοξη Εκκλησία του, αυτήν που τίμησαν και δόξασαν οι Τρεις πάνσεπτοι φωστήρες, οι πυρσεύσαντες διά θείων δογμάτων την οικουμένην, οι μελίρρυτοι ποταμοί της σοφίας, οι διδάσκαλοι, ου μόνων λόγων αλλά και έργων, οι Τρεις Ιεράρχες, οι προστάτες της Παιδείας και των παιδιών μας.

Σας ευχαριστώ.