Κύριο ἄρθρο: Ἀπὸ τὸν Διαφωτισμὸ στὸν Μεταμοντερνισμὸ

Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου

Δημοσιεύθηκε στο “Βήμα” της 29ης Μαρτίου 1998

Μελετώντας κανείς την κατάσταση που κυριαρχεί στην Δύση, πρέπει να αναφερθή στο πώς ο δυτικός κόσμος πέρασε από τον Διαφωτισμό στον Μεταμοντερνισμό. Πρόκειται για μια κίνηση που χρειάζεται ειδική μελέτη, γιατί παρουσιάζει και την αγωνία του ανθρώπου, αλλά και την αδυναμία πολλών νέων συστημάτων να τον αναπαύσουν.

Στην Ευρώπη, μετά από την αποκοπή της από την Ορθόδοξη Ανατολή, αυτό που ονομάζουμε Βυζάντιο - Ρωμανία, παρατηρήθηκε μια έντονη ζύμωση για την εύρεση της αυτοσυνειδησίας της. Προσπάθησαν, δηλαδή, οι άνθρωποι να βρουν την ταυτότητά τους και να δημιουργήσουν ένα δικό τους πολιτιστικό ρεύμα. Στον χώρο της δυτικής θεολογίας αναπτύχθηκε ο Σχολαστικισμός, ο οποίος χρησιμοποιώντας αριστοτελική ορολογία και μεθοδολογία προσπαθούσε να οριοθετήση τον Θεό και όλα όσα έχουν σχέση με την σωτηρία του ανθρώπου.

Η Αναγέννηση υπήρξε ένας καθοριστικός σταθμός στην ιστορία του Ευρωπαϊκού πολιτισμού, και μάλιστα χαρακτηριστικό γνώρισμά της είναι η στροφή των ανθρώπων στις κλασσικές σπουδές, κατ’ αρχάς στον Αριστοτέλη, έπειτα στον Πλάτωνα. Μετά την Αναγέννηση αναπτύχθηκαν διάφορα φιλοσοφικά ρεύματα. Ο Kenneth Gergen, στο βιβλίο του The Saturated Self, παρουσιάζει εκφραστικώτατα τα ρεύματα, τα οποία παρατηρήθηκαν στον δυτικό χώρο.

Το δέκατον όγδοο αιώνα κυριάρχησε ο Διαφωτισμός, του οποίου κύρια στοιχεία είναι ο ορθός λόγος και η παρατήρηση. Στο τέλος του δεκάτου ογδόου και αρχές του δεκάτου ενάτου αιώνος παρατηρήθηκε η έξαρση του Ρομαντισμού, ο οποίος αμφισβήτησε την υπεροχή της λογικής και της παρατήρησης και έτσι δημιουργήθηκε ένας καινούριος κόσμος, ο κόσμος της βαθύτερης ενδοχώρας, που βρίσκεται κάτω από το επίστρωμα της συνειδητής λογικής. Ο Ρομαντισμός έδωσε σημασία στο βάθος του ανθρώπου, στην καλλιέργεια του έρωτα, της φαντασίας και, βέβαια, η κίνηση του Ρομαντισμού φαίνεται διάχυτα στην μουσική, τον καλλιτεχνικό τομέα, τον αλτρουϊσμό και την θυσία χάρη των άλλων ανθρώπων. Στα τέλη του δεκάτου ενάτου αιώνος και τον εικοστό αιώνα εξασθένησε ο Ρομαντισμός και παρατηρήθηκε η άνοδος του Μοντερνισμού ή της Νεωτερικότητας, που συνιστά την επιστροφή στον Διαφωτισμό, με προοπτική την αναβάθμιση της ζωής του ανθρώπου. Τέλος, στην σύγχρονη εποχή παρατηρείται από επιστήμονας που μελετούν τα κοινωνικά φαινόμενα, κυρίως στον Δυτικό χώρο, η εμφάνιση του Μεταμοντέρνου πολιτισμού ή της λεγομένης Μετανεωτερικότητας, αφού διαπιστώθηκε ότι το λεγόμενο νεωτερικό παράδειγμα, το οποίο υποσχόταν καλύτερο κόσμο, απέτυχε στην προσπάθεια να δώση λύσεις. Και πράγματι διαπιστώνεται ότι αυτή η Μετανεωτερικότητα ή το Μεταμοντέρνο είναι εκείνο που κυριαρχεί στις ημέρες μας.

Τα ιδιαίτερα γνωρίσματα τα οποία χαρακτηρίζουν τον Μεταμοντέρνο πολιτισμό ή την λεγομένη Μεταμοντέρνα εποχή είναι “η αμφισβήτηση της αυθεντίας”, “η κατάρρευση της λογικής τάξης”, “η απώλεια του αναγνωρίσιμου”, καθώς ο άνθρωπος με την πάροδο του χρόνου αντιλαμβάνεται την πολυπλοκότητα των πραγμάτων.

Ίσως πρέπει να χαρακτηρίσουμε το κίνημα του Μεταμοντερνισμού ως ένα κίνημα πλουραλισμού σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής του ανθρώπου, ακόμη και στην θρησκευτική του ζωή. Ο Μεταμοντερνισμός στο θρησκευτικό χώρο εκδηλώνεται ως ένας συγκρητισμός, ως μία οικουμενική θεώρηση της θρησκείας, σύμφωνα με την οποία όλοι οι πιστοί των θρησκειών, πρέπει να αποδεσμευθούν από τους φραγμούς της θρησκείας τους και να συνεννοούνται με τους οπαδούς των άλλων θρησκειών.

Εκτός αυτού ο Μεταμοντερνισμός συνδέεται και με την στροφή του ανθρώπου από τον εαυτό του στην σχέση, στην κοινωνία με τους άλλους. Ο Διαφωτισμός, ο Ρομαντισμός και ο Μοντερνισμός, καλλιεργώντας ο καθένας αντίστοιχα την λογική ή το συναίσθημα, κρατούσαν τον άνθρωπο κλεισμένο μέσα στα όρια του εαυτού του, και τον θεωρούσαν σαν “μια απομονωμένη, σχεδόν μηχανική οντότητα”. Στην μεταμοντέρνα αντίληψη της κοινωνίας του ανθρώπου και του κόσμου, δίνεται μεγάλη σημασία στην σχέση του ενός προς τον άλλον.

Όλα αυτά που αναφέραμε προηγουμένως δείχνουν καθαρά ότι στον δυτικό κόσμο υπάρχει μεγάλη σύγχυση γύρω από τον καθορισμό του τί είναι ο άνθρωπος, ποιά είναι η οντολογία του και πώς καθορίζονται οι σχέσεις του με την επιστημονική και κοινωνική του ζωή. Φαίνεται ακόμη ότι ο σύγχρονος δυτικός άνθρωπος αναζητά διέξοδο από το αδιέξοδο της ζωής του.

Τί σημαίνουν όλα αυτά από ορθοδόξου προοπτικής;

Πρώτον. Η Ορθόδοξη Εκκλησία και μάλιστα ο χώρος αυτός στον οποίο κυριαρχείται από την Ορθόδοξη σκέψη δεν γνώρισε, σε καθολικό επίπεδο, αναγεννήσεις, διαφωτισμούς, ρομαντισμούς, μοντερνισμούς, μεταμοντερνισμούς, αλλά διακρίνεται για μια σταθερότητα. Αυτό συμβαίνει, γιατί από την αρχαία ακόμη εποχή η ελληνορθόδοξη παράδοση κάνει λόγο για το πρόσωπο, το οποίο πρόσωπο έχει αγάπη και ελευθερία. Με την αγάπη έχει σχέση με τους άλλους ανθρώπους, τις άλλες υποστάσεις, και με την ελευθερία διακρίνεται για την ετερότητα. Η Ορθόδοξη Εκκλησία με τις σταθερές αυτές διδασκαλίες, που είναι τελικά τρόπος ζωής, βρίσκεται στο μέσον μεταξύ του ατομισμού και του κολλεκτιβισμού, οπότε δημιουργεί αληθινές σχέσεις και ολοκληρώνει τον άνθρωπο ως πρόσωπο. Έτσι, η Ορθόδοξη Εκκλησία κινείται πέρα από τον Μοντερνισμό και τον Μεταμοντερνισμό.

Δεύτερον. Έχουμε κατά καιρούς και στον δικό μας χώρο επιδράσεις όλων αυτών των ρευμάτων. Με άλλα λόγια, υπήρξαν άνθρωποι που μετέφεραν απόψεις του Διαφωτισμού, του Ρομαντισμού, του Μοντερνισμού και του Μεταμοντερνισμού, με την διαφορά ότι αυτοί οι “μεταπράτες” μετέφεραν τις ανάλογες ιδέες που επικρατούσαν στον δυτικό χώρο, με καθυστέρηση πολλών ετών, και συνήθως αυτοί οι άνθρωποι αγνοούσαν το βάθος της ελληνορθοδόξου παραδόσεως.

Πράγματι, ενώ τον δέκατο ένατο αιώνα στην Δύση επικρατούσε ο Ρομαντισμός, στην Ελλάδα αναπτυσσόταν ή μεταφερόταν το πνεύμα του Διαφωτισμού, με την επιστροφή στην αρχαία Ελλάδα. Ενώ το τέλος του δεκάτου ενάτου και αρχές του εικοστού αιώνος στην Δύση επικρατούσε ο Μοντερνισμός, στον τόπο μας κυριαρχούσε ο Ρομαντισμός: ο Μοντερνισμός ήλθε με καθυστέρηση πολλών ετών. Επίσης, ενώ στην εποχή μας στην Αμερική παρατηρείται κρίση του Μεταμοντερνισμού και αναζητάται η βοήθεια της ελληνορθοδόξου παραδόσεως σχετικά με την έννοια του προσώπου και τις σχέσεις του προσώπου με την όλη κοινωνική ζωή, στην χώρα μας αρχίζει να έρχεται το ρεύμα του Μεταμοντερνισμού, ως πλουραλισμού και συγκρητισμού.

Έπειτα, όσοι μεταφέρουν τις ιδέες των δυτικών ρευμάτων στον χώρο μας αγνοούν την ευρωστία και την δυναμικότητα της Ελληνορθοδόξου Παραδόσεως, γιατί αν την γνώριζαν, όπως εκφράζεται στα έργα των μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας και όπως βιώνεται σήμερα στις καλά οργανωμένες εκκλησιαστικές κοινότητες (μοναστηριακές και ενοριακές), τότε θα την εκτιμούσαν και θα την προσέφεραν ως απάντηση και λύση στις αναζητήσεις των δυτικών ανθρώπων.

Πάντως, ο Διαφωτισμός, που ήταν απόρροια της Αναγεννήσεως και δημιούργησε διάφορες ανακατατάξεις στον δυτικό χώρο, με την εμφάνιση νέων ρευμάτων και κινημάτων, δεν έλυσε τα βασικά οντολογικά προβλήματα του ανθρώπου.