Κύριο ἄρθρο: Ἀπὸ τὸν Διαφωτισμὸ στὸν Μεταμοντερνισμὸ

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Δημοσιεύθηκε στό “Βῆμα” τῆς 29ης Μαρτίου 1998

Μελετώντας κανείς τήν κατάσταση πού κυριαρχεῖ στήν Δύση, πρέπει νά ἀναφερθῆ στό πῶς ὁ δυτικός κόσμος πέρασε ἀπό τόν Διαφωτισμό στόν Μεταμοντερνισμό. Πρόκειται γιά μιά κίνηση πού χρειάζεται εἰδική μελέτη, γιατί παρουσιάζει καί τήν ἀγωνία τοῦ ἀνθρώπου, ἀλλά καί τήν ἀδυναμία πολλῶν νέων συστημάτων νά τόν ἀναπαύσουν.

Στήν Εὐρώπη, μετά ἀπό τήν ἀποκοπή της ἀπό τήν Ὀρθόδοξη Ἀνατολή, αὐτό πού ὀνομάζουμε Βυζάντιο - Ρωμανία, παρατηρήθηκε μιά ἔντονη ζύμωση γιά τήν εὕρεση τῆς αὐτοσυνειδησίας της. Προσπάθησαν, δηλαδή, οἱ ἄνθρωποι νά βροῦν τήν ταυτότητά τους καί νά δημιουργήσουν ἕνα δικό τους πολιτιστικό ρεῦμα. Στόν χῶρο τῆς δυτικῆς θεολογίας ἀναπτύχθηκε ὁ Σχολαστικισμός, ὁ ὁποῖος χρησιμοποιώντας ἀριστοτελική ὁρολογία καί μεθοδολογία προσπαθοῦσε νά ὁριοθετήση τόν Θεό καί ὅλα ὅσα ἔχουν σχέση μέ τήν σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου.

Ἡ Ἀναγέννηση ὑπῆρξε ἕνας καθοριστικός σταθμός στήν ἱστορία τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ, καί μάλιστα χαρακτηριστικό γνώρισμά της εἶναι ἡ στροφή τῶν ἀνθρώπων στίς κλασσικές σπουδές, κατ’ ἀρχάς στόν Ἀριστοτέλη, ἔπειτα στόν Πλάτωνα. Μετά τήν Ἀναγέννηση ἀναπτύχθηκαν διάφορα φιλοσοφικά ρεύματα. Ο Kenneth Gergen, στό βιβλίο τοῦ The Saturated Self, παρουσιάζει ἐκφραστικώτατα τά ρεύματα, τά ὁποῖα παρατηρήθηκαν στόν δυτικό χῶρο.

Τό δέκατον ὄγδοο αἰώνα κυριάρχησε ὁ Διαφωτισμός, τοῦ ὁποίου κύρια στοιχεῖα εἶναι ὁ ὀρθός λόγος καί ἡ παρατήρηση. Στό τέλος τοῦ δεκάτου ὀγδόου καί ἀρχές τοῦ δεκάτου ἐνάτου αἰῶνος παρατηρήθηκε ἡ ἔξαρση τοῦ Ρομαντισμοῦ, ὁ ὁποῖος ἀμφισβήτησε τήν ὑπεροχή τῆς λογικῆς καί τῆς παρατήρησης καί ἔτσι δημιουργήθηκε ἕνας καινούριος κόσμος, ὁ κόσμος τῆς βαθύτερης ἐνδοχώρας, πού βρίσκεται κάτω ἀπό τό ἐπίστρωμα τῆς συνειδητῆς λογικῆς. Ὁ Ρομαντισμός ἔδωσε σημασία στό βάθος τοῦ ἀνθρώπου, στήν καλλιέργεια τοῦ ἔρωτα, τῆς φαντασίας καί, βέβαια, ἡ κίνηση τοῦ Ρομαντισμοῦ φαίνεται διάχυτα στήν μουσική, τόν καλλιτεχνικό τομέα, τόν ἀλτρουϊσμό καί τήν θυσία χάρη τῶν ἄλλων ἀνθρώπων. Στά τέλη τοῦ δεκάτου ἐνάτου αἰῶνος καί τόν εἰκοστό αἰώνα ἐξασθένησε ὁ Ρομαντισμός καί παρατηρήθηκε ἡ ἄνοδος τοῦ Μοντερνισμοῦ ἤ τῆς Νεωτερικότητας, πού συνιστᾶ τήν ἐπιστροφή στόν Διαφωτισμό, μέ προοπτική τήν ἀναβάθμιση τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου. Τέλος, στήν σύγχρονη ἐποχή παρατηρεῖται ἀπό ἐπιστήμονας πού μελετοῦν τά κοινωνικά φαινόμενα, κυρίως στόν Δυτικό χῶρο, ἡ ἐμφάνιση τοῦ Μεταμοντέρνου πολιτισμοῦ ἤ τῆς λεγομένης Μετανεωτερικότητας, ἀφοῦ διαπιστώθηκε ὅτι τό λεγόμενο νεωτερικό παράδειγμα, τό ὁποῖο ὑποσχόταν καλύτερο κόσμο, ἀπέτυχε στήν προσπάθεια νά δώση λύσεις. Καί πράγματι διαπιστώνεται ὅτι αὐτή ἡ Μετανεωτερικότητα ἤ τό Μεταμοντέρνο εἶναι ἐκεῖνο πού κυριαρχεῖ στίς ἡμέρες μας.

Τά ἰδιαίτερα γνωρίσματα τά ὁποῖα χαρακτηρίζουν τόν Μεταμοντέρνο πολιτισμό ἤ τήν λεγομένη Μεταμοντέρνα ἐποχή εἶναι “ἡ ἀμφισβήτηση τῆς αὐθεντίας”, “ἡ κατάρρευση τῆς λογικῆς τάξης”, “ἡ ἀπώλεια τοῦ ἀναγνωρίσιμου”, καθώς ὁ ἄνθρωπος μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου ἀντιλαμβάνεται τήν πολυπλοκότητα τῶν πραγμάτων.

Ἴσως πρέπει νά χαρακτηρίσουμε τό κίνημα τοῦ Μεταμοντερνισμοῦ ὡς ἕνα κίνημα πλουραλισμοῦ σέ ὅλες τίς ἐκδηλώσεις τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου, ἀκόμη καί στήν θρησκευτική του ζωή. Ὁ Μεταμοντερνισμός στό θρησκευτικό χῶρο ἐκδηλώνεται ὡς ἕνας συγκρητισμός, ὡς μία οἰκουμενική θεώρηση τῆς θρησκείας, σύμφωνα μέ τήν ὁποία ὅλοι οἱ πιστοί των θρησκειῶν, πρέπει νά ἀποδεσμευθοῦν ἀπό τούς φραγμούς τῆς θρησκείας τους καί νά συνεννοοῦνται μέ τούς ὀπαδούς τῶν ἄλλων θρησκειῶν.

Ἐκτός αὐτοῦ ὁ Μεταμοντερνισμός συνδέεται καί μέ τήν στροφή τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τόν ἑαυτό του στήν σχέση, στήν κοινωνία μέ τούς ἄλλους. Ὁ Διαφωτισμός, ὁ Ρομαντισμός καί ὁ Μοντερνισμός, καλλιεργώντας ὁ καθένας ἀντίστοιχα τήν λογική ἤ τό συναίσθημα, κρατοῦσαν τόν ἄνθρωπο κλεισμένο μέσα στά ὅρια τοῦ ἐαυτοῦ του, καί τόν θεωροῦσαν σάν “μιά ἀπομονωμένη, σχεδόν μηχανική ὀντότητα”. Στήν μεταμοντέρνα ἀντίληψη τῆς κοινωνίας τοῦ ἀνθρώπου καί τοῦ κόσμου, δίνεται μεγάλη σημασία στήν σχέση τοῦ ἑνός πρός τόν ἄλλον.

Ὅλα αὐτά πού ἀναφέραμε προηγουμένως δείχνουν καθαρά ὅτι στόν δυτικό κόσμο ὑπάρχει μεγάλη σύγχυση γύρω ἀπό τόν καθορισμό τοῦ τί εἶναι ὁ ἄνθρωπος, ποιά εἶναι ἡ ὀντολογία του καί πῶς καθορίζονται οἱ σχέσεις του μέ τήν ἐπιστημονική καί κοινωνική του ζωή. Φαίνεται ἀκόμη ὅτι ὁ σύγχρονος δυτικός ἄνθρωπος ἀναζητᾶ διέξοδο ἀπό τό ἀδιέξοδό της ζωῆς του.

Τί σημαίνουν ὅλα αὐτά ἀπό ὀρθοδόξου προοπτικῆς;

Πρῶτον. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καί μάλιστα ὁ χῶρος αὐτός στόν ὁποῖο κυριαρχεῖται ἀπό τήν Ὀρθόδοξη σκέψη δέν γνώρισε, σέ καθολικό ἐπίπεδο, ἀναγεννήσεις, διαφωτισμούς, ρομαντισμούς, μοντερνισμούς, μεταμοντερνισμούς, ἀλλά διακρίνεται γιά μιά σταθερότητα. Αὐτό συμβαίνει, γιατί ἀπό τήν ἀρχαία ἀκόμη ἐποχή ἡ ἑλληνορθόδοξη παράδοση κάνει λόγο γιά τό πρόσωπο, τό ὁποῖο πρόσωπο ἔχει ἀγάπη καί ἐλευθερία. Μέ τήν ἀγάπη ἔχει σχέση μέ τούς ἄλλους ἀνθρώπους, τίς ἄλλες ὑποστάσεις, καί μέ τήν ἐλευθερία διακρίνεται γιά τήν ἑτερότητα. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μέ τίς σταθερές αὐτές διδασκαλίες, πού εἶναι τελικά τρόπος ζωῆς, βρίσκεται στό μέσον μεταξύ του ἀτομισμοῦ καί τοῦ κολλεκτιβισμοῦ, ὁπότε δημιουργεῖ ἀληθινές σχέσεις καί ὁλοκληρώνει τόν ἄνθρωπο ὡς πρόσωπο. Ἔτσι, ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία κινεῖται πέρα ἀπό τόν Μοντερνισμό καί τόν Μεταμοντερνισμό.

Δεύτερον. Ἔχουμε κατά καιρούς καί στόν δικό μας χῶρο ἐπιδράσεις ὅλων αὐτῶν τῶν ρευμάτων. Μέ ἄλλα λόγια, ὑπῆρξαν ἄνθρωποι πού μετέφεραν ἀπόψεις τοῦ Διαφωτισμοῦ, τοῦ Ρομαντισμοῦ, τοῦ Μοντερνισμοῦ καί τοῦ Μεταμοντερνισμοῦ, μέ τήν διαφορά ὅτι αὐτοί οἱ “μεταπράτες” μετέφεραν τίς ἀνάλογες ἰδέες πού ἐπικρατοῦσαν στόν δυτικό χῶρο, μέ καθυστέρηση πολλῶν ἐτῶν, καί συνήθως αὐτοί οἱ ἄνθρωποι ἀγνοοῦσαν τό βάθος τῆς ἑλληνορθοδόξου παραδόσεως.

Πράγματι, ἐνῶ τόν δέκατο ἔνατο αἰώνα στήν Δύση ἐπικρατοῦσε ὁ Ρομαντισμός, στήν Ἑλλάδα ἀναπτυσσόταν ἤ μεταφερόταν τό πνεῦμα τοῦ Διαφωτισμοῦ, μέ τήν ἐπιστροφή στήν ἀρχαία Ἑλλάδα. Ἐνῶ τό τέλος τοῦ δεκάτου ἐνάτου καί ἀρχές τοῦ εἰκοστοῦ αἰῶνος στήν Δύση ἐπικρατοῦσε ὁ Μοντερνισμός, στόν τόπο μᾶς κυριαρχοῦσε ὁ Ρομαντισμός: ὁ Μοντερνισμός ἦλθε μέ καθυστέρηση πολλῶν ἐτῶν. Ἐπίσης, ἐνῶ στήν ἐποχή μας στήν Ἀμερική παρατηρεῖται κρίση τοῦ Μεταμοντερνισμοῦ καί ἀναζητᾶται ἡ βοήθεια τῆς ἑλληνορθοδόξου παραδόσεως σχετικά μέ τήν ἔννοια τοῦ προσώπου καί τίς σχέσεις τοῦ προσώπου μέ τήν ὅλη κοινωνική ζωή, στήν χώρα μᾶς ἀρχίζει νά ἔρχεται τό ρεῦμα τοῦ Μεταμοντερνισμοῦ, ὡς πλουραλισμοῦ καί συγκρητισμοῦ.

Ἔπειτα, ὅσοι μεταφέρουν τίς ἰδέες τῶν δυτικῶν ρευμάτων στόν χῶρο μᾶς ἀγνοοῦν τήν εὐρωστία καί τήν δυναμικότητα τῆς Ἑλληνορθοδόξου Παραδόσεως, γιατί ἄν τήν γνώριζαν, ὅπως ἐκφράζεται στά ἔργα τῶν μεγάλων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας καί ὅπως βιώνεται σήμερα στίς καλά ὀργανωμένες ἐκκλησιαστικές κοινότητες (μοναστηριακές καί ἐνοριακές), τότε θά τήν ἐκτιμοῦσαν καί θά τήν προσέφεραν ὡς ἀπάντηση καί λύση στίς ἀναζητήσεις τῶν δυτικῶν ἀνθρώπων.

Πάντως, ὁ Διαφωτισμός, πού ἦταν ἀπόρροια τῆς Ἀναγεννήσεως καί δημιούργησε διάφορες ἀνακατατάξεις στόν δυτικό χῶρο, μέ τήν ἐμφάνιση νέων ρευμάτων καί κινημάτων, δέν ἔλυσε τά βασικά ὀντολογικά προβλήματα τοῦ ἀνθρώπου.