Φιλοκαλικές Σελίδες - Προσόμοιον θεολογικώτατον «Χαίροις, μετά Θεόν ἡ Θεός» (Α')

Φιλοκαλικές Σελίδες

Προσόμοιον θεολογικώτατον
«Χαίροις, μετά Θεόν ἡ Θεός»
(Μέρος Α΄)

Ἀπό τό «χαῖρε κεχαριτωμένη» τοῦ ἀρχαγγέλου Γαβριήλ καί τό «εὐλογημένη σύ ἐν γυναιξί» τῆς ἁγίας Ἐλισάβετ, μέχρι τήν «Τιμιωτέραν» κάθε Ὄρθρου καί τό «Ἄξιον ἐστίν» τῆς θείας Λειτουργίας ἡ Ἐκκλησία τιμᾶ καί θά τιμᾶ ὀρθοδόξως τήν Παναγία, τήν Μητέρα τοῦ Θεοῦ.

Νωρίς γράφτηκαν οἱ πρῶτοι ὕμνοι γιά τήν Ὑπεραγία Θεοτόκο. Ἰδίως μετά τήν Γ΄ Οἰκουμενική Σύνοδο, ὅταν καί ὑπῆρξε ἀνάγκη ὑπερασπίσεως τοῦ ὀρθοῦ δόγματος περί τήν Θεοτόκο, οἱ μεγάλοι Πατέρες συνέθεσαν ὕμνους ἐκφραστικούς τῆς ὀρθῆς τιμῆς πού πρέπει σέ Αὐτήν. Ἀργότερα, ἰδίως στήν μοναστική πρακτική, ἄρχισαν νά συλλέγονται τά διάφορα "Θεοτοκία" τροπάρια σέ χειρόγραφους κώδικες, τά καλούμενα "Θεοτοκάρια". Σύμφωνα μέ τίς πολύ κατατοπιστικές γιά τό παρόν ἄρθρο μελέτες τοῦ καθηγ. Δημοσθένους Στρατηγόπουλου, τόν 11ο αἰώνα μᾶς εἶναι γνωστό τό πρῶτο «ἐπώνυμο Θεοτοκάριο», δηλαδή ἔργο ἑνός μόνου ὑμνογράφου, τοῦ Ἰωάννου Μαυρόποδος, ἐπισκόπου Εὐχαΐτων. Στούς ἑπόμενους αἰῶνες, μέ κέντρο κυρίως τό Ἅγιον Ὄρος, ὡς "Περιβόλιον τῆς Παναγίας", συναντᾶμε μεγάλη ἄνθηση στήν συλλογή καί συγγραφή Θεοτοκαρίων μέ ἀποκορύφωμα τίς δύο πρῶτες ἔντυπες πλέον ἐκδόσεις, πρώτη τήν τοῦ μοναχοῦ Ἀγαπίου Λάνδου, τό ἔτος 1643, καί δεύτερη αὐτήν τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, τό ἔτος 1796, ἡ ὁποία καί ἐπεκράτησε καθολικῶς. Ἀπό τότε ἔχουν γραφῆ νέα Θεοτοκάρια, ὅπως π.χ. τό τοῦ ἁγίου Νεκταρίου Πενταπόλεως, τοῦ Ἀθωνίτου Ὑμνογράφου Γερασίμου Μικραγιαννανίτου, ἀλλά καί προσφάτως τοῦ μοναχοῦ τῆς Ι. Μ. Τατάρνης Γερμανοῦ. Πάντως μέχρι σήμερα κανένα Θεοτοκάριο δέν μπόρεσε νά παραγκωνίση ἀπό τήν λειτουργική πράξη τό τοῦ ἁγίου Νικοδήμου, ὡς τό πληρέστερο καί θεολογικώτερο.

Τό ἐν λόγῳ Θεοτοκάριο τιτλοφορούμενο ὡς «Στέφανος τῆς Ἀειπαρθένου, ἤτοι Θεοτοκάριον νέον, ποικίλον καί ὡραιότατον ὀκτώηχον» εἶναι μία συλλογή 62 Θεομητορικῶν Κανόνων 22 «ἱερῶν καί θεσπεσίων Μελωδῶν», τούς ὁποίους ἐξέλεξε ὁ Ἅγιος «μετά σπουδῆς καί πόνων πολλῶν καί μετ' ἐπιμελείας», «εἰς κοινήν ἁπάντων τῶν τῆς Θεοτόκου εὐλαβῶν ἐραστῶν ὠφέλειαν». Οἱ πηγές του ἦταν Ἁγιορειτικά χειρόγραφα ἀπό διάφορες μοναστηριακές βιβλιοθῆκες. Σέ ὅλους τούς Κανόνες, μετά τήν ϛ΄ ὠδή παρεμβάλλεται ἕνα τροπάριο κάθισμα καί μετά τήν θ΄ ὠδή ἀκολουθοῦν τέσσερα προσόμοια τροπάρια. Μέ ἕνα τέτοιο προσόμοιο θά ἀσχοληθοῦμε στήν συνέχεια.

α΄) Τό Προσόμοιο καί ὁ ἀντίκτυπός του

Πρόκειται γιά ἕναν ὕμνο ὁ ὁποῖος ξεχωρίζει γιά τό θεολογικό του περιεχόμενο καί τό βάθος τῶν νοημάτων του. Εἶναι ἕνα τροπάριο πού ἀκολουθεῖ τό Προσόμοιο "Χαίροις ἀσκητικῶν" καί βρίσκεται στό τέλος τοῦ Κανόνος τῆς Κυριακῆς ἑσπέρας τοῦ πλ. α΄ ἤχου:

«Χαίροις, μετά Θεόν ἡ Θεός, τά δευτερεῖα τῆς Τριάδος ἡ ἔχουσα, ἀμέσως ἡ δεχομένη τῶν ἐκ Θεοῦ δωρεῶν τό πλήρωμα ὅλον καί εἰς ἅπαντας, Ἀγγέλους Ἀνθρώπους τε τοῦτο διαπορθμεύουσα˙ τοῦ ἐμπυρίνου οὐρανοῦ τό τεράστιον, τηλεσκόπιον βουλῶν θείων θαυμάσιον˙ τέλος τό σκοπιμώτατον καί ὕστατον, πάναγνε, δημιουργίας ἁπάσης, δι’ ἥν ὁ Κόσμος ἐγένετο καί σοῦ τῇ γεννήσει ἡ αἰώνιος τοῦ Κτίστου βουλή πεπλήρωται».

Τό Προσόμοιο αὐτό φαίνεται νά κερδίζη τίς ἐντυπώσεις, λόγῳ τῶν πολλῶν θεολογικῶν νοημάτων πού διαθέτει, καθώς εἵλκυσε τό ἐνδιαφέρον τῶν ἁγίων ἀναγνωστῶν του. Ὁ ὅσιος Πορφύριος ὁ Καυσοκαλυβίτης λέγει περί τοῦ ὕμνου:

«Ἡ Ἐκκλησία μας πολύ τήν τιμάει τήν Παναγία μας. Τήν τιμάει καί τήν ὑμνεῖ πάνω ἀπ' ὅλους τούς ἁγίους μας. Λέγει ἕνα τροπάριο: "Χαίροις μετά Θεόν ἡ Θεός, τά δευτερεῖα τῆς Τριάδος ἤ ἔχουσα". Ποιά ἔχει τά δευτερεῖα τῆς Ἁγίας Τριάδος; Ποιά εἶναι αὐτή ἡ Θεός; Εἶναι ἡ Παναγία μας, ἡ Ὑπεραγία Θεοτόκος» (Βίος καί Λόγοι).

Ὁ ὅσιος Παΐσιος ὁ Ἁγιορείτης ἐπίσης:

«Ἡ Παναγία, γιά τήν ταπείνωσή της, κατέχει τά δευτερεῖα τῆς Ἁγίας Τριάδος. “Χαίροις μετά Θεόν ἡ Θεός, τά δευτερεῖα τῆς Τριάδος ἡ ἔχουσα”... Νά εἶναι δούλη, νά εἶναι καί Νύμφη τοῦ Θεοῦ! Νά εἶναι παρθένος, νά εἶναι καί μητέρα! Νά εἶναι πλάσμα τοῦ Θεοῦ, νά εἶναι καί Μητέρα τοῦ Πλάστου! Αὐτά εἶναι τά μεγάλα μυστήρια, τά παράξενα, πού δέν ἐξηγοῦνται, ἀλλά μόνο βιώνονται!» (Λόγος Ε΄, Πάθη καί Ἀρετές).

Ὁ Θεοτοκόφιλος π. Θεόκλητος Διονυσιάτης, ὁ ὁποῖος συχνά ἔκλαιγε μιλώντας γιά τήν Παναγία, γράφει σχετικά μέ τόν παρόντα ὕμνο καί τήν ἰδιαιτέρα προτίμηση πού ἔδειχνε σέ αὐτόν ὁ θεολογικώτατος νοῦς τοῦ ἱερομονάχου Ἀθανασίου Ἰβηρίτου:

«Κατά τό 1955 ὁ Ἀθανάσιος μοῦ ἀπέστειλε ἕναν ὕμνον διά τήν Παναγίαν μέ ὑψηλότατα θεολογικά νοήματα. Ἐπάνω σ' αὐτόν ὁ Θεοτοκόφιλος ἱερομόναχος φιλοσοφεῖ, θεολογεῖ μέ πρωτότυπες συλλήψεις καί τελικῶς θά εἰπεῖ, ὅτι ὅ,τι καί ἄν λεχθῆ διά τήν Θεομήτορα δέν εἶναι ὑπερβολικό».

Καί στήν συνέχεια παραθέτει τήν ἐπιστολή τοῦ ἱερομ. Ἀθανασίου:

«Λέγε ἐν προσευχῇ τόν ἀποσταλέντα ὑψηλότερον ὕμνον τῆς Θεομήτορος πού συναντῶμεν εἰς τούς διδασκάλους τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ Πλατυτέρα τῶν οὐρανῶν θά σοῦ πλατύνῃ τόν νοῦν καί νά γράψῃς μετά τήν "Μαριολογίαν". Οὐδέν τό ὑπερβολικόν εἰς τόν ὕμνον (...) Ὁ Θεός ὑπέγραψε σύμφωνον "πρό τοῦ τόν κόσμον εἶναι" μέ τήν ἀγέννητον εἰσέτι Παρθένον, ἀλλ' ἐν τῇ διανοίᾳ αὐτοῦ εὑρισκομένην, νά δημιουργήσῃ δι' Ἐκείνην πᾶσαν τήν Κτίσιν καί Ἐκείνη νά δανείσῃ εἰς τόν "δι' Οὗ τά πάντα ἐγένετο" Υἱόν του σαρκός πρόσλημμα, ὡς πεμπτουσίαν πάντων τῶν γεγονότων».

Καί συνεχίζει ὁ π. Θεόκλητος:

«Ὁ ὕμνος στόν ὁποῖον ἀναφέρεται ὁ μακαριστός Ἀθανάσιος, λέγει ὅτι ἡ Παναγία εἶναι “μετά Θεόν Θεός, τά δευτερεῖα τῆς Τριάδος ἡ ἔχουσα˙ ἀμέσως ἡ δεχομένη, τῶν ἐκ Θεοῦ δωρεῶν, τό πλήρωμα ὅλον καί εἰς ἅπαντας, Ἀγγέλους Ἀνθρώπους τε, τοῦτο διαπορθμεύουσα... τέλος τό σκοπιμώτατον καί ὕστατον... δημιουργίας ἁπάσης, δι' ἥν ὁ Κόσμος ἐγένετο...”. Δηλαδή γιά τήν Παναγία ἔγινε ὅλος ὁ κόσμος –”τέλος τό σκοπιμώτατον”– καί ἡ Παναγία διανέμει τίς δωρεές τοῦ Θεοῦ! Οἱ διατυπώσεις τοῦ ὕμνου ἀποτελοῦν σχεδόν μεταγραφήν ἀπό τούς θεολογικούς Λόγους τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ καί ἄλλων μεταγενεστέρων του Ἁγίων καί ἀπηχοῦν τήν καθολικήν δογματικήν θεολογίαν τῆς Ὀρθοδοξίας, πού διαμορφώνει τήν δογματικήν συνείδησιν τοῦ πληρώματος τῆς Ἐκκλησίας διά τῆς κοινῆς Λατρείας. Καί, βεβαίως, "οὐδέν τό ὑπερβολικόν εἰς τόν ὕμνον"» (Μαρία, ἡ Μητέρα τοῦ Θεοῦ).

β΄) Ἡ πατρότης τῶν Προσομοίων

Ὅπως σημειώθηκε καί παραπάνω, τό Θεοτοκάριο τοῦ ἁγίου Νικοδήμου ἀπαρτίζεται ἀπό τρία ὑμνολογικά εἴδη: 1. Θεομητορικούς Κανόνες διαφόρων μελουργῶν 2. Ἕνα παρέμβλητο τροπάριο Κάθισμα μετά τήν ϛ΄ ὠδή καί 3. Τέσσερα Προσόμοια τροπάρια μετά τό πέρας τοῦ Κανόνος. Ὁ τύπος καί ἡ συμπλοκή ὅλων αὐτῶν τῶν ὕμνων δέν ἀποτελεῖ πρωτοτυπία τοῦ ἁγίου Νικοδήμου. Ἤδη σέ ἀρκετά χειρόγραφα Θεοτοκάρια βρίσκουμε μετά τήν ϛ΄ ὠδή Κάθισμα καί μετά τό πέρας τοῦ Κανόνος συνήθως τριάδα ὁμόηχων Προσομοίων. Ὁ δέ Ἀγάπιος Λάνδος στό «ὡραιότατον καί χαρμόσυνον» Θεοτοκάριόν του, εἰσάγει ἀντί τῆς τριάδος τήν τετράδα τῶν Προσομοίων. Αὐτόν τόν τύπο ἀκολουθεῖ καί ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης.

Μέχρι πρό τινος ἡ ἄποψη ὅτι: «Ἔργον τοῦ Νικόδημου τυγχάνουν ἐν αὐτοῖς τά Καθίσματα μετά τήν ϛ΄ ὠδήν, καί ἐν τέλει ἑκάστου κανόνος τά Προσόμοια», ὅπως γράφει ὁ π. Γεράσιμος Μικραγιαννανίτης, θεωρεῖτο δεδομένη. Μέ βάση τόν βιογράφο τοῦ ἁγίου Νικοδήμου, Εὐθύμιο Σταυρουδά, ὁ ὁποῖος σημειώνει ὅτι ὁ Ἅγιος: «ἐσύναξε καί ἐκαλλώπισε καί κατά μέρος ἐμελούργησεν τό ἱερόν "Θεοτοκάριον"» θεωρήθηκε βέβαιον ὅτι ὅλα τά ἀνώνυμα μελοποιήματα τοῦ Θεοτοκαρίου του εἶναι ἔργο τοῦ Ἁγίου. Γιά τά μέν Καθίσματα δέν γνωρίζουμε ἄν εἶναι ὅλα, πάντως σίγουρα μέχρι στιγμῆς ἔχει ἐντοπισθῆ ἕνα ἐξ αὐτῶν σέ ἄλλες Ἀκολουθίες πού συνέγραψε ὁ ἴδιος Ἅγιος. Ὅσον ἀφορᾶ τώρα τήν πατρότητα τῶν Προσομοίων εἴμαστε πλέον βέβαιοι ὅτι δέν ἀνήκουν ὅλα στήν γραφίδα τοῦ Καψαλιώτη μελουργοῦ.

Μία ἐργασία τοῦ καθηγητῆ Δημοσθένη Στρατηγόπουλου μέ τίτλο «Τό χειρόγραφο Θεοτοκάριο τοῦ ἱδρύματος Παπανικολάου καί ὁ κωδικογράφος Ἱερεμίας Μαγγαφούρης ὁ Σιναΐτης» μᾶς φάνηκε ἰδιαιτέρως διαφωτιστική. Στήν μελέτη του αὐτή ὁ Δ. Στρατηγόπουλος περιγράφει ἕνα χειρόγραφο Θεοτοκάριο τοῦ 17ου αἰῶνος. Μετά ἀπό σχετική ἀντιπαραβολή διαπιστώθηκε ὅτι ἐκ τῶν 224 Προσομοίων τοῦ «Νέου Θεοτοκαρίου» τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τά 94 ἐξ αὐτῶν (μέ κάποιες μικρές παραλλαγές) ὑπάρχουν στό Θεοτοκάριο τῆς Κομοτηνῆς, ἐνῶ τά 82 ἀνήκουν σέ συγκεκριμένο ὑμνογράφο, τόν Ἰωάννη Θ.

Τό βέβαιον εἶναι ὅτι ἡ «κατά μέρος» μελουργία πού ἀναφέρει ὁ Εὐθύμιος Σταυρουδᾶς στόν βίο τοῦ ἁγίου Νικοδήμου προϋποθέτει καί δικές του συνθέσεις – μελοποιήσεις, οἱ ὁποῖες θά μποροῦσαν νά ἐντοπιστοῦν μέ μεγαλύτερη ἀσφάλεια μετά ἀπό ἐνδελεχῆ ἔρευνα στά ἐν Ἁγίῳ Ὄρει χειρόγραφα Θεοτοκάρια. Πάντως μία ἐκ τῶν συνθέσεών του φαίνεται πώς εἶναι καί τό ἀνωτέρω τροπάριον «Χαίροις, μετά Θεόν ἡ Θεός».

γ΄) Ἡ πατρότης τοῦ Προσομοίου

Κάνοντας στή συνέχεια μία παράθεση τοῦ ὕμνου καί διαφόρων χωρίων ἀπό τά ἔργα τοῦ ὁσίου Νικοδήμου, πιστεύουμε ὅτι θά φανῆ καθαρά ἡ ἁγιονικοδημική του κάλαμος. Ὅλες οἱ ἐκφράσεις πού χρησιμοποιεῖ στό Προσόμοιο βρίσκονται διάσπαρτες στίς πολλές Θεομητορικές διδασκαλίες του, τίς ὁποῖες ἐρανίζεται ἀπό μεγάλους προγενεστέρους θεολόγους Πατέρες, ὅπως τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Παλαμᾶ, τόν ἅγιο Μάξιμο τόν Ὁμολογητή, τόν ἅγιο Ἀνδρέα Κρήτης, τόν ἅγιο Δαμασκηνό τόν Στουδίτη, τόν Γεννάδιο Σχολάριο. Μία δέ ἐξ αὐτῶν φαίνεται πώς εἶναι καθαρά δικῆς του ἐπινοήσεως, ἐμπνεόμενη ἀπό τά ἐπιτεύγματα τῆς ἐπιστήμης τῆς ἐποχῆς.

- Χαίροις, μετά Θεόν ἡ Θεός τά δευτερεῖα τῆς Τριάδος ἡ ἔχουσα.

Ἀόρατος Πόλεμος: «Αὐτή μόνη εἶναι Θεός ἄμεσος μετά τόν Θεόν καί ἔχει τά δευτερεῖα τῆς Ἁγίας Τριάδος, ὡς οὖσα Μήτηρ ἀληθῶς τοῦ Θεοῦ».
Κῆπος Χαρίτων: «καί διά νά εἴπω τό τελευταῖον καί ἔσχατον, ἐσένα Θεοτόκε οἱ θεολόγοι ὀνομάζουν μεθόριον Κτίστου καί κτίσεως, τιμιωτέρα τῶν Χερουβείμ, ἐνδοξοτέραν ἀσυγκρίτως τῶν Σεραφείμ, Θεόν μετά Θεόν καί τῆς Ἁγίας Τριάδος τά δευτερεῖα ἔχουσαν».

Ἑορτοδρόμιον: «ἡ Θεοτόκος ἔχει τά δευτερεῖα τῆς Ἁγίας Τριάδος, καί μετά Θεόν αὐτῆς τήν προστασίαν χρειάζεται ὅλη ἡ Κτίσις».

- Ἀμέσως ἡ δεχομένη τῶν ἐκ Θεοῦ δωρεῶν τό πλήρωμα ὅλον καί εἰς ἅπαντας Ἀγγέλους Ἀνθρώπους τε τοῦτο διαπορθμεύουσα.

Κῆπος χαρίτων: «ἡ Παρθένος εἶναι ταμίας καί φύλαξ ὅλων τῶν θησαυρῶν καί χαρισμάτων τοῦ οὐρανίου Βασιλέως Θεοῦ, ὄχι διά νά τά ἀπολαμβάνῃ μόνη της, ἀλλά διά νά μεταδίδῃ καί νά διαμοιράζῃ αὐτά εἰς ὅλα τά κτίσματα, νοητά καί αἰσθητά, Ἀγγέλους τε καί ἀνθρώπους».

Λόγος ἐγκωμιαστικός εἰς τούς δύο μεγίστους Ἀρχαγγέλους Μιχαήλ καί Γαβριήλ: «Ὁμοίως εἶναι κοινή δόξα, ὅτι ἀπό τήν Θεοτόκον, ἀνωτέραν οὖσαν τῶν Σεραφείμ ἀσυγκρίτως, πᾶσαι φωτίζονται αἱ Ἀγγελικαί τάξεις, ὡς μάλιστα τοῦτο λέγει ὁ Θεσσαλονίκης Γρηγόριος, λόγῳ πρώτῳ εἰς τά Εἰσόδια, καί λόγῳ εἰς τήν Κοίμησιν».

Ἀόρατος Πόλεμος: «Αὐτή μοναχή εἶναι, ὄχι μόνον ὁ θησαυροφύλαξ ὅλου τοῦ πλούτου τῆς Θεότητος, ἀλλά καί ὁ διαμοιραστὴς εἰς ὅλους καί Ἀγγέλους καί ἀνθρώπους, ὅλων τῶν ἀπό Θεοῦ διδομένων εἰς τήν κτίσιν ὑπερφυσικῶν ἐλλάμψεων καί θείων καί πνευματικῶν χαρισμάτων».

- Τοῦ ἐμπυρίνου οὐρανοῦ τό τεράστιον, τηλεσκόπιον βουλῶν θείων θαυμάσιον.

Λόγος ἐγκωμιαστικὸς εἰς τοὺς δύο μεγίστους Ἀρχαγγέλους Μιχαὴλ καὶ Γαβριήλ: «Δημιουργεῖ πρῶτον ὁ Θεός τόν νοητόν κόσμον ἐκ τοῦ μή ὄντος εἰς τό εἶναι· ἤτοι, τόν ἐμπύρινον λεγόμενον οὐρανόν».
Κῆπος Χαρίτων: «Οἱ δέ ὀπτικοί, ἐσένα γνωματεύουν θαυμάσιον τηλεσκόπιον, διά μέσου τοῦ ὁποίου ἀπεκαλύφθη ἡ προαιώνιος καί κεκρυμμένη βουλή τοῦ Θεοῦ».

- Τέλος τό σκοπιμώτατον καί ὕστατον, πάναγνε, δημιουργίας ἁπάσης, δι’ ἥν ὁ Κόσμος ἐγένετο καί σοῦ τῇ γεννήσει, ἡ αἰώνιος τοῦ Κτίστου βουλή πεπλήρωται.

Συμβουλευτικόν Ἐγχειρίδιον: «ἡ Θεοτόκος ὀνομάζεται ὑπό τοῦ Θεολόγου τούτου [ἁγ. Ἀνδρέου Κρήτης] προεπινοηθείς σκοπός τοῦ Θεοῦ, τόν δέ προεπινοούμενον θεῖον σκοπόν ὁρίζων ἀνωτέρω ὁ θεοφόρος Μαξιμος, εἶπεν, ὅτι εἶναι προεπινοούμενον τέλος· ἄρα καί ἡ Θεοτόκος προεπινοούμενον τέλος οὐκ ἀπεικότως ἄν λέγοιτο, πρός τό ὁποῖον ἀφορῶν τάς τῶν ὄντων ὁ Θεός παρήγαγεν οὐσίας, ἤτοι τόν νοητόν κόσμον καί αἰσθητόν (εἰ καί τό τέλος αὐτό διά τό πάντων ὕστατον τέλος ἦν, ἤτοι τήν ἐνανθρώπησιν τοῦ Θεοῦ Λόγου, τήν ἐξ αὐτῆς γενέσθαι ἀμέσως προορισθεῖσαν). Καί γάρ τοῦτο δείκνυται ἀπό τῆς ἐκβάσεως. Ὁ γάρ νοητός κόσμος τῶν ἀγγέλων καί ὁ αἰσθητός τῶν ἀνθρώπων, διά τῆς Θεοτόκου ἠξιώθησαν ὁ μέν τῆς ἀτρεψίας, ὁ δέ τῆς τοῦ Θεοῦ ἐπιγνώσεως· καθώς ὁ περιώνυμος ἐν θεολόγοις καί διδασκάλοις Ἰωσήφ ὁ Βρυέννιος τοῦτο μαρτυρεῖ (...) Καί νῦν ἡ Κυρία Θεοτόκος ὡς Μήτηρ Θεοῦ ἀμέσως μετά Θεόν οὖσα καί ἀσυγκρίτως ὑπερβᾶσα ὄχι μόνον ἀνθρώπους, ἀλλά καί αὐτάς τάς πρώτας καί ἀνωτάτας τάξεις τῶν ἀγγέλων Χερουβίμ καί Σεραφίμ, δι' ἑαυτῆς διανέμει τόν πλοῦτον ὅλων τῶν ἐκ Θεοῦ χαρισμάτων καί θείων ἐλλάμψεων, εἰς ὅλους, ἀγγέλους τε ὁμοῦ καί ἀνθρώπους, καθώς ὅλη κοινῶς ἡ τοῦ Χριστοῦ φρονεῖ Ἐκκλησία».

Συμβουλευτικόν Ἐγχειρίδιον: «ἡ Κυρία Θεοτόκος, ὡς προσεχέστατον καί ἄμεσον μέσον καί συναίτιον ἀναγκαῖον τοῦ τοιούτου μυστηρίου [τῆς ἐνανθρωπήσεως] (ἡ γάρ τοῦ Χριστοῦ σάρξ, τῆς Μαρίας ἐστί σάρξ, κατά τόν ἱερόν Αὐγουστῖνον), προεγνώσθη καί προωρίσθη ὑπό τοῦ Θεοῦ πρό τῶν ἄλλων κτισμάτων, τά δέ ἄλλα κτίσματα προωρίσθησαν καί ἐγένοντο δι' αὐτήν· ἐπειδή αὐτός εἶναι ὁ προεπινοηθείς σκοπός τοῦ Θεοῦ, ταὐτόν εἰπεῖν, τό τέλος, δι' ὅ τά ἄλλα ἐγένοντο, ὡς εἶπεν ἀνωτέρω ὁ ἱερός Ἀνδρέας».

Ἕνα τελευταῖο συμπληρωματικό ἀποδεικτικό στοιχεῖο τῆς ἁγιονικοδημικῆς πατρότητος εἶναι καί ἕνα τροπάριο πού σίγουρα ἀνήκει στήν γραφίδα τοῦ Ἁγίου καί ἔχει πολλές ὁμοιότητες μέ τό ἐξεταζόμενο Προσόμοιο. Πρόκειται γιά Ἐξαποστειλάριο πού βρίσκεται σέ δύο ἀκολουθίες συντεθειμένες ὑπό τοῦ ἁγίου Νικοδήμου, τήν ἀσματική ἀκολουθία τοῦ ἁγίου Συμεών τοῦ Νέου Θεολόγου καί τήν «ἀναπλήρωση» τῆς ἀκολουθίας τοῦ ἁγίου Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας. Τό ἴδιο Ἐξαποστειλάριο ὑπάρχει καί στήν ἀκολουθία τοῦ ὁσίου Παϊσίου τοῦ Μεγάλου, τήν ὁποία συνέταξε ὁ φίλος του Χριστοφόρος Προδρομίτης. Εἶναι γνωστόν ὅτι ὁ Χριστοφόρος συνήθιζε νά ἀποστέλλη τά ἔργα του στόν ἅγιο Νικόδημο, καί ὄχι μόνον, γιά διορθώσεις καί προτάσεις. Τό ἴδιο ἔκανε ἐν πολλοῖς καί ὁ ἅγιος Νικόδημος. Φαίνεται λοιπόν πώς ὁ Ἅγιος "δάνεισε" τό ἐν λόγω τροπάριο στήν ἀσματική ἐργασία τοῦ Χριστοφόρου:
«Μετά Θεόν Πανάμωμε, σύ Θεός ἀνεδείχθης, τά δευτερεῖα ἔχουσα, τῆς Ἁγίας Τριάδος. Τῆς πίστεως ἀρχή πρώτη, καί ἐλπίδος ἡ βάσις• τό ἔρεισμα τῆς πράξεως, καί κρηπίς θεωρίας• ἀκροστιχίς, Προφητῶν ἁπάντων, καί Γραφῶν πίναξ, πόλου καί γῆς τεράστιον, καί στοιχεῖον τοῦ κόσμου».

δ΄) Ἐπίλογος

Μέσα σέ ἕνα τόσο σύντομο τροπάριο ὁ σοφότατος αὐτός διδάσκαλος τῆς Ἐκκλησίας, κατάφερε νά χωρέση τόσα πολλά νοήματα γιά τήν Ὑπεραγία Θεοτόκο. Ἔτσι ἡ Παναγία εἶναι ἡ Θεός μετά τόν Θεόν, σύμφωνα μέ τό ψαλμικό «ἐγώ εἶπα θεοί ἐστε καί υἱοί ὑψίστου πάντες» (ψλμ. πα΄, 6). Ὅπως ἐξηγεῖ ὁ ἅγιος Κύριλλος Ἀλεξανδρείας: «Ἐπειδή γάρ υἱοί γεγόναμεν Θεοῦ, ἅτε τόν φύσει καί ἀληθῶς υἱόν τόν ἀμερίστως καί ἀπαθῶς ἐκ τοῦ ἀϊδίου Πατρός γεννηθέντα, λαβόντες εἰς νοῦν διά τοῦ ἁγίου Πνεύματος, διά τοῦτο καί τετιμήμεθα τῇ κλήσει καί θεοί ὠνομάσθημεν, καίτοι κατά φύσιν οὐκ ὄντες τοῦτο, ἀλλά τιμῆς ἕνεκα καί δόξης». Ἐάν ἔτσι ὀνομάζονται οἱ πιστοί, πόσο μᾶλλον ἡ Θεοτόκος ἡ ὁποία εἶναι «τιμιωτέρα καί ἐνδοξοτέρα» πάσης τῆς κτίσεως. Κατέχει «τά δευτερεῖα τῆς Ἁγίας Τριάδος καί τά πρωτεῖα τῶν ποιημάτων ὅλων, ὡς ὅτι εἶναι δοχεῖον τῆς Ἁγίας Τριάδος». Εἶναι ὁ «ταμειοῦχος» τῶν χαρίτων τοῦ Θεοῦ, ὄχι γιά νά τίς κρατήση γιά τόν ἑαυτόν της «ἀλλ' ἵνα τά σύμπαντα πληρώσῃ χάριτος» καί «ἀγγέλοις καί ἀνθρώποις». Εἶναι ἀκόμη τό μεγαλύτερο ἄστρο τοῦ «ἐμπυρίνου οὐρανοῦ», ἀσυγκρίτως ἀνωτέρα δηλαδή τῶν Ἀγγέλων. Εἶναι τό ὄργανο μέ τό ὁποῖο ἀποκαλύφθηκε στά μάτια μας ἡ προαιώνιος βουλή τοῦ Θεοῦ, ἡ ἐνανθρώπηση. Εἶναι, τέλος, τό μέσον μέ τό ὁποῖο ὁλοκληρώθηκε τό «προηγούμενον θέλημα» τοῦ Θεοῦ, ἡ ἕνωσις κτιστοῦ καί ἀκτίστου στήν ὑπόσταση τοῦ Λόγου, «ὅστις εἶναι ὁ ἀνώτατος βαθμός τῆς ἑνώσεως, ὕστερα ἀπό τόν ὁποῖον, ἄλλος ἀνώτερος, οὔτε εὑρέθη, οὔτε εὑρεθήσεται». Καί ἀφοῦ ὅλος ὁ κόσμος ἔγινε μέ σκοπό τήν ἕνωση αὐτή, ἄρα ἡ Θεοτόκος ὡς «συναίτιον ἀναγκαῖον» τῆς ἐνανθρωπήσεως εἶναι ὁ λόγος γιά τόν ὁποῖον ὅλη ἡ κτίσις δημιουργήθηκε καί μέ τόν ὑπερφυῆ τοκετό της «ἡ αἰώνιος τοῦ Κτίστου βουλή πεπλήρωται».

Σέ ἕναν τόσο μικρό ὕμνο περικλείονται τόσο μεγάλα νοήματα. Αὐτός εἶναι καί ὁ λόγος γιά τόν ὁποῖον ὁ ὅσιος Παΐσιος ὁ Ἁγιορείτης προέτρεπε τούς Χριστιανούς: «Νά διαβάζης κάθε μέρα τό Θεοτοκάριο. Αὐτό θά σέ βοηθήση πολύ νά ἀγαπήσης τήν Παναγία. Καί νά δῆς ἡ Παναγία μετά!... Θά σοῦ δώση μεγάλη παρηγοριά!... Νά διαβάζης κάθε μέρα ἕναν κανόνα ἀπό τό Θεοτοκάριο καί θά δῆς, θά ἀποκτήσης λεβεντιά. Αὐτό νά τό κάνης σάν κανόνα. Ἄν δέν μπορῆς νά διαβάσης ἕναν ὁλόκληρο κανόνα, νά διαβάζης τό πρῶτο τροπάριο ἀπό κάθε ὠδή καί τά προσόμοια πού βρίσκονται στό τέλος τοῦ κανόνα... Καλύτερα τίς πρωινές ὧρες, ὥστε αὐτά πού διαβάζεις νά τά ἔχης στόν νοῦ σου ὅλη τήν ἡμέρα. Καί στό διακόνημα μπορεῖς νά διακόπτης λίγο τήν ἐργασία σου καί νά διαβάζης ἕναν κανόνα ἀπό τό Θεοτοκάριο... Τό Θεοτοκάριο πολύ βοηθάει. Θερμαίνεται ἡ καρδιά, συγκινεῖται... Καί μόνον ἕνα νόημα ἀπό τό Θεοτοκάριο μπορεῖ νά ἀλλοιώση τήν ψυχή» (Λόγος Ϛ ΄, Περί Προσευχῆς).-