Ἐπίκαιροι Σχολιασμοί: Ἀπόγνωση καί ἐλπίδα

Πρωτοπρεσβύτερου Θωμᾶ Βαμβίνη

Ὁ Αὔγουστος εἶναι ὁ μήνας τῆς Παναγίας, ἕνας μήνας πλούσιος σέ θεομητερικό ὑμνογραφικό ὑλικό, στό ὁποῖο μπορεῖ κανείς νά δή ἀποτυπωμένη τήν θεολογία τῆς Ἐκκλησίας μας, ἀλλά καί τήν ζωή καί τά βάσανα τοῦ κόσμου. Γιορτάζουμε τήν Παναγία, τήν αἰτία τῆς χαρᾶς, ἀπό τήν καρδιά τῆς ὁποίας διῆλθε ἡ ρομφαία τοῦ σταυροῦ. Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ ἁγιορείτης, συνοψίζοντας τήν διδασκαλία τῶν ἁγίων Πατέρων, γράφει: “ὅλος ὁ νοητός καί αἰσθητός κόσμος ἔγεινε διά τό τέλος τοῦτο, ἤτοι τήν κυρία Θεοτόκον”. Γι’ αὐτό ὁ Ἰωσήφ ὁ Βρυέννιος, “ὁ σοφός καί θεολογικώτατος” κατά τόν ἅγιο Νικόδημο, τήν ὀνομάζει “ἀνθος” ὅλης της δημιουργίας• γράφει: “παντός δέ γένους ἠμῶν καί πάσης ἀνθρώπων φυλῆς, ἁπάντων αἰώνων καί πασῶν των ὡρῶν, τό ἄνθος μέν ἡ Δέσποινα Θεοτόκος, ὁ ὡραιότατος δέ καρπός (λέγω δέ κατά τό ἀνθρώπινον) ὁ Υἱός ἐστίν αὐτῆς ὁ μονογενής”.

Τό χαρακτηριστικό ὅμως τῆς ὑμνογραφίας τοῦ Αὐγούστου - πιό εἰδικά του Δεκαπενταυγούστου - εἶναι ἡ σύνδεση τῆς θεολογίας μέ τά βάσανα τοῦ κόσμου, τήν πάλη μέ τά καθημερινά προβλήματα, τίς σωματικές καί τίς ψυχικές ἀσθένειες, τούς πειρασμούς τῶν δαιμόνων. Ὑπάρχει ἡ παράδοξη σύνδεση ἀπόγνωσης καί ἐλπίδας, πού ἐπιτυγχάνεται μέσα στήν ἀτμόσφαιρα τῆς πίστεως καί τῆς θεολογίας τῆς Ἐκκλησίας. Αὐτό γίνεται κυρίως στίς γνωστές ἀκολουθίες τῆς Μικρῆς καί τῆς Μεγάλης Παράκλησης.

Θά ἤθελα πιό εἰδικά νά ἀναφερθῶ στήν Μεγάλη Παράκληση καί τόν ποιητή της, ἡ ὁποία ψάλλεται συνήθως μόνο κατά τόν Δεκαπενταύγουστο, ἐνῶ ἡ Μικρή σέ κάθε περίσταση καθ’ ὅλο το ἔτος.

Ἡ Μεγάλη Παράκληση εἶναι ἕνα ποίημα πού ἐκφράζει τήν καρδιά τοῦ γένους μας. Ποιητής τῆς εἶναι ὁ αὐτοκράτορας τῆς Νικαίας Θεόδωρος Δούκας Λάσκαρης (1222-1258).

Ὁ Θεόδωρος Δούκας Λάσκαρης ἔζησε σέ μιά ἐποχή πολύ κρίσιμη γιά τό Ἀνατολικό Ρωμαϊκό Κράτος ἀπό στρατιωτικῆς, πολιτικῆς καί πολιστικής ἀπόψεως. Ἤδη ἀπό τό 1204 οἱ Φράγκοι εἶχαν καταλάβει τήν Κωνσταντινούπολη. Οἱ Βούλγαροι εἶχαν ἐπεκτατικές βλέψεις στίς περιοχές τῆς Μακεδονίας καί τῆς Θράκης. Τά σύνορά της αὐτοκρατορίας τῆς Νικαίας στήν Μικρά Ἀσία μέ τόν Σουλτάνο τοῦ Ἰκονίου καί τίς κτήσεις τῶν Φράγκων ἤθελαν ἰδιαίτερη προσοχή καί ἐπιτήρηση. Ἐπίσης, ἡ σκέψη νά ζητηθῆ ἡ βοήθεια τοῦ Πάπα, μέ κάποια “θεολογικά” ἀνταλλάγματα, προκειμένου νά ἐπιτευχθῆ ἡ ἀνακατάληψη τῆς Κωνσταντινούπολης, ἦταν ἕνας ἰσχυρός πειρασμός γιά τήν πίστη.

Στήν τετραετῆ βασιλεία τοῦ ὁ Θεόδωρος, παρά τό νεαρό της ἡλικίας τοῦ (πέθανε 36 ἐτῶν), ἔδειξε ἐξαιρετικά ἡγετικά προσόντα. Κατάφερε νά συνδυάση τήν ἔντονη καί πετυχημένη πολεμική δράση μέ φιλοπρόοδη κοινωνική πολιτική. Στόν τομέα, ἐπίσης τῆς ἐκπαίδευσης ἔδειξε μεγάλο καί ἔμπρακτο ἐνδιαφέρον• ἵδρυσε βιβλιοθῆκες καί σχολεῖα. Καί μέσα σέ ὅλα αὐτά, παρουσίασε ἀξιόλογη συγγραφική παραγωγή• ἔγραψε φιλοσοφικές καί θεολογικές μελέτες. Ἦταν ἀπ’ τούς σοφότερους ἄνδρες τῆς ἐποχῆς του. Ἡ μεγάλη του σοφία, ὅμως, πού δέν συνδέεται μόνο μέ τήν ἀνάπτυξη καί ἐκλέπτυνση τῆς διανοίας, ἀλλά καί μέ τήν ψυχολογική καί πνευματική ὡρίμανση τοῦ ἀνθρώπου, φαίνεται στόν κανόνα τῆς Μεγάλης Παράκλησης.

Αὐτό μποροῦμε νά τό δοῦμε σέ τρία σημεῖα: Πρῶτο, δέν διστάζει ὁ δυνατός ἡγέτης νά ἐκφράση τήν ἀδυναμία καί τήν ἀπόγνωσή του, νά τήν βάλη στά χείλη τοῦ λαοῦ ὡς ὕμνο καί προσευχή καί νά τήν φέρη μπροστά στή Θεοτόκο. “Καταιγίς μέ χειμάζει τῶν συμφορῶν, Δέσποινα, καί τῶν λυπηρῶν τρικυμίαι καταποντίζουσι, ἀλλά προφθάσασα, χεῖρα μοί δός βοηθείας, ἡ θερμή ἀντίληψις καί προστασία μού”. Δεύτερο, ἡ ἀπόγνωσή του γιά τόν ἑαυτό του καί γιά ὅλα τα ἀνθρώπινα εἶναι ριζική. Κατάλαβε ὅτι δέν μπορεῖ νά ἐλπίζει σέ τίποτε τό κτιστό: “Ἀπορήσας ἐκ πάντων, ὀδυνηρῶς κράζω σοί...”. “Και ποῦ λοιπόν ἄλλην εὐρήσω ἀντίληψιν; ποῦ προσφύγω; ποῦ δέ καί σωθήσομαι; τίνα θερμήν ἔξω βοηθόν, θλίψεσι τοῦ βίου καί ζάλαις οἶμοι! κλονούμενος;...”. Οἱ “ζάλες τοῦ βίου” συνδέονται μέ τήν αἴσθηση τοῦ ἐσωτερικοῦ σκοτασμοῦ. Οἱ λύπες δέν εἶναι πάντα ἐξωτερικές• εἶναι καί νέφη ἐσωτερικά: “Τά νέφη τῶν λυπηρῶν ἐκάλυψαν τήν ἀθλίαν μου ψυχήν καί καρδίαν, καί σκοτασμόν ἐμποιούσι μοί, Κόρη...”. Γνωρίζει τόν πυρήνα τοῦ κακοῦ πού εἶναι τό ἐσωτερικό σκότος, τό ὁποῖο αἰχμαλωτίζει τήν ψυχή στίς βιωτικές μέριμνες καί ἐπιτρέπει στούς λογισμούς νά κατατρυποῦν σάν βέλη τήν ψυχή. “Εκύκλωσαν αἵ τοῦ βίου μέ ζάλαι, ὥσπερ μέλισσαι κηρίον Παρθένε, καί τήν ἐμήν κατασχοῦσαι καρδίαν, κατατιτρώσκουσι βέλει τῶν θλίψεων...”. Τρίτο, ἡ ἀπελπισία του γιά τόν ἑαυτό του καί τά ἀνθρώπινα συνδέεται μέ τήν ἐλπίδα του στό Θεό καί τήν πρεσβεία τῆς Θεοτόκου. Ἡ ἐλπίδα του, μάλιστα, στήν βοήθεια τῆς Θεοτόκου ἔχει θεολογική τεκμηρίωση καί βάση. “Αληθή Θεοτόκον, ὁμολογῶ Δέσποινα, σέ τήν τοῦ θανάτου τό κράτος ἑξαφανίσασαν...”. “Χαίρε, θρόνε, πυρίμορφε Κυρίου, χαῖρε, θεία καί μανναδόχε στάμνε• χαῖρε, χρυσή λυχνία, λαμπάς ἄσβεστε• χαῖρε, τῶν παρθένων δόξα καί μητέρων ὠράϊσμα καί κλέος”. Εἶναι ἡ μητέρα καί παρθένος πού ἔγινε πυρίμορφος θρόνος τοῦ Κυρίου, “τεκοῦσα, ὅπως λέει σέ ἄλλο τροπάριο, τό φως”, γι’ αὐτό μπορεῖ καί φωταγωγεῖ τούς “σκοτεισθέντας νυκτί ἁμαρτημάτων”.

Αὐτό εἶναι τό ἦθος καί ἡ πνευματικότητα τοῦ αὐτοκράτορος τῆς Νικαίας Θεοδώρου Δούκα τοῦ Λάσκαρη, ἀλλά καί ὁ πολιτιστικός πυρήνας τοῦ Ἀνατολικοῦ Ρωμαϊκοῦ Κράτους. Στό κέντρο τῆς ἀνατολικῆς Ρωμηοσύνης ἦταν ἡ Θεολογία, πού περιελάμβανε τήν ὀρθή διατύπωση τῆς πίστεως καί τήν ἀσκητική μέθοδο θεραπείας τῆς ψυχῆς τοῦ ἀνθρώπου. Κυριαρχεῖτο ἀπό τήν γόνιμη σύνδεση τῆς ἀπελπισίας ἀπό ὅλα τα ἀνθρώπινα, μέ τήν ἀπόλυτη ἐλπίδα στό Θεό καί τήν πρεσβεία τῆς Θεοτόκου καί τῶν Ἁγίων. Αὐτό τό πνεῦμα ζῆ καί σήμερα στόν ὀρθόδοξο λαό, ἀλλά δέν εἶναι στό προσκήνιο. Στό προσκήνιο τῶν ἐξελίξεων κυριαρχεῖ ὁ ὑπερήφανος νοῦς τοῦ ἐπιστήμονα καί τοῦ τεχνοκράτη. Κέντρο τῆς πολιτικῆς καί τῆς κοινωνικῆς ζωῆς ἔγινε ἡ οἰκονομία καί τά κοινωνικοπολιτικά συστήματα καί τήν θεραπεία τῆς “ταλαιπώρου” ψυχῆς ἀνέλαβε ἡ ψυχανάλυση, ἡ ὁποία, σύμφωνα μέ τόν Σέβ Μητροπολίτη Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου κ. Ἱερόθεο, δέν ἔχει ὀντολογία γιά τήν ψυχή.