Φιλοκαλικές Σελίδες - Τά «Κρίνα τοῦ ἀγροῦ» καί ὁ «Ἀνθόκηπος»
ΦΙΛΟΚΑΛΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ
Τά «Κρίνα τοῦ ἀγροῦ» καί ὁ «Ἀνθόκηπος»
Ἕνα ἐσφαλμένως ἀποδιδόμενο ἔργο στόν ὅσιο Παΐσιο Βελιτσκόφσκυ
Τήν 21η Δεκεμβρίου τοῦ ἔτους 2022 συμπληρώνονται τά 300 χρόνια ἀπό τήν γέννηση τῆς μεγαλύτερης καί ἐπιδραστικότερης φυσιογνωμίας τοῦ σλαβικοῦ μοναχισμοῦ τοῦ 18ου αἰῶνος. Πρόκειται γιά τόν ἀνανεωτή τῆς μοναχικῆς ζωῆς τῆς Ρουμανίας καί τῆς Ρωσίας, πνευματικό πατέρα χιλιάδων μοναχῶν, ἱδρυτή τῆς Ἀθωνικῆς σκήτης τοῦ Προφήτου Ἠλιοῦ, ἡγούμενο τῶν μονῶν Νεάμτς, Σέκου καί Ντραγκομίρνα, ὅσιο Παΐσιο Βελιτσκόφσκυ.Ἡ μνήμη του τελεῖται στίς 15 Νοεμβρίου. Ὁ μακαριστός ἱερομόναχος καί συγγραφέας π. Σεραφείμ Ρόουζ (†1982), διακεκριμένος γιά τήν πρωτοποριακή, γιά τά δεδομένα τῆς ἐποχῆς του, θεολογική ἐκδοτική προσπάθεια στήν ἀγγλική γλώσσα, ἔγραφε πρό πεντηκονταετίας τά ἑξῆς: «Ἡ 21η Δεκεμβρίου 1972 σημαδεύτηκε ἀπό τήν 250ή ἐπέτειο τῆς γεννήσεως τοῦ ἀρχιμανδρίτου Παϊσίου Βελιτσκόφσκυ. Ἡ ἀξιοσημείωτη αὐτή ἐπέτειος ὅμως πέρασε σχεδόν ἀπαρατήρητη ἀπό τόν ὀρθόδοξο κόσμο, πού εἶναι τόσο ἀπασχολημένος μέ τά ἐγκόσμια προβλήματα καί τούς ἀγῶνες του γιά τήν ἴδια του τήν ἐπιβίωση. Παρ' ὅλα αὐτά, δέν ὑπάρχει γιά τούς ὀρθοδόξους χριστιανούς τοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα πιό ἀξιόλογη πατερική μορφή τῶν ἔσχατων καιρῶν ἀπό τόν ὅσιο Παΐσιο Βελιτσκόφσκυ... κι' αὐτό γιατί ἔστρεψε ἐκ νέου τήν προσοχή τῶν ὀρθοδόξων χριστιανῶν στίς πηγές τῆς Ὀρθοδοξίας», δηλαδή τήν πατερική θεολογική γραμματεία.
Μισόν αἰώνα μετά ἀπό τήν καταγραφή αὐτῶν τῶν γραμμῶν ἡ εὐλάβεια τῶν πιστῶν στό πρόσωπο τοῦ ὁσίου Παϊσίου τοῦ Νεάμτς ἔχει μεγαλώσει κατά πολύ. Τά 300 χρόνια ἀπό τήν γέννησή του ἑορτάστηκαν φέτος μέ ξεχωριστή ἐπισημότητα ἀπό τήν Ἱερά Ἀρχιεπισκοπή Ἰασίου, διοργανώνοντας Διεθνές Συμπόσιο ὑπό τόν τίτλο: «Ἡ πνευματική καί πολιτιστική Κληρονομιά τοῦ ὁσίου Παϊσίου τοῦ Νεάμτς• 300 χρόνια ἀπό τή γέννησή του (1722-2022)». Ὁ ὅσιος Παΐσιος ἑορτάζεται πλέον σέ πολλά μέρη τῆς ὑφηλίου, μέ ἐπίκεντρο φυσικά τήν Ἱ. Μονή τῆς Ἀναλήψεως στό Νεάμτς, ὅπου καί τά ἱερά λείψανά του. Στήν Ἑλλάδα ὅμως ὁ Ὅσιος δέν ἔγινε δημοφιλής οὔτε μέσω Ρωσίας, οὔτε μέσω Ρουμανίας, ὅπως θά ἦταν τό πιό φυσικό, ἀλλά μέσω Ἡνωμένων Πολιτειῶν Ἀμερικῆς!
Ὁ ἱερομ. Σεραφείμ Ρόουζ μετέφρασε καί ἐξέδωσε στά ἀγγλικά δύο βιβλία πού ἀφοροῦν τόν μεγάλο αὐτόν διδάσκαλο τῆς πνευματικῆς ζωῆς. Πρόκειται α΄. γιά τήν βιογραφία τοῦ Ὁσίου μέ τίτλο: «Blessed Paisius Velichkovsky, The man behind the Philokalia» καί β΄. γιά μία συλλογή κειμένων πού γράφτηκαν ἀπό τόν ἴδιο τόν ὅσιο Παΐσιο ὑπό τόν τίτλο: «Little Russian Philokalia vol. IV: St. Paisius Velichkovsky» (τό δεύτερο ἐξεδόθη μετά τήν κοίμηση τοῦ μεταφραστῆ). Τά βιβλία αὐτά μέ τήν σειρά του μετέφρασε ἀπό τά ἀγγλικά στά ἑλληνικά ὁ Πέτρος Μπότσης μέ τίτλους: «Ὅσιος Παΐσιος Βελιτσκόφσκυ, Ἀθήνα 1990» καί «Τό Εἰλητάριον, Φιλοκαλία τῶν Ρώσσων Νηπτικῶν-τ. Δ΄, Ἀθήνα 2005». Μέσω αὐτῶν τῶν μεταφράσεων, καί κυρίως τῆς πρώτης, κατέστη ἰδιαίτερα δημοφιλής ὁ ὅσιος Παΐσιος καί ἀγαπήθηκε πολύ ἀπό τό ἑλληνόφωνο μοναχικό καί φιλομόναχο ἀναγνωστικό κοινό.
Βεβαίως, ὅλης αὐτῆς τῆς ἐκδοτικῆς προσπάθειας προηγήθηκε χρονικά, κατά πολύ μάλιστα, ὁ ἐμβριθέστερος μελετητής τοῦ ὁσίου Παϊσίου, σλαβολόγος καθηγητής Ἀντώνιος-Αἰμίλιος Ταχιάος, ὁ ὁποῖος μέ τά συγγράμματά του ὑπῆρξε πρωτοπόρος στήν μελέτη τῆς ζωῆς καί τήν ἀνάδειξη τῆς φιλολογικῆς δράσης τοῦ Ὁσίου. Παρ' ὅλα αὐτά, οἱ ἔρευνές του παρέμειναν γιά ἀρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα ἄγνωστες στό εὐρύ κοινό, ὡς ἐξειδικευμένες.
Ὅπως εἶναι γνωστόν, ὁ ὅσιος Παΐσιος ἐνδιαφέρθηκε πολύ γιά τήν πνευματική ἀνύψωση τῆς μοναχικῆς ζωῆς τῆς ἐποχῆς του. Ἐπεσήμανε ἀρκετά νωρίς τήν ἀνάγκη γιά στέρεα θεολογική τροφή καί ἔστρεψε ὅλο τό ἐνδιαφέρον του στούς μεγάλους ἀσκητικούς συγγραφεῖς τῆς Ὀρθοδοξίας. Διακρίθηκε γιά τήν ἀντιγραφή καί μετάφραση νηπτικῶν κειμένων τῶν ἁγίων Πατέρων, μέ ἀποκορύφωμα τήν διά τοῦ τύπου ἔκδοση στά σλαβονικά τῶν Λόγων τοῦ ἀββᾶ Ἰσαάκ τοῦ Σύρου καί τῆς συλλογῆς τῆς Φιλοκαλίας τῶν ἱερῶν Νηπτικῶν. Πέραν ὅμως τῶν "ἀσκητικοφιλολογικῶν" μεταφραστικῶν του ἐπιδόσεων, ὁ ὅσιος Παΐσιος συνέθεσε καί κάποια δικά του αὐτοτελῆ κείμενα.
Πρόκειται γιά Ἐπιστολές σέ διάφορα πνευματικά του τέκνα, γιά Διατάξεις-Τυπικά τῶν μονῶν πού ὁ ἴδιος κατηύθυνε, γιά τήν ἡμιτελῆ Αὐτοβιογραφία του, καθώς καί γιά τό «Εἰλητάριον», ἕνα ἀπολογητικό κείμενο περιέχον ἕξι σύντομους λόγους, ὑπερασπιστικούς τῆς νοερᾶς προσευχῆς. Ἐκτός τῶν παραπάνω, στόν ἅγιο Παΐσιο πιστώνεται καί ἡ πατρότητα ἑνός ἀκόμη μικροῦ ἀσκητικοῦ συγγράμματος ὑπό τόν τίτλο• «Τά Κρίνα τοῦ ἀγροῦ», καί ὑπότιτλο• «ἐξαίσια ἄνθη συναγμένα ἀπό τίς Θεῖες Γραφές γιά τίς ἐντολές τοῦ Θεοῦ καί τίς ἅγιες ἀρετές».
α΄) Τά Κρίνα τοῦ ἀγροῦ: Ἡ ἔντυπη ἔκδοση καί τό σλαβονικό χειρόγραφο
Πρόκειται γιά ἕνα τευχίδιο ἀποτελούμενο ἀπό 44+1 σύντομα κεφάλαια νηπτικοῦ περιεχομένου. Τό βιβλίο δανείζεται τόν τίτλο του ἀπό τό εὐαγγελικό• «καταμάθετε τά κρίνα τοῦ ἀγροῦ πῶς αὐξάνει• οὐ κοπιᾶ οὐδέ νήθει» (Μτθ. ϛ΄, 28). Τά 44 κεφάλαιά του ἀναφέρονται στήν κατά μόνας ἡσυχαστική ζωή καί ἀσχολοῦνται μέ τούς πειρασμούς πού ὁ ἀσκητής ἀντιμετωπίζει στήν ἡσυχία, καθώς καί μέ διάφορες πρακτικές συμβουλές περί προσευχῆς. Ἡ πρώτη ἔντυπη ἔκδοσή του πραγματοποιήθηκε τό ἔτος 1910, ἀπό τήν Παντοκρατορινή σκήτη τοῦ Προφήτου Ἠλιοῦ Ἁγίου Ὄρους, σκήτη τήν ὁποίαν ἵδρυσε ὁ ἴδιος ὁ ὅσιος Παΐσιος. Στήν βιβλιοθήκη τῆς σκήτεως σωζόταν σλαβονικός κώδικας(ἡ τύχη του σήμερα ἀγνοεῖται) ὅπου στό πρῶτο μέρος του περιελάμβανε τά 44+1 κεφάλαια τῶν «Κρίνων τοῦ Ἀγροῦ», ἐνῶ στό δεύτερο μέρος, πού εἶναι καί τό μεγαλύτερο, ὑπῆρχε ἀνθολόγιο Πατερικῶν κειμένων. Μέ βάση τό χειρόγραφο αὐτό ἐξεδόθη καί ἡ ἐν Ὀδησσῷ πρώτη διά τοῦ τύπου ἔκδοση τοῦ ἔργου. Δυστυχῶς, τό χειρόγραφο ἦταν κολοβό, καθώς λείπουν τά πρῶτα φύλλα μαζί μέ τόν κολοφώνα καί τό πρῶτο κεφάλαιο, στά ὁποῖα πιθανῶς νά ἀναγραφόταν τό ὄνομα τοῦ συγγραφέως καί ἄλλες χρήσιμες πληροφορίες. Ὡς ἐκ τούτου, δημιουργήθηκε κάποιος προβληματισμός ὅσον ἀφορᾶ τήν πατρότητα τοῦ κειμένου τῶν «Κρίνων».
Ὁ ἀνυπόγραφος πρόλογος τῆς ἐκδόσεως τοῦ 1910, συγγραφείς ὑπό τοῦ Καρουλιώτη ἱερομονάχου Θεοδοσίου τοῦ Ρώσου (†1937), ἀναφέρει τά κάτωθι: «Σχετικά μέ τό χειρόγραφο ἔχει διασωθεῖ ἡ ἑξῆς προφορική παράδοση: Μέσα στή δεκαετία τοῦ 1820, ἕνας νεαρός ἀγρότης ἀπό τήν ἐπαρχία Ὀρέλ, δόκιμος μοναχός σέ κάποιο ρωσικό μοναστήρι, πῆγε στή μονή Νεάμτς τῆς Μολδαβίας, ξακουστή τότε γιά τήν ὑψηλή πνευματική ζωή τῶν μοναχῶν της καί γιά τά ἀσκητικά ἔργα τοῦ πρώην ἡγουμένου της, τοῦ περίφημου γέροντα Παϊσίου Βελιτσκόφσκυ ἀπό τήν Μικρορωσία [σημ. Οὐκρανία]. Ἀφοῦ, λοιπόν, ὁ δόκιμος ἐκεῖνος ἔλαβε τό μοναχικό σχῆμα ἐκεῖ, μέ τό ὄνομα Σωφρόνιος, παρέμεινε γιά καιρό στό μοναστήρι, ὅπου βρῆκε πολλούς μαθητές τοῦ μεγάλου γέροντα Παϊσίου. Ἀνάμεσά τους ἦταν καί ὁ καλλιγράφος Πλάτων, πού εἶχε καταγράψει τά ἔργα τοῦ γέροντα Παϊσίου ὅσο ἀκόμα ἐκεῖνος ζοῦσε. Ὁ καλλιγράφος Πλάτων, πού ἐκτιμοῦσε πολύ τόν μοναχό Σωφρόνιο γιά τήν καλλιφωνία του, τοῦ ἔδωσε τό παραπάνω χειρόγραφο, γραμμένο μέ τό ἴδιο του τό χέρι, βεβαιώνοντας ὅτι οἱ 44 ἀσκητικοί λόγοι τοῦ πρώτου μέρους του εἶχαν συνταχθεῖ ἀπό τόν περίφημο γέροντά τους Παΐσιο. Τό 1836 ὁ μοναχός Σωφρόνιος ἔφυγε ἀπό τή μονή Νεάμτς τῆς Μολδαβίας καί ἦρθε νά ζήσει στή σκήτη τοῦ Προφήτη Ἠλία, στό Ἅγιον Ὄρος, πού εἶχε ἱδρυθεῖ ἀπό τόν γέροντα Παΐσιο Βελιτσκόφσκυ, ὅταν ὁ τελευταῖος ζοῦσε στόν Ἄθωνα. Σ' αὐτή τή σκήτη πέθανε ὁ μοναχός Σωφρόνιος τό 1867 σέ ἡλικία 72 ἐτῶν, ἀφήνοντας ἐκεῖ τό χειρόγραφο, πού εἶχε φέρει μαζί του».
Καί συνεχίζει ὁ γέρων Θεοδόσιος: «Ἀρχικά ὑποθέσαμε ὅτι, εἰδικά το πρῶτο μισό μέρος τοῦ χειρογράφου, δέν ἦταν πρωτότυπο ἔργο τοῦ μεγάλου γέροντα, ἀλλά μετάφραση ἀπό κάποιο ἑλληνικό ἔντυπο ἤ χειρόγραφο βιβλίο. Μετά ἀπό ἔρευνα ὅμως στίς βιβλιοθῆκες τῶν φημισμένων Ἁγιορειτικῶν Μονῶν πού ἔκαναν ἄνθρωποι πολύ μορφωμένοι καί ἀξιόπιστοι, κανένα ὅμοιο ἔντυπο ἤ χειρόγραφο βιβλίο δέν βρέθηκε, οὔτε ὑπῆρχε στούς καταλόγους τῶν ἐκδοθέντων ἑλληνικῶν βιβλίων. Ἑπομένως τό πρῶτο μισό τοῦ χειρογράφου, πού περιλαμβάνει 44 λόγους, πρέπει νά θεωρηθεῖ ὡς πρωτότυπο ἔργο τοῦ γέροντα Παϊσίου».
Ἀπό τήν ἔκδοση αὐτή τοῦ 1910 τά «Κρίνα τοῦ ἀγροῦ» μεταφράστηκαν τό ἔτος 1996 καί στά ἑλληνικά. Σχεδόν ταυτόχρονα κυκλοφόρησαν δύο μεταφράσεις, μία ἀπό τήν Ἱερὰ Μονή Παρακλήτου καί μία ἀπό τήν Ἱ. Μητρόπολη Πρεβέζης.
Παρ' ὅλο πού τό περιεχόμενο τῶν «Κρίνων», ὡς νηπτικοασκητικό, συνάδει μέ τήν ἐν γένει διδασκαλία, ἀλλά καί τά ἰδιαίτερα ἐνδιαφέροντα τοῦ ὁσίου Παϊσίου Βελιτσκόφσκυ, ὁ δραματικός τόνος καί ἡ λυρικότητα, ἰδιαιτέρως τῶν κεφαλαίων α΄, β΄, γ΄ καί με΄, μέ τίς συχνές ἀναφορές στήν ἑαυτοῦ ψυχήν, «Θυμήσου ψυχή μου» κλπ., δημιούργησαν, σέ ἀνθρώπους πού ἀσχολοῦνται μέ τά σχετικά θέματα, ὅπως πολύ νωρίτερα καί στόν γ. Θεοδόσιο Καρουλιώτη, τήν ἐντύπωση ὅτι τό ἔργο αὐτό δέν ἀνήκει στόν κάλαμο τοῦ ὁσίου Παϊσίου.
Μιά ἀναζήτηση γιά κάποιον, φαινομενικά ἄσχετο μέ τό ὅλο θέμα Ρῶσο ἀσκητικό συγγραφέα ἔλυσε, ἐν μέρει, τό πρόβλημα τῆς συγγραφικῆς πατρότητος τῶν «Κρίνων τοῦ Ἀγροῦ».
β΄) Ὁ ἱερομόναχος Δωρόθεος καί ὁ Ἀνθόκηπος
Ὁ συγγραφέας πού ἔλυσε τό πρόβλημα τῆς πατρότητος τῶν «Κρίνων τοῦ ἀγροῦ» εἶναι ὁ ἱερομόναχος Δωρόθεος (священноинок Дорофей), Ρῶσος ἀσκητής πού ἔζησε περί τόν 16ο αἰώνα. Ἡ Ἱ. Μ. Παρακλήτου, ὡς γνωστόν, ἔχει μεταφράσει τά "Ἅπαντα" τοῦ ἁγίου Ἰγνατίου Μπριαντσανίνωφ (†1867), Ἐπισκόπου Καυκάσου καί Μαύρης Θαλάσσης, χωρισμένα σέ δέκα τόμους. Ὁ τόμος «Ἀσκητικές Ἐμπειρίες Β΄» περιέχει ἕνα ὑπέροχο κείμενο τοῦ ἁγίου Ἰγνατίου ὑπό τόν τίτλο «Ἐπίσκεψη στή Μονή Βαλαάμ». Ἐκεῖ, πέραν ὅλων τῶν ἄλλων πολύ ἐνδιαφερόντων πού σημειώνει ὁ Ἅγιος, κάνει ἰδιαίτερη μνεία καί στήν προσωπικότητα τοῦ ἱερομονάχου Δωροθέου. Γράφει ὁ ἅγιος Ἰγνάτιος: «Ὑπάρχουν καί βιβλία γιά τήν πνευματική χειραγώγηση τῶν σκητιωτῶν, ἐρημιτῶν καί τῶν ἀναχωρητῶν. Τέτοια εἶναι τά διάφορα Πατερικά (Γεροντικά), οἱ Ἀσκητικοί Λόγοι τοῦ φημισμένου διδασκάλου τῆς ἡσυχίας ἀββᾶ Ἰσαάκ τοῦ Σύρου καί τό βιβλίο Ἀνθόκηπος τοῦ ἱερομονάχου Δωροθέου, Ρώσου συγγραφέα πού ἔζησε κατά τήν πατριαρχική περίοδο, ὅπως συμπεραίνουμε ἀπό τό ἴδιο τό ἔργο ... ἡ ἀσκητική ἀξία τοῦ βιβλίου εἶναι μεγάλη ... ὁ συγγραφέας του, μολονότι ὁμοεθνής μας, εἶναι ξεχασμένος σχεδόν ἀπ' ὅλους μας. Μόνο κανένας ἐρημίτης διαβάζει καί ξαναδιαβάζει τό ἐμπνευσμένο βιβλίο, πού εἶναι γεμάτο πολύτιμες πνευματικές συμβουλές... Τά λόγια τοῦ ἱερομονάχου Δωροθέου, μιᾶς ὑπέροχης ψυχῆς, προέρχονταν ἀπό τό περίσσευμα τῆς καρδιᾶς του καί ξεχύνονταν ἀπ' αὐτήν αὐθόρμητα, ἀπαλλαγμένα ἀπό τά δεσμά τῆς ἐπιτηδευμένης εὐγλωττίας... Ὁ Ἀνθόκηπος εἶναι ἕνα ἀπό τά πιό σπουδαῖα ἀσκητικά βιβλία, σχεδόν ἰσάξιο τοῦ συγγράμματος τοῦ ἀββᾶ Ἰσαάκ τοῦ Σύρου. Δύο συγγραφεῖς τῆς Ρωσικῆς Ἐκκλησίας ἔγραψαν γιά τή νοερά προσευχή, ὁ ὅσιος Νεῖλος Σόρσκυ καί ὁ ἱερομόναχος Δωρόθεος. Τό βιβλίο τοῦ πρώτου εἶναι ἕνας πολύ ὠφέλιμος χειραγωγός τῶν ἀρχαρίων στήν ἄσκηση τῆς ἡσυχίας, ἐνῶ τοῦ δευτέρου τῶν προχωρημένων, ἐκείνων πού πλησιάζουν τήν τελειότητα. Ἡ διδασκαλία γιά τή νοερά προσευχή παρουσιάζεται στόν Ἀνθόκηπο μέ ξεχωριστή ἐνάργεια, ἁπλότητα καί πληρότητα».
Καί σέ ὑποσημείωσή του λέγει: «Ἀπό τίς σύντομες ἀναφορές τοῦ ἱερομονάχου Δωροθέου σέ γεγονότα τῆς ἐποχῆς του, γίνεται φανερό ὅτι αὐτός ἔζησε στά χρόνια τῶν πρώτων πατριαρχῶν (1589 κ.ἑ.) καί πρόλαβε τίς ἐθνικές ταραχές». Μιλώντας γιά "ἐθνικές ταραχές" ὁ ἅγιος Ἰγνάτιος ἀναφέρεται στήν ταραχώδη περίοδο πού κατέλειξε στό σχίσμα τῶν "Παλαιοπίστων" ἤ "Σταροβέρτσι", τό ἔτος 1653, ἐπί Πατριάρχου Νίκωνος. Ἡ κίνηση αὐτή τῶν Παλαιοπίστων, πέραν τῶν θρησκευτικῶν ἀφορμῶν, διέθετε καί ἕνα ἔντονα κοινωνικό-πολιτισμικό ὑπόβαθρο, βασισμένο στόν σωβινισμό καί τήν "θεωρία τῆς Τρίτης Ρώμης", ἰδέες μέ μεγάλη ἀπήχηση σέ λαό καί κατώτερο κλῆρο.
Οἱ Παλαιόπιστοι, γνωστοί καί ὡς Ρασκόλνικοι (=σχισματικοί), προσπάθησαν νά οἰκειοποιηθοῦν τόν ἱερομόναχο Δωρόθεο καί νά τόν παρουσιάσουν ὡς ἕναν γνήσιο Σταροβέρτσι. Γιά τόν λόγο αὐτόν σημειώνει ὁ ἅγιος Ἰγνάτιος Μπριαντσανίνωφ: «Τά ἀποσπάσματα τοῦ βιβλίου [Ἀνθόκηπος], πού μεταφέρθηκαν ἐδῶ, προέρχονται ἀπό τήν ἔκδοση πού ἔκαναν οἱ Ὀρθόδοξοι στό Γκρόντο τό 1687, δηλαδή εἴκοσι χρόνια μετά τήν ἔκπτωση τοῦ πατριάρχου Νίκωνος, μέ τήν παλαιά γραφή. Ἡ ὀρθόδοξη προέλευση τοῦ βιβλίου ἀποδεικνύεται ἀπό ἐπιστολή πού περιέχεται σ' αὐτό, μέ τήν ὁποία ζητεῖται ἡ εὐλογία τοῦ ἁγιωτάτου πατριάρχη• αὐτό δέν θά τό ἔκαναν ποτέ οἱ Ρασκόλνικοι». Ὁ Δωρόθεος, φυσικά, δέν ἀνήκει στούς Παλαιόπιστους, ἀλλά στήν μακραίωνη Ὀρθόδοξη ἀσκητική παράδοση, ἐκφράζοντας καί ἱκανοποιώντας τίς ἰδιαιτερότητες τῆς ψυχοσύνθεσης τῶν ἀσκητῶν τῆς "Θηβαΐδος τοῦ βορρᾶ".
Ὁ«Ἀνθόκηπος» (Цветник, Τσβέτνικ) εἶναι γραμμένος στήν παλαιοσλαβονική, πράγμα πού ἔκανε τούς Ρώσους τῆς ἐποχῆς τοῦ ἁγίου Ἰγνατίου, καί ἀκόμη περισσότερο τούς συγχρόνους μας, νά μήν μποροῦν νά τόν κατανοήσουν εὔκολα. Ἔτσι, τό 2005 ἡ ἀναπτυσσόμενη Ἱ. Μονή τοῦ Βαλαάμ ἀπεφάσισε νά ἀναθέση τήν μεταγλώττιση τοῦ βιβλίου στήν σύγχρονη ρωσική, στόν Ντμίτρι Κάντωφ (Кантов). Στήν εἰσαγωγή τῆς ἐκδόσεως αὐτῆς ὁ Κάντωφ γράφει τά ἑξῆς διαφωτιστικά γιά τήν πατρότητα τῶν «Κρίνων τοῦ Ἀγροῦ»: «Ἀσχολούμενος μέ τήν μετάφραση τοῦ προτεινόμενου στόν ἀναγνώστη βιβλίου [δηλ. τόν «Ἀνθόκηπο»] καί ταυτόχρονα ἐξετάζοντας τίς διαθέσιμες στήν κατοχή μου συλλογές μοναστικῶν διδασκαλιῶν, παρατήρησα ὅτι ὅλοι οἱ λόγοι τοῦ βιβλίου "Κρίνα τοῦ ἀγροῦ" ἀποτελοῦν ἀποσπάσματα ἀπό τόν "Ἀνθόκηπο" τοῦ ἱερομονάχου Δωροθέου, μέ ἐξαίρεση τόν τεσσαρακοστό πέμπτο λόγο, γραμμένο στόν λεγόμενο "προφορικό στίχο"».
Ὅλοι οἱ ἐνασχολούμενοι μέ τό θέμα εἰδικοί ἐρευνητές, παρά τίς διαφωνίες σέ ἐπιμέρους θέματα, συμφωνοῦν στά ἑξῆς: πρῶτον, ὅτι τά «Κρίνα τοῦ Ἀγροῦ» δέν εἶναι δυνατόν νά ἔχουν γραφῆ ἀπό τόν ὅσιο Παΐσιο Βελιτσκόφσκυ, καθώς τά συναντᾶμε ἤδη σέ χειρόγραφα τοῦ τέλους τοῦ 16ου αἰῶνος καί δεύτερον, ὅτι ὅλα τά κεφάλαια τῆς ἔντυπης ἐκδόσεως τῶν «Κρίνων» (ἐκτός τοῦ τελευταίου "προφορικοῦ στίχου") προέρχονται ἀπό τόν «Ἀνθόκηπο» τοῦ ἱερομονάχου Δωροθέου.
γ΄) Συμπερασματικά
Ἡ παλαιογραφική καί φιλολογική ἔρευνα πάνω στό θέμα τῶν χειρογράφων «Κρίνων», «Ἀνθόκηπων» καί ἄλλων «Πατερικῶν» συλλογῶν εἶναι δαιδαλώδης καί γι' αὐτό δέν θά ἀσχοληθοῦμε στό παρόν ἄρθρο. Οἱ ἐνδιαφερόμενοι μποροῦν νά ψάξουν τίς ἐργασίες τῶν Τουρίλωφ, Μπουλάνιν καί ἰδιαιτέρως τήν διατριβή τῆς Σ. Σεμιάτσκο: «Письменная традиция древнерусского старчества», ὅπου γίνεται καί μία ἔκθεση τῆς ὅλης μέχρι τώρα ἔρευνας ἐπί τοῦ θέματος.
Συμπερασματικά μποροῦμε νά ποῦμε τά ἑξῆς:
1. Τό τευχίδιο τά «Κρίνα τοῦ Ἀγροῦ» πού ἐξεδόθη τό πρῶτον ἐν Ὀδησσῷ, τό ἔτος 1910, εἶναι μόνον ἕνα μικρό κομμάτι τοῦ ὅλου χειρογράφου πού καλεῖται «Κρίνα τοῦ Ἀγροῦ». Τά «Κρίνα» δέν εἶναι μόνον τά 44+1 κεφάλαια πού ἐξεδόθησαν ἀπό τήν Ἀθωνική σκήτη τοῦ Προφήτου Ἠλιοῦ. «Κρίνα» ὀνομάζεται μία εὐμεγέθης χειρόγραφη συλλογή διαφόρων ἀσκητικῶν καί πατερικῶν ἀποσπασμάτων ἀποτελούμενη, κατά τό μᾶλλον ἤ ἧττον, ἀπό ἕναν ἑνιαῖο κορμό κειμένων.
2. Ὁ παραπάνω ἀναφερόμενος "προφορικός στίχος", ἤγουν τό κεφ. 45 στό ἔντυπο φυλλάδιο, εἶναι τό μοναδικό κεφάλαιο πού δέν ἀνιχνεύθηκε στόν «Ἀνθόκηπο» τοῦ ἱερομονάχου Δωροθέου. Πρόκειται γιά ἕνα μικρό ποίημα πού στήν πρωτότυπη σλαβονική ἐκδοχή του δημιουργεῖ ἀκροστιχίδα μέ τό ὄνομα: «Διομήδης Γιακόβλεφ Σέρκωφ» (Диомид Яковлев Серков). Ὁ Σέρκωφ εἶναι γνωστός ἀντιγραφέας χειρογράφων τοῦ 17ου αἰῶνος καί ἀρχικά ὑποστηρίχθηκε ὅτι μπορεῖ νά εἶναι αὐτός ὁ ἐρανιστής καί δημιουργός τοῦ χειρογράφου τά «Κρίνα», κάτι πού δέν ἀποδεικνύεται πρός τό παρόν ἀπό τήν ἔρευνα. Ὡστόσο, τό χειρόγραφο πού χρησιμοποιήθηκε ἀπό τήν σκήτη τοῦ Προφήτου Ἠλιοῦ γιά τήν ἔντυπη ἔκδοση, ἀνήκει στόν "τύπο" τοῦ Σέρκωφ, ἐξ' οὗ καί ὁ τελευταῖος "προφορικός" λεγόμενος στίχος μέ τά ἔντονα μπαρόκ στοιχεῖα.
3. Ὅλα τά κεφάλαια τῆς ἔντυπης ἐκδόσεως τῶν «Κρίνων», πλήν τοῦ 45ου, ἀνήκουν στήν γραφίδα τοῦ Ρώσου ἱερομονάχου Δωροθέου, καθώς ὑπάρχουν ἐκτενέστερα στόν «Ἀνθόκηπό» του. Ποιός ὅμως ἔκανε τήν σύντμηση καί τήν ἐπιλογή τους, δέν τό γνωρίζουμε.
4. Ὁ ὅσιος Παΐσιος Βελιτσκόφσκυ δέν μπορεῖ νά εἶναι ὁ συγγραφέας τῶν «Κρίνων τοῦ Ἀγροῦ» καθώς τά κεφάλαια αὐτά ὑπάρχουν σέ χειρόγραφα πολύ ἀρχαιότερά του. Παρά ταῦτα, ὁ κοινοβιάρχης του Νεάμτς δέν ἦταν ἄγνωστος μέ τό ἔργο αὐτό. Τό scriptorium τῶν μαθητῶν του ἀντέγραψε πολλάκις τά «Κρίνα» καί μάλιστα τά μετέφρασε γιά πρώτη φορά καί στήν Ρουμανική, γεγονός πού ἀποδεικνύει ὅτι ὁ Ὅσιος ἀποδεχόταν καί χρησιμοποιοῦσε τά παρόντα κείμενα στήν διαπαιδαγώγηση τῶν μαθητῶν του, ἰδιαιτέρως δέ στήν καθοδήγηση τῶν πλέον τῶν 200 ἡσυχαστῶν πού ζοῦσαν πέριξ τῆς Ἱ. Μ. Νεάμτς, σέ κελλιά καί καθίσματά της. Ἡ προφορική παράδοση, πού καταγράφει ὁ γ. Θεοδόσιος Καρουλιώτης, γιά τήν ἀντιγραφή τοῦ χειρογράφου ἀπό τόν μαθητή τοῦ ὁσίου Παϊσίου, καλλιγράφο Πλάτωνα, καί τήν μέσω τοῦ μοναχοῦ Σωφρονίου ἔλευσή του στήν σκήτη τοῦ Προφήτου Ἠλιοῦ θά μποροῦσε νά ἰσχύη.
***
Μεταξύ τῶν ἐρευνητῶν τῆς σλαβονικῆς γραμματείας εἶναι γνωστόν ἐδῶ καί χρόνια ὅτι τά «Κρίνα» δέν ἀνήκουν στόν ὅσιο Παΐσιο, ἐντούτοις αὐτά συνεχίζουν νά ἐκδίδονται ἀνά τόν κόσμο (Ρωσία, Ρουμανία, Ἑλλάδα, ΗΠΑ) ὡς γνήσιο ἔργο του. Αὐτό εἶναι κάτι τό ὁποῖο ὀφείλει νά μήν ἐπαναληφθῆ στίς ἑπόμενες ἐκδόσεις. Ἴσως θά μποροῦσε νά τεθῆ τό ὄνομα τοῦ ἱερομονάχου Δωροθέου, ἐνῶ ἐνδιαφέρον θά εἶχε καί ἡ μετάφραση τοῦ πληρέστερου «Ἀνθόκηπου» τοῦ αὐτοῦ συγγραφέα, στήν ἑλληνική.
Θεωρήσαμε ὡς μιά μικρή «ἀδικία» πρός τό πρόσωπο τοῦ μεγάλου στάρετς τοῦ Νεάμτς τήν ἀπόδοση τῶν «Κρίνων» στήν γραφίδα του μιᾶς καί ὁ ἰδιαίτερα δραματικός τόνος τῶν κεφαλαίων α΄-γ΄ καί πολύ περισσότερο τοῦ με΄, δημιουργοῦν γιά αὐτόν μία εἰκόνα ψευδῆ. Ὁ Ὅσιος, ἄν καί γενικῶς ἔγραφε ἐκτεταμένα κείμενα, ὡστόσο στό ὕφος καί τόν τόνο του ἦταν λιτός, ὅπως οἱ "βυζαντινοί" ἀσκητικοί συγγραφεῖς του πού ὑπεραγαποῦσε, ἀντέγραφε καί μετέφραζε ἀκατάπαυστα. Θά ἦταν εὐχῆς ἔργον ἡ ἔκδοση στά ἑλληνικά τῶν Ἐπιστολῶν του, ὅπως καί ἄλλων κειμένων, πού μένουν πρός τό παρόν ἀμετάφραστα, καθώς αὐτά δίνουν ἐναργέστερη καί πληρέστερη εἰκόνα τῆς ἁγίας προσωπικότητός του.
Ὅλα τά παραπάνω γράφτηκαν μέ ἀφορμή τήν 300ή γενέθλιο ἐπέτειο τοῦ μεγάλου αὐτοῦ Ἁγίου• τοῦ Οὐκρανοῦ κατά τήν σαρκική καί Ἀθωνίτου κατά τήν πνευματική γέννηση, Ρουμάνου κατά τήν κοίμηση, Ρώσου κατά τήν μοναστική ἀναγέννηση καί οἰκουμενικοῦ κατά τήν τιμή καί τήν εὐλάβεια.
Ἄς ἔχουμε τίς πρεσβεῖες του.-
δ. Π.
- Προβολές: 1525