Ἐπίκαιροι Σχολιασμοί: Ἱστορία καὶ εὐγνωμοσύνη

του Πρωτ. π. Θωμά Βαμβίνη

Μέσα στο πνεύμα της παγκοσμιοποιήσεως της οικονομίας και της πολιτιστικής “ομογενοποιήσεως”, όλων των “διαδικτυομένων” και ηλεκτρονικά ψυχαγωγουμένων και λαών της γης, ποια είναι η σημασία της διατηρήσεως της εθνικής μνήμης, και κατά συνέπεια, ποιά είναι η σημασία των εθνικών εορτών; Η πολιτιστική “ομογενοποίηση” των λαών πραγματοποιείται μέσα στη χοάνη του αμερικανικού τρόπου ζωής και σκέψης. Αυτό πρέπει να αποσχολήση ιδιαίτερα εμάς τους Έλληνες, που είμαστε από την φύση μας εξωστρεφείς, δηλαδή έχουμε το βλέμμα μας στραμένο περισσότερο προς τα αγαθά των έξω και λιγότερο προς τα δικά μας πολιτιστικά αγαθά, οπότε είμαστε δεκτικοί κάθε προσπάθειας πολιτιστικής “ομογενοποιήσεως”, που σημαίνει απώλεια της παραδόσεώς μας, δηλαδή του ιστορικού και πολιστικού εαυτού μας.

Αυτή η “εξωστρέφεια”, βέβαια, δεν είναι εξ ορισμού κακή. Μπορεί να είναι σύμπτωμα που παρατηρείται σε λαούς με αδύνατη ιστορική μνήμη και πτωχή πνευματική παράδοση, όμως μπορεί να σημαίνη και πνευματική ωριμότητα, ένα πολιτισμό ανοικτό, που εκτιμά τα επιπτεύγματα των άλλων λαών, τα οποία έχει την ικανότητα να τα προσλαμβάνη και να τα εντάσση στο δικό του πλαίσιο ζωής, με τις κατάλληλες προσαρμογές στις ιδιαιτερότητές του. Ο ελληνικός πολιτισμός, για παράδειγμα, από την αρχαίοτητα μέχρι τις πατερικές μορφές της “πονεμένης Ρωμηοσύνης” (π.χ. τον άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη), είχε την ικανότητα να προσλαμβάνη τα επιτεύγματα των ξένων και να τα αφομοιώνη στον δικό του πολιτισμό. Είχε μεγάλη προσληπτική και αφομοιωτική ικανότητα. Ως ισχυρός πνευματικός οργανισμός έκανε δικό του αίμα τα πάσης φύσεως ξένα στοιχεία που του προξενούσαν ενδιαφέρον. Το κακό που υπάρχει στις μέρες μας είναι ότι η πρόσληψη δεν ακολουθείται από την αφομοίωση. Έτσι, περνάμε αργά αλλά σταθερά σε έναν παγκόσμιο πολιτισμό, χωρίς βαθιές ρίζες στο παρελθόν - οι ρίζες του φθάνουν μέχρι τους πρώτους Ευρωπαίους αποίκους της Αμερικής και κάποια παράρριζα στον Διαφωτισμό και την Αναγέννηση - γι’ αυτό είναι φτωχός σε ζωογόνα στοιχεία για την ζωή και την κοινωνία των ανθρώπων.

Μέσα σ’ αυτό, λοιπόν, το κλίμα, στο οποίο ευδοκιμεί και δοξάζεται ο “ηρωισμός” ή μάλλον ο “ηρωινισμός” των Ρόλινγκ Στόουνς, πολύ εύλογα τίθεται το ερώτημα για την σημασία της διατηρήσεως της εθνικής μνήμης, και κατά συνέπεια, των εθνικών εορτών.

Θα προσπαθήσω να διατυπώσω κάποιες σκέψεις που δείχνουν ότι η διατήρηση της εθνικής μνήμης, μέσα στο κλίμα της ορθοδόξου παραδόσεως, μπορεί να αποτελέση υλικό παιδείας, που ωριμάζει ψυχολογικά και πνευματικά τους νέους και τους δίνει την δυνατότητα να γίνουν “φρόνιμοι ως οι όφεις”, διατηρώντας την “ακεραιότητα της περιστεράς”, την ανθρωπιά και την κοινωνικότητά τους. Αυτό φυσικά μπορεί να συμβή, όταν η ιστορία δεν γίνεται κουραστικό μάθημα αποστήθισης και οι εορτές δεν εκφυλίζονται σε μια τυπική διαδικασία, ούτε εξαντλούνται σε ένα φθηνό συναισθηματισμό, αλλά διακρίνονται για τον ιστορικό ρεαλισμό, συγκερασμένο με το αίσθημα της ευγνωμοσύνης προς τις μεγάλες μορφές του γένους.

Η ευγνωμοσύνη, λοιπόν, και η ιστορική πείρα είναι τα δύο στοιχεία που μπορούμε να προσλάβουμε από την διατήρηση και καλλιέργεια της εθνικής μας μνήμης.

Νομίζω ότι εξ αρχής πρέπει να διαχωρίσουμε την ευγνωμοσύνη από την υπερηφάνεια για τους προγόνους. Η υπερηφάνεια για την δόξα των προγόνων είναι τονωτική, όταν ως έθνος περνούμε μέσα από ταπεινώσεις, όπως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, στην Μικρασιατική καταστροφή, στην Γερμανική κατοχή κ.ά. Ισχύει και εδώ, ό,τι ισχύει στην πνευματική ζωή με αυτούς που έχουν απογοητευθεί από τον εαυτό τους, χωρίς να έχουν μέσα τους ζωντανή ελπίδα στον Θεό· ο επαινετικός λόγος είναι γι’ αυτούς ένα καλό φάρμακο, ακατάλληλο, βέβαια, για τους εγωιστές και πνευματικά αναίσθητους. Σε καιρό ειρήνης, πολιτικής και εθνικής ελευθερίας, η υπερηφάνεια για τις προγονικές δόξες, όταν δεν συνδέεται με ανάλογη δημιουργική δραστηριότητα, συνιστά εθνική αναπηρία. Εκφράζει πνευματική φτώχεια. Το χρέος μας είναι, αντί να αναπαυόμαστε σε αρχαίες δάφνες - δεν εννοώ μόνον αυτές που έδρεψαν οι προπάτορές μας στα πεδία των μαχών, αλλά κυρίως αυτές που κέρδισαν στο πεδίο του πολιτισμού και της επιστήμης - να αγωνιζόμαστε να δρέψουμε δικές μας. Οι προγονικές δόξες είναι βάρος ασήκωτο. Το πρώτο, λοιπόν, που οφείλουμε να καλλιεργήσουμε μέσα μας είναι η αρετή της ευγνωμοσύνης και όχι η υπερηφάνεια. Δεν έχουμε ανάγκη από εθνική υπερηφάνεια· μας λείπει η ευγνωμοσύνη προς τους ήρωες, τους ευεργέτες, τους πατέρες του έθνους μας. Η ευγνωμοσύνη αυτή συνδέεται στενά με το αίσθημα της ευθύνης για την προγονική δωρεά και κινεί με το φιλότιμο σε δημιουργία και δράση.

Πρέπει να ομολογηθή, όμως, ότι η ευγνωμοσύνη είναι μια σπάνια αρετή. Προϋποθέτει ταπεινό φρόνημα, απουσία του φθόνου, αγάπη της δικαιοσύνης, συναισθηματική ωριμότητα. Η ευγνωμοσύνη συνθλίβει αυτόν που δεν είναι ώριμος ψυχολογικά και πνευματικά. Δεν αντέχει την μνήμη της ευεργεσίας, γι’ αυτό αντιδρά με ποικίλους τρόπους προς αυτούς που τον ευεργέτησαν. Το πιο ανώδυνο είναι να υπερηφανεύεται για την σχέση που έχει μαζί τους, γυμνός ο ίδιος από κάθε αρετή αντίστοιχη με την δική τους. Σε άλλες περιπτώσεις η αδυναμία του τον οδηγεί σε αρνητικές ενέργειες. Αμφισβητεί τις προθέσεις των ευεργετών του, την γνησιότητα της αγάπης και του αγώνα τους. Μεγεθύνει τις αδυναμίες τους. Προσπαθεί με κάθε τρόπο να σμικρύνη την σημασία της προσφοράς ή της θυσίας τους. Όταν μάλιστα η προσφορά και η θυσία αφορά την ιστορική μνήμη ενός λαού και όχι απλώς προσωπικά γεγονότα, και όταν αυτή η προσφορά και η θυσία έρχονται σε σύγκρουση με φιλοσοφικές απόψεις και ιδεολογικές τοποθετήσεις, τότε ενδύεται συχνά ακόμη και το ένδυμα της απροκατάληπτης ιστορικής έρευνας, που επιδιώκει την απομυθοποίηση της ιστορίας. Με πρόσχημα την αντικειμενικότητα, περιγράφει τα γεγονότα ψυχρά, χωρίς αισθήματα, σβήνοντας έτσι από τις σελίδες της ιστορίας το ηρωικό πνεύμα, την αυτοθυσία, την υπέρβαση του εγώ. Εξηγεί, συνήθως, τα γεγονότα με βάση την λογική των παθών, ανιχνεύοντας πίσω από τις θυσίες ποικίλα συμφέροντα. Φυσικά, δεν μιλώ εδώ για σκόπιμη διαστρέβλωση της ιστορίας, αλλά για μια “κατάψυξή” της, που δεν επιτρέπει να περάση η θερμότητα των γεγονότων ως έμπνευση στους νέους που την διαβάζουν. Δυστυχώς, αυτό παρατηρείται και σε σχολικά εγχειρίδια.

Η καλλιέργεια της εθνικής μνήμης πρέπει να συνδέεται με την καλλιέργεια της αρετής της ευγνωμοσύνης. Δεν είναι, δηλαδή, μόνο άσκηση διανοητική, αποστήθιση της ιστορίας και κριτική των γεγονότων, είναι και άσκηση πνευματική, άσκηση της καρδιάς, ώστε να αποκτήσουμε - μικροί και μεγάλοι - την ευαισθησία και την ωριμότητα που θα μας κάνουν ικανούς να ευγνωμονούμε τους ευεργέτες μας. Δεν πρέπει να μιλούμε μόνο για διατήρηση της εθνικής μας μνήμης αλλά και για καλλιέργεια. Η καλλιέργεια σημαίνει την διπλή άσκηση που προανέφερα.

Κλείνοντας θέλω να σημειώσω ότι δεν έχει τόση σημασία η γνώση της ιστορίας ως μιας σειράς γεγονότων, αλλά η απόκτηση της πείρας των προγόνων. Το σημαντικό, δηλαδή, είναι να εγκεντρισθούμε στην παράδοση. Να προσλάβουμε την πείρα της ζωής των παλαιοτέρων, σε όλους τους τομείς του ανθρώπινου βίου, που θα μας κάνει αρτιώτερους μέσα στο σήμερα.