Ἐπίκαιροι Σχολιασμοί: Ἱστορία καὶ εὐγνωμοσύνη

Πρωτοπρεσβύτερου Θωμᾶ Βαμβίνη

Μέσα στό πνεῦμα τῆς παγκοσμιοποιήσεως τῆς οἰκονομίας καί τῆς πολιτιστικῆς “ὁμογενοποιήσεως”, ὅλων των “διαδικτυομένων” καί ἠλεκτρονικά ψυχαγωγουμένων καί λαῶν τῆς γῆς, ποιά εἶναι ἡ σημασία τῆς διατηρήσεως τῆς ἐθνικῆς μνήμης, καί κατά συνέπεια, ποιά εἶναι ἡ σημασία τῶν ἐθνικῶν ἑορτῶν; Ἡ πολιτιστική “ὁμογενοποίηση” τῶν λαῶν πραγματοποιεῖται μέσα στή χοάνη τοῦ ἀμερικανικοῦ τρόπου ζωῆς καί σκέψης. Αὐτό πρέπει νά ἀποσχολήση ἰδιαίτερα ἐμᾶς τούς Ἕλληνες, πού εἴμαστε ἀπό τήν φύση μᾶς ἐξωστρεφεῖς, δηλαδή ἔχουμε τό βλέμμα μᾶς στραμένο περισσότερο πρός τά ἀγαθά των ἔξω καί λιγότερο πρός τά δικά μας πολιτιστικά ἀγαθά, ὁπότε εἴμαστε δεκτικοί κάθε προσπάθειας πολιτιστικῆς “ὁμογενοποιήσεως”, πού σημαίνει ἀπώλεια τῆς παραδόσεώς μας, δηλαδή τοῦ ἱστορικοῦ καί πολιστικού ἐαυτοῦ μας.
Αὐτή ἡ “ἐξωστρέφεια”, βέβαια, δέν εἶναι ἐξ ὁρισμοῦ κακή. Μπορεῖ νά εἶναι σύμπτωμα πού παρατηρεῖται σέ λαούς μέ ἀδύνατη ἱστορική μνήμη καί πτωχή πνευματική παράδοση, ὅμως μπορεῖ νά σημαίνη καί πνευματική ὡριμότητα, ἕνα πολιτισμό ἀνοικτό, πού ἐκτιμᾶ τά ἐπιπτεύγματα τῶν ἄλλων λαῶν, τά ὁποῖα ἔχει τήν ἱκανότητα νά τά προσλαμβάνη καί νά τά ἐντάσση στό δικό του πλαίσιο ζωῆς, μέ τίς κατάλληλες προσαρμογές στίς ἰδιαιτερότητές του. Ὁ ἑλληνικός πολιτισμός, γιά παράδειγμα, ἀπό τήν ἀρχαίοτητα μέχρι τίς πατερικές μορφές τῆς “πονεμένης Ρωμηοσύνης” (π.χ. τόν ἅγιο Νικόδημο τόν Ἁγιορείτη), εἶχε τήν ἱκανότητα νά προσλαμβάνη τά ἐπιτεύγματα τῶν ξένων καί νά τά ἀφομοιώνη στόν δικό του πολιτισμό. Εἶχε μεγάλη προσληπτική καί ἀφομοιωτική ἱκανότητα. Ὡς ἰσχυρός πνευματικός ὀργανισμός ἔκανε δικό του αἷμα τά πάσης φύσεως ξένα στοιχεῖα πού τοῦ προξενοῦσαν ἐνδιαφέρον. Τό κακό πού ὑπάρχει στίς μέρες μᾶς εἶναι ὅτι ἡ πρόσληψη δέν ἀκολουθεῖται ἀπό τήν ἀφομοίωση. Ἔτσι, περνᾶμε ἀργά ἀλλά σταθερά σέ ἕναν παγκόσμιο πολιτισμό, χωρίς βαθιές ρίζες στό παρελθόν - οἱ ρίζες τοῦ φθάνουν μέχρι τούς πρώτους Εὐρωπαίους ἀποίκους της Ἀμερικῆς καί κάποια παραρριζα στόν Διαφωτισμό καί τήν Ἀναγέννηση - γι’ αὐτό εἶναι φτωχός σέ ζωογόνα στοιχεῖα γιά τήν ζωή καί τήν κοινωνία τῶν ἀνθρώπων.

Μέσα σ’ αὐτό, λοιπόν, τό κλίμα, στό ὁποῖο εὐδοκιμεῖ καί δοξάζεται ὁ “ἠρωισμός” ἤ μᾶλλον ὁ “ἠρωινισμός” τῶν Ρόλινγκ Στόουνς, πολύ εὔλογα τίθεται τό ἐρώτημα γιά τήν σημασία τῆς διατηρήσεως τῆς ἐθνικῆς μνήμης, καί κατά συνέπεια, τῶν ἐθνικῶν ἑορτῶν.

Θά προσπαθήσω νά διατυπώσω κάποιες σκέψεις πού δείχνουν ὅτι ἡ διατήρηση τῆς ἐθνικῆς μνήμης, μέσα στό κλίμα τῆς ὀρθοδόξου παραδόσεως, μπορεῖ νά ἀποτελέση ὑλικό παιδείας, πού ὡριμάζει ψυχολογικά καί πνευματικά τους νέους καί τούς δίνει τήν δυνατότητα νά γίνουν “φρόνιμοι ὡς οἱ ὄφεις”, διατηρώντας τήν “ἀκεραιότητα τῆς περιστεράς”, τήν ἀνθρωπιά καί τήν κοινωνικότητά τους. Αὐτό φυσικά μπορεῖ νά συμβῆ, ὅταν ἡ ἱστορία δέν γίνεται κουραστικό μάθημα ἀποστήθισης καί οἱ ἑορτές δέν ἐκφυλίζονται σέ μιά τυπική διαδικασία, οὔτε ἐξαντλοῦνται σέ ἕνα φθηνό συναισθηματισμό, ἀλλά διακρίνονται γιά τόν ἱστορικό ρεαλισμό, συγκερασμένο μέ τό αἴσθημα τῆς εὐγνωμοσύνης πρός τίς μεγάλες μορφές τοῦ γένους.

Ἡ εὐγνωμοσύνη, λοιπόν, καί ἡ ἱστορική πείρα εἶναι τά δύο στοιχεῖα πού μποροῦμε νά προσλάβουμε ἀπό τήν διατήρηση καί καλλιέργεια τῆς ἐθνικῆς μας μνήμης.

Νομίζω ὅτι ἐξ ἀρχῆς πρέπει νά διαχωρίσουμε τήν εὐγνωμοσύνη ἀπό τήν ὑπερηφάνεια γιά τούς προγόνους. Ἡ ὑπερηφάνεια γιά τήν δόξα τῶν προγόνων εἶναι τονωτική, ὅταν ὡς ἔθνος περνοῦμε μέσα ἀπό ταπεινώσεις, ὅπως στήν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας, στήν Μικρασιατική καταστροφή, στήν Γερμανική κατοχή κ.α. Ἰσχύει καί ἐδῶ, ὅ,τι ἰσχύει στήν πνευματική ζωή μέ αὐτούς πού ἔχουν ἀπογοητευθεῖ ἀπό τόν ἑαυτό τους, χωρίς νά ἔχουν μέσα τους ζωντανή ἐλπίδα στόν Θεό• ὁ ἐπαινετικός λόγος εἶναι γι’ αὐτούς ἕνα καλό φάρμακο, ἀκατάλληλο, βέβαια, γιά τούς ἐγωιστές καί πνευματικά ἀναίσθητους. Σέ καιρό εἰρήνης, πολιτικῆς καί ἐθνικῆς ἐλευθερίας, ἡ ὑπερηφάνεια γιά τίς προγονικές δόξες, ὅταν δέν συνδέεται μέ ἀνάλογη δημιουργική δραστηριότητα, συνιστᾶ ἐθνική ἀναπηρία. Ἐκφράζει πνευματική φτώχεια. Τό χρέος μᾶς εἶναι, ἀντί νά ἀναπαυόμαστε σέ ἀρχαῖες δάφνες - δέν ἐννοῶ μόνον αὐτές πού ἔδρεψαν οἱ προπάτορές μας στά πεδία τῶν μαχῶν, ἀλλά κυρίως αὐτές πού κέρδισαν στό πεδίο τοῦ πολιτισμοῦ καί τῆς ἐπιστήμης - νά ἀγωνιζόμαστε νά δρέψουμε δικές μας. Οἱ προγονικές δόξες εἶναι βάρος ἀσήκωτο. Τό πρῶτο, λοιπόν, πού ὀφείλουμε νά καλλιεργήσουμε μέσα μας εἶναι ἡ ἀρετή τῆς εὐγνωμοσύνης καί ὄχι ἡ ὑπερηφάνεια. Δέν ἔχουμε ἀνάγκη ἀπό ἐθνική ὑπερηφάνεια• μᾶς λείπει ἡ εὐγνωμοσύνη πρός τούς ἥρωες, τούς εὐεργέτες, τούς πατέρες τοῦ ἔθνους μας. Ἡ εὐγνωμοσύνη αὐτή συνδέεται στενά μέ τό αἴσθημα τῆς εὐθύνης γιά τήν προγονική δωρεά καί κινεῖ μέ τό φιλότιμο σέ δημιουργία καί δράση.

Πρέπει νά ὁμολογηθῆ, ὅμως, ὅτι ἡ εὐγνωμοσύνη εἶναι μιά σπάνια ἀρετή. Προϋποθέτει ταπεινό φρόνημα, ἀπουσία τοῦ φθόνου, ἀγάπη τῆς δικαιοσύνης, συναισθηματική ὡριμότητα. Ἡ εὐγνωμοσύνη συνθλίβει αὐτόν πού δέν εἶναι ὥριμος ψυχολογικά καί πνευματικά. Δέν ἀντέχει τήν μνήμη τῆς εὐεργεσίας, γι’ αὐτό ἀντιδρᾶ μέ ποικίλους τρόπους πρός αὐτούς πού τόν εὐεργέτησαν. Τό πιό ἀνώδυνο εἶναι νά ὑπερηφανεύεται γιά τήν σχέση πού ἔχει μαζί τους, γυμνός ὁ ἴδιος ἀπό κάθε ἀρετή ἀντίστοιχη μέ τήν δική τους. Σέ ἄλλες περιπτώσεις ἡ ἀδυναμία τοῦ τόν ὁδηγεῖ σέ ἀρνητικές ἐνέργειες. Ἀμφισβητεῖ τίς προθέσεις τῶν εὐεργετῶν του, τήν γνησιότητα τῆς ἀγάπης καί τοῦ ἀγώνα τους. Μεγεθύνει τίς ἀδυναμίες τους. Προσπαθεῖ μέ κάθε τρόπο νά σμικρύνη τήν σημασία τῆς προσφορᾶς ἤ τῆς θυσίας τους. Ὅταν μάλιστα ἡ προσφορά καί ἡ θυσία ἀφορᾶ τήν ἱστορική μνήμη ἑνός λαοῦ καί ὄχι ἁπλῶς προσωπικά γεγονότα, καί ὅταν αὐτή ἡ προσφορά καί ἡ θυσία ἔρχονται σέ σύγκρουση μέ φιλοσοφικές ἀπόψεις καί ἰδεολογικές τοποθετήσεις, τότε ἐνδύεται συχνά ἀκόμη καί τό ἔνδυμα τῆς ἀπροκατάληπτης ἱστορικῆς ἔρευνας, πού ἐπιδιώκει τήν ἀπομυθοποίηση τῆς ἱστορίας. Μέ πρόσχημα τήν ἀντικειμενικότητα, περιγράφει τά γεγονότα ψυχρά, χωρίς αἰσθήματα, σβήνοντας ἔτσι ἀπό τίς σελίδες τῆς ἱστορίας τό ἡρωικό πνεῦμα, τήν αὐτοθυσία, τήν ὑπέρβαση τοῦ ἐγώ. Ἐξηγεῖ, συνήθως, τά γεγονότα μέ βάση τήν λογική των παθῶν, ἀνιχνεύοντας πίσω ἀπό τίς θυσίες ποικίλα συμφέροντα. Φυσικά, δέν μιλῶ ἐδῶ γιά σκόπιμη διαστρέβλωση τῆς ἱστορίας, ἀλλά γιά μιά “καταψυξή” της, πού δέν ἐπιτρέπει νά περάση ἡ θερμότητα τῶν γεγονότων ὡς ἔμπνευση στούς νέους πού τήν διαβάζουν. Δυστυχῶς, αὐτό παρατηρεῖται καί σέ σχολικά ἐγχειρίδια.

Ἡ καλλιέργεια τῆς ἐθνικῆς μνήμης πρέπει νά συνδέεται μέ τήν καλλιέργεια τῆς ἀρετῆς τῆς εὐγνωμοσύνης. Δέν εἶναι, δηλαδή, μόνο ἄσκηση διανοητική, ἀποστήθιση τῆς ἱστορίας καί κριτική τῶν γεγονότων, εἶναι καί ἄσκηση πνευματική, ἄσκηση τῆς καρδιᾶς, ὥστε νά ἀποκτήσουμε - μικροί καί μεγάλοι - τήν εὐαισθησία καί τήν ὡριμότητα πού θά μᾶς κάνουν ἱκανούς νά εὐγνωμονοῦμε τούς εὐεργέτες μας. Δέν πρέπει νά μιλοῦμε μόνο γιά διατήρηση τῆς ἐθνικῆς μας μνήμης ἀλλά καί γιά καλλιέργεια. Ἡ καλλιέργεια σημαίνει τήν διπλή ἄσκηση πού προανέφερα.

Κλείνοντας θέλω νά σημειώσω ὅτι δέν ἔχει τόση σημασία ἡ γνώση τῆς ἱστορίας ὡς μιᾶς σειρᾶς γεγονότων, ἀλλά ἡ ἀπόκτηση τῆς πείρας τῶν προγόνων. Τό σημαντικό, δηλαδή, εἶναι νά ἐγκεντρισθοῦμε στήν παράδοση. Νά προσλάβουμε τήν πείρα τῆς ζωῆς τῶν παλαιοτέρων, σέ ὅλους τους τομεῖς τοῦ ἀνθρώπινου βίου, πού θά μᾶς κάνει ἀρτιώτερους μέσα στό σήμερα.