Ναυπάκτου κ. Ἱεροθέου: Παρεμβάσεις: περί Παράδοσης, συντήρησης, “Σῶσον, Κύριε,...”, “Ἐν Ἰορδάνη...”

Δημοσιεύουμε τήν παρέμβαση τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου μας στήν Ι. Σύνοδο τῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, σχετικά μέ τήν χρήση τοῦ ἐπίμαχου τροπαρίου τοῦ μικροῦ Ἁγιασμοῦ, ἡ ὁποία κατετέθη στά πρακτικά της Συνόδου

Μερικές ἀπό τίς ἀπόψεις μου γιά τό τροπάριο “Σῶσον, Κύριε, τόν λαόν Σου... νίκας τοῖς βασιλεύσι κατά βαρβάρων δωρούμενος” κοινοποίησα τόσο στόν Τύπο, ὅσο καί σέ κείμενο τό ὁποῖο κατέθεσα στήν Διαρκῆ Ἱερά Σύνοδο καί κοινοποίησα στούς Σεβασμιωτάτους Μητροπολίτας. Ἰδιαιτέρως στό κείμενο πού κατέθεσα στήν Ἱερά Σύνοδο προσπαθῶ νά ἐντοπίσω τήν σύγχυση πού δημιούργησε ἡ εἰσήγηση τῆς Μονίμου Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς ἐπί τῆς Λατρείας. Ὑπάρχει ὄντως ἕνα πρόβλημα, πού δέν ἔχει τόσο θεολογική σημασία, ἀλλά κυρίως καί πρό παντός ποιμαντική.

Μέ τήν μικρή μου παρέμβαση πάνω στό θέμα αὐτό πού συζητοῦμε αὐτήν τήν στιγμή ἤθελα νά καταθέσω τρεῖς σκέψεις μου, πέρα ἀπό ἐκεῖνες πού ἐξέφρασα σέ προηγούμενα δημοσιεύματά μου, καί τίς προτάσεις μου.

1. Πρέπει νά κάνουμε σαφῆ διάκριση μεταξύ συντηρήσεως καί παραδόσεως. Συντήρηση εἶναι ἡ μηχανική ἐπανάληψη τῶν μορφῶν, τῶν λέξεων τοῦ παρελθόντος, ἔστω καί ἄν ἔχουν ἀλλάξει ἐν τῷ μεταξύ τα κοινωνικά δεδομένα, ἐνῶ παράδοση εἶναι ἡ μεταφορά τῆς ζωῆς στά σύγχρονα δεδομένα, μέ τήν χρησιμοποίηση καινούριων ὅρων καί νέων μορφῶν λατρείας καί γενικά ποιμαντικῆς. Στό πρῶτο (συντήρηση) παραμένει μόνο το περίβλημα, μεταφερόμενο ἀπό γενιά σέ γενιά. Στό δεύτερο (παράδοση) μεταφέρεται ἡ ζωή, ἔστω καί ἄν χρησιμοποιοῦνται διαφορετικά περιβλήματα.

Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ἦταν παραδοσιακοί καί ὄχι συντηρητικοί. Γι’ αὐτό οἱ αἱρετικοί της ἐποχῆς τούς τούς κατηγοροῦσαν ὡς νέους θεολόγους πού προσφέρουν καινούρια διδασκαλία. Γιά παράδειγμα ἀναφέρω τήν διδασκαλία τοῦ Μ. Ἀθανασίου καί τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, τήν ὁποία πολέμησαν οἱ Ἀρειανοί καί οἱ Βαρλααμιστές ὅτι εἶναι μία νέα θεολογία.

Εἶναι ἐπίσης γνωστόν ὅτι οἱ ἅγιοι Πατέρες υἱοθέτησαν ἀκόμη καί θεολογικούς ὅρους τούς ὁποίους χρησιμοποιοῦσαν οἱ φιλοσοφοῦντες θεολόγοι τῆς ἐποχῆς τους, πού ἦταν καί αἱρετικοί, καθώς ἐπίσης εἶναι γνωστόν ὅτι οἱ Πατέρες τῆς Β' Οἰκουμενικῆς Συνόδου διόρθωσαν τήν ὁρολογία τῆς Ἅ' Οἰκουμενικῆς Συνόδου, ἀφοῦ ξεχώρησαν τήν οὐσία ἀπό τήν ὑπόσταση, τῶν ὁποίων τήν ταύτιση υἱθετοῦσε ἡ Ἅ' Οἰκουμενική Σύνοδος, μέ ἄλλη θεολογική προοπτική.

Αὐτό συμβαίνει καί στό χῶρο τῆς λατρείας. Ἔγιναν διαδοχικές ἀλλαγές. Παλαιά κείμενα καί παλαιοί τρόποι λατρείας ἀντικαταστάθηκαν ἀπό νέα κείμενα καί νέους τρόπους λατρείας. Δημιουργήθηκαν νέα τυπικά καί νέα λατρευτικά κείμενα. Ἔτσι, ἕνας σταθερός νόμος τῆς λατρευτικῆς ζωῆς, εἶναι ἡ διαρκής ἀνανέωσή της, ὅπως μᾶς ἔλεγε ὁ κ. Εὐάγγελος Θεοδώρου, Καθηγητής τῆς Λειτουργικῆς στό Πανεπιστήμιο.

Νά ἀναφέρω μερικά παραδείγματα ἀντικαταστάσεως. Κατά τήν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας, ὅπως λέγει ὁ Καθηγητής κ. Ἰωάννης Φουντούλης, ἀντικαταστάθηκε ἡ ἐπευφημία τῶν βασιλέων κατά τίς ἀρχιερατικές Λειτουργίες, “Κύριε, σῶσον τούς Βασιλείς”, μέ τό “Κύριε, σῶσον τούς εὐσεβείς”. Ὁπότε, δέν καταλαβαίνουμε σήμερα τήν ἔννοια τῆς ἐπευφημίας “Κύριε, σῶσον τούς εὐσεβείς”. Ἐπίσης, τήν περίοδο ἐκείνη ἀντικαταστάθηκε ἡ αἴτηση στά “εἰρηνικά” “ὑπέρ τῶν εὐσεβεστάτων Βασιλέων...”, μέ τήν αἴτηση “ὑπέρ τῶν εὐσεβῶν καί Ὀρθοδόξων Χριστιανών”. Ἀκόμη, κατά τήν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας ἀντικατέστησαν τούς βασιλικούς ψαλμούς τοῦ Ὄρθρου (Ψάλμ. 19 καί 20) μέ τόν θρηνητικό ψαλμό 101, καθώς ἐπίσης καί τά τρία βασιλικά τροπάρια (“Σῶσον, Κύριε, τόν λαόν Σού”, “Ὁ ’Ὑψωθεῖς ἐν τῷ Σταυρῶ...” καί “Προστασία φοβερά...”) μέ τά τρία κατανυκτικά τροπάρια “Ἐλέησον ἠμᾶς, Κύριε,...”, “Κύριε, ἐλέησον ἠμάς” καί “Τῆς εὐσπλαχνίας τήν πύλην...” (βλ. Ἰωάννου Φουντούλη: Ἀπαντήσεις εἰς λειτουργικᾶς ἀπορίας, τόμ. Δ', σέλ. 57), γιά νά μήν εὔχωνται ὑπέρ τῶν Ὀθωμανῶν ἀρχόντων.

2. Ἅς ἔλθουμε τώρα στό τροπάριο “Σῶσον, Κύριε, τόν λαόν Σού”. Πράγματι σέ αὐτό μνημονεύονται οἱ Βασιλεῖς καί εὐχόμαστε νά τούς ἐνισχύη ὁ Θεός στόν ἀγώνα κατά βαρβάρων. Μπορῶ νά ἐννοήσω μέ τόν ὄρο βασιλεῖς τούς ἄρχοντες, ἀλλά ὅμως τίθενται διάφοροι προβληματισμοί. Γιατί, ποιούς θεωροῦμε ὡς βασιλεῖς στήν σύγχρονη πραγματικότητα, καί ἀκόμη ποιοί εἶναι οἱ βάρβαροι, τότε καί σήμερα;

Εἶναι γνωστόν ὅτι τό τροπάριο αὐτό ἦταν ἐντεταγμένο μέσα στό πολιτειοκρατικό σύστημά της τότε ἐποχῆς. Ἀνταποκρίνεται σέ ἕνα πολιτειοκρατικό σύστημα, πού ὅμως δέν ἦταν πλήρως θεοκρατικό, ἀφοῦ δέν ὑπῆρχε ταύτιση μεταξύ πολιτικῆς καί ἱερατικῆς ἐξουσίας, οὔτε ἀπολύτως πολιτειοκρατικό, ἀφοῦ ὑπῆρχαν διακεκριμένοι ρόλοι μεταξύ του Βασιλέως καί τοῦ Ἱερέως, ἤτοι τῆς Βασιλείας καί τῆς Ἱερωσύνης.

Πάντως οἱ Βασιλεῖς - ἄρχοντες τῆς ἐποχῆς ἐκείνης εἶχαν ἕνα πολύ σημαντικό ρόλο στήν ζωή τῆς Ἐκκλησίας καί τῆς λατρείας. Ἡ Οἰκουμενική Σύνοδος συγκαλοῦνταν μέ αὐτοκρατορικό διάταγμα, διότι ἔπρεπε οἱ ἀποφάσεις της νά γίνουν νόμοι τοῦ Κράτους, γι’ αὐτό καί χαρακτηρίζονταν αὐτοκρατορικές. Οἱ αὐτοκράτορες συμμετεῖχαν στίς ἐργασίες τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων καί πολλές φορές θεολογοῦσαν, μέ τήν θεολογική παιδεία τήν ὁποία εἶχαν. Πολλά τροπάρια εἶναι γραμμένα ἀπό αὐτοκράτορες, ὅπως π.χ. τά Ἐξαποστειλάρια τῶν Κυριακῶν ἔχουν γραφή ἀπό τόν Λέοντα τόν Σοφό καί τά Ἑωθινά ἀπό τόν υἱό τοῦ Κωνσταντῖνο.

Ἔπειτα, βάρβαροι ἐννοοῦνται τήν ἐποχή ἐκείνη ὅλα τα στίφη, τά μή χριστιανικά, τά ὁποῖα ἐπωφθαλμιοῦσαν τά ἐδάφη τῆς χριστιανικῆς αὐτοκρατορίας, ἡ ὁποία ἐκπροσωποῦσε τόν ἐπικρατοῦντα πολιτισμό τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, μέ ἀνθρωπιά, τέχνη καί παράδοση. Ὁπότε, οἱ πολίτες τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας προσεύχονταν γιά τόν Βασιλέα τους, γιά νά ἀντιμετωπίση τούς βαρβάρους, οἱ ὁποῖοι ὅπου κυριαρχοῦσαν κατέστρεφαν τόν χριστιανικό πολιτισμό.

Τό ἐρώτημα, ὅμως, ποῦ τίθεται εἶναι τό ἀκόλουθο: Οἱ σημερινοί Βασιλεῖς - ἄρχοντες εἶναι οἱ Βασιλεῖς τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας; Βεβαίως ὄχι. Ἔχουν ἀλλάξει πολλά δεδομένα. Ἡ σχέση μεταξύ Βασιλείας καί Ἱερωσύνης σήμερα ἔχει ἀλλάξει καί ἔγινε σχέση καί ἀντίθεση μεταξύ Κράτους καί Ἐκκλησίας. Ἡ Ἐκκλησία ἐπιδιώκεται νά περιθωριοποιηθῆ, νά εἶναι τό περιεχόμενο τοῦ Ἔθνους καί ὄχι τό περιέχον τό Ἔθνος. Οἱ σύγχρονοι ἄρχοντες δέν κυβερνοῦν τόν λαό μέ τήν θεολογία, ἀλλά μέ τήν κοινωνιολογία, ὁπότε γίνεται διάκριση μεταξύ καπιταλιστικῶν, σοσιαλιστικῶν καί φιλελευθέρων τρόπων διοικήσεως τῆς Πολιτείας. Ἑπομένως, οἱ σύγχρονοι ἄρχοντες εἶναι πολύ διαφορετικοί ἀπό τούς παλαιούς. Ἄλλαξε σήμερα τό πνεῦμα τοῦ πολιτειοκρατικοῦ συστήματος διοικήσεως.

Τό ἐρώτημα ὅμως μπορεῖ νά συνεχισθῆ. Οἱ βάρβαροί της ἐποχῆς ἐκείνης εἶναι οἱ ἴδιοι μέ τούς βαρβάρους της ἐποχῆς μας; Δέν γνωρίζω ποιούς θά κληθοῦμε νά ὀνομάσουμε σήμερα βαρβάρους καί νά προσευχόμαστε ἐναντίον τους. Μποροῦμε σήμερα νά ὀνομάζουμε βαρβάρους;

Ἄν δοῦμε μερικά λεπτομερειακά σημεῖα θά διαπιστώσουμε τό πρόβλημά του νά ψάλλεται τό τροπάριο αὐτό μέ τήν φράση “νίκας τοῖς βασιλεύσι κατά βαρβάρων δωρούμενος”. Σίγουρά το τροπάριο αὐτό δέν εἶναι μιά ἱστορική ἀνάμνηση, ἀλλά μιά προσευχή. Ἑπομένως, τί θά κάνουμε ὅταν κληθοῦμε νά προσευχόμαστε γιά τούς ἄρχοντες, ἐναντίον τῶν βαρβάρων σέ περίοδο δικτατορίας, ἤ ὅταν ἡ χώρα μᾶς βρεθῆ ὑπό ξενική κατοχή; Ποιούς θά ἐννοοῦν οἱ Χριστιανοί στήν Τουρκία ὡς βασιλεῖς, οἱ ὁποῖοι Τοῦρκοι ἄρχοντες θά συστρατευθοῦν ἐναντίον τῶν δικῶν τούς βαρβάρων. Δέν θά συνεχίσω τήν προβληματική αὐτή.

3. Γράφηκε στόν Τύπο καί μιά ἄλλη πρόταση. Νά ψάλλουμε κατά τήν ἀκολουθία τοῦ ἁγιασμοῦ, ἀντί τοῦ “Σῶσον, Κύριε, τόν λαόν Σού”, τό τροπάριο τῶν Θεοφανείων “ἐν Ἰορδάνη βαπτιζομένου Σου, Κύριε,...”. Ἀλλά καί αὐτό δημιουργεῖ ἕναν βαθύτατο προβληματισμό. Κατ’ ἀρχάς, παρουσιάζει ἕναν στρουθοκαμηλισμό καί μιά δειλία, μπροστά στά νέα δεδομένα. Δείχνει ὅτι ἔχουμε ἕνα συντηρητικό καί ὄχι παραδοσιακό πνεῦμα. Ἔπειτα, τό τροπάριο “ἐν Ἰορδάνη” εἶναι ἀπολυτίκιο μιᾶς Δεσποτικῆς ἑορτῆς, τῶν Θεοφανείων, ἀναφέρεται στό συγκεκριμένο ἐορτολογικό νόημα, ἡ δέ ἑορτή αὐτή ἔχει καί τήν ἀπόδοσή της, πράγμα τό ὁποῖο σημαίνει ὅτι δέν μπορεῖ νά ψάλλεται ὅποτε ἐμεῖς τό ἐπιθυμοῦμε. Εἶναι δέ γνωστόν ὅτι, ἐνῶ τό τροπάριο “Ἐν Ἰορδάνη βαπτιζομένου σου, Κύριε,...” καθορίζεται ἀπό τό τυπικό νά ψάλλεται σέ μιά συγκεκριμένη περίοδο τοῦ χρόνου, τό τροπάριο “Σῶσον, Κύριε, τόν λαόν Σου...” ἔχει καθορισθῆ νά ψάλλεται πολλές φορές τόν χρόνο, ἤτοι σέ ὅλες τίς ἑορτές τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, κάθε Τετάρτη καί Παρασκευή, καθημερινά στήν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου.

Ἀκόμη, τό “Ἐν Ἰορδάνη βαπτιζομένου σου, Κύριε,...” εἶναι τό τροπάριο τοῦ Μεγάλου ἁγιασμοῦ, ἐνῶ τό “Σῶσον, Κύριε, τόν λαόν Σου...” εἶναι τό τροπάριο τοῦ Μικροῦ ἁγιασμοῦ, καί γνωρίζουμε ὅτι ὑπάρχει διαφορά μεταξύ των δύο αὐτῶν ἁγιασμῶν.

Ὁ Καθηγητής κ.Ἰωάννης Φουντούλης κάνει μιά σημαντική ἀνάλυση αὐτοῦ του γεγονότος. Βέβαια, ὑπάρχει καί στίς δύο ἀκολουθίες ἁγιασμός ὕδατος, ἀλλά ἀπό τήν μελέτη τῶν εὐχῶν καί τῶν τυπικῶν των δύο ἀκολουθιῶν διαπιστώνει κανείς μερικά χαρακτηριστικά σημεῖα. Πρώτον. Ὁ Μεγάλος ἁγιασμός ἔχει ἔντονο Δεσποτικό χαρακτήρα, ἀφοῦ ἀναφέρεται στό γεγονός τῆς Βαπτίσεως τοῦ Χριστοῦ, ἐνῶ ὁ Μικρός ἁγιασμός ἀπό τήν ἀκολουθία διαπιστώνεται ὅτι ἔχει Θεομητορικό χαρακτήρα. Δεύτερον, ὁ Μεγάλος ἁγιασμός εἶναι “λειτουργική ἀνάμνηση καί πραγματική λειτουργική παρουσία τοῦ σωτηριώδους γεγονότος τοῦ βαπτίσματος τοῦ Κυρίου, μέ ὅλο το βάρος τῶν συνεπειῶν του στήν ζωή τοῦ καθενός πιστοῦ χωριστά καί ὅλου του Σώματος τῆς Ἐκκλησίας”, καθώς ἐπίσης κυριαρχεῖ σέ αὐτόν ἡ εὐλογία τῆς φύσεως τῶν ὑδάτων διά τοῦ Βαπτίσματος τοῦ Χριστοῦ, ἐνῶ στόν Μικρό ἁγιασμό δίδεται ἔμφαση περισσότερο στήν ἴαση τῶν σωματικῶν καί τῶν ψυχικῶν ἀσθενειῶν. Τρίτον. “Ο ἁγιασμός τοῦ ὕδατος κατά τά Θεοφάνεια ἦταν ἀκριβῶς ὁ καθαγιασμός τοῦ ὕδατος τοῦ Βαπτίσματος” καί ἀφοῦ ἀντλοῦσαν ἀπό αὐτό πρῶτα οἱ πιστοί, στήν συνέχεια βαπτίζονταν οἱ Κατηχούμενοι. Γι’ αὐτό καί ὁ ἅγιος Κύριλλος τό ὀνομάζει “σωτήριον ὕδωρ” (Ἰωάννου Φουντούλη: Ἀπαντήσεις εἰς λειτουργικᾶς ἀπορίας, ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας, τόμ. Δ', σέλ. 201-202).

Γι’ αὐτόν τόν λόγο δέν μποροῦμε νά κάνουμε σύγχυση μεταξύ των εὐχῶν καί τῶν τροπαρίων τῶν δύο ἁγιασμῶν, τοῦ Μεγάλου καί τοῦ Μικροῦ. Μιά τέτοια σύγχυση μπορεῖ νά μᾶς διευκολύνη φαινομενικά, μπορεῖ νά μᾶς ἐξυπηρετῆ στό νά μή προκαλοῦνται οἱ Χριστιανοί μέ τό “νίκας τοῖς βασιλεύσι κατά βαρβάρων δωρούμενος”, ἀλλά ὅμως δημιουργεῖ δογματικά καί λειτουργικά προβλήματα.

4. Καί ἔρχομαι τώρα στίς προτάσεις μου.

Πρώτον. Νά μήν λάβουμε ἀπόφαση νά ψάλλεται τό τροπάριο “Σῶσον, Κύριε, τόν λαόν Σού” μέ τήν φράση “νίκας τοῖς βασιλεύσι κατά βαρβάρων δωρούμενος”. Γιατί μιά τέτοια ἀπόφαση θά δημιουργήση μεγάλα λατρευτικά καί ποιμαντικά προβλήματα. Λατρευτικά γιατί, γιά νά εἴμαστε εἰλικρινεῖς μέ τόν ἑαυτό μας, θά πρέπει νά ἐπαναφέρουμε ὅλες τίς δεήσεις ὑπέρ τῶν βασιλέων στήν θεία Λειτουργία, ἀφοῦ ἐννοιολογικά μέ τόν ὄρο αὐτόν ἐννοοῦμε τούς ἄρχοντες, καί μάλιστα θά τούς μνημονεύουμε ὀνομαστικά, θά πρέπει νά ἀντικατασταθοῦν οἱ ἐπευφημίες “Κύριε, σῶσον τούς εὐσεβείς” μέ τίς ἐπευφημίες “Κύριε, σῶσον τούς βασιλείς”, πού ἦταν ἡ ἀρχική τους ἔννοια, θά πρέπει νά ἀντικαταστήσουμε τήν δέηση “ὑπέρ τῶν εὐσεβῶν καί Ὀρθοδόξων Χριστιανών” μέ τήν δέηση “ὑπέρ τῶν εὐσεβεστάτων καί θεοφιλεστάτων βασιλέων ἠμών”, ὀνομαστικά, κλπ., ἀφοῦ ἡ ἀλλαγή αὐτή ἔγινε κατά τήν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας.

Ἐπίσης, θά δημιουργηθοῦν ποιμαντικά προβλήματα, γιατί εἶμαι σίγουρος ὅτι δέν θά ἐφαρμοσθῆ ἀπό ὅλους τους Ἱεράρχες, πολύ δέ περισσότερο ἀπό ὅλους τους Ἱερεῖς καί τούς ψάλτες. Ἐπειδή στά διάφορα διαμερίσματα τῆς χώρας μᾶς ὁ πληθυσμός ἔχει τίς δικές του προτιμήσεις, εἶναι ἐνδεχόμενο μιά συγκεκριμένη ἀπόφαση νά μήν ἐφαρμοσθῆ ἀπό τούς Μητροπολίτες. Ἀλλά καί ἄν οἱ Μητροπολίτες θελήσουν νά ἐφαρμόσουν μιά ἀπόφαση, τότε ἐνδεχομένως δέν θά ὑπακούσουν μερικοί Κληρικοί καί ψάλτες. Ὅλοι μας ἔχουμε ὑπ’ ὄψη παρόμοια φαινόμενα.

Δεύτερον. Νά υἱοθετηθῆ ἡ ἄποψη τοῦ διακεκριμένου λειτουργιολόγου Καθηγητού κ. Ἰωάννου Φουντούλη, περί τῆς ἀλλαγῆς τοῦ τροπαρίου ἀπό “νίκας τοῖς βασιλεύσι” σέ “νίκας τοῖς εὐσεβέσι”. Μάλιστα, ὁ κ.Καθηγητής αἰτιολογεῖ ἐπαρκῶς τήν ἄποψή του αὐτή, χρησιμοποιώντας ἐπιχειρήματα καί ἀπό τήν ἱστορία τῆς λατρείας καί ἀπό τήν ποιμαντική διάκριση τῶν παλαιοτέρων ἐκκλησιαστικῶν ἀρχόντων καί ἀπό τίς λειτουργικές ἀνάγκες τῶν συγχρόνων Χριστιανῶν (βλ. Ἰωάννου Φουντούλη: Ἀπαντήσεις εἰς λειτουργικᾶς ἀπορίας, τόμ. Δ', ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας, σέλ. 56-59).

Τρίτον. Νά δοθῆ ἡ δυνατότητα σέ μερικούς Ἀρχιερεῖς, οἱ ὁποῖοι στήν περιφέρειά τους ἔχουν ἰδιαίτερο πρόβλημα, νά χρησιμοποιοῦν τό τροπάριο αὐτό μέ τήν ἀρχική του μορφή “νίκας τοῖς βασιλεύσι”, ἀλλά καί αὐτοί, ὅταν εὑρίσκεται παρών ὁ Πρόεδρος τῆς Δημοκρατίας, ὁ Πρωθυπουργός κλπ., χάριν ποιμαντικῶν λόγων ἅς τό ψάλλουν μέ τήν ἀλλαγή “νίκας τοῖς εὐσεβέσι κατ’ ἐναντίων δωρούμενος”.

Τελειώνοντας, θά ἤθελα μέ μεγάλο σεβασμό νά πῶ: πρός Θεοῦ μήν καταλήξουμε σέ ἀπόφαση γιά τήν διατήρηση τοῦ τροπαρίου αὐτοῦ μέ τήν ἐπίμαχη φράση (τοῖς βασιλεύσι), γιατί ἀπό τήν πρώτη ἡμέρα θά τεθοῦν τά σπέρματά της μή ἐφαρμογῆς αὐτῆς τῆς ἀποφάσεως.