Κύριο ἄρθρο: Ὁ Ὀρθόδοξος μοναχισμὸς καὶ ἡ ἐκκοσμίκευσή του

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Τὸ κείμενο αὐτὸ ἀποτελεῖ τὴν εἰσαγωγὴ ἀπὸ τὸ ἀνάτυπο “Ὁ Ὀρθόδοξος Μοναχισμὸς καὶ ἡ ἐκκοσμίκευση του”.

Ὁ Μοναχισμὸς εἶναι ἡ δόξα τῆς Ἐκκλησίας, ἀφοῦ μέσα στὶς τάξεις τοῦ ἀσκήθηκαν καὶ ἁγιάσθηκαν πολλοὶ ἅγιοι ποὺ συγκαταλέγονται στὸ ἁγιολόγιο τῆς Ἐκκλησίας μας. Οἱ μοναχοὶ ἀποτελοῦν “στρατὸν ἱερόν, θεῖον καὶ πάγκαλον τάγμα” (ἄγ. Θεόδωρος Στουδίτης) καὶ συγκαταλέγονται στὴν μοναχικὴ καὶ ἀγγελικὴ Πολιτεία, κατὰ τὸν λόγο τοῦ ἁγίου Εὐσταθίου Θεσσαλονίκης: “τὸ ἀγγελικὸν ὑμῶν ἐπάγγελμα ἀδιάψευστον τηρήσατε, οὐρανίως πορευόμενοι”. Κατὰ τὸν μγ' Κανόνα τῆς ἐν Τρούλλω Στ’ Οἰκουμενικῆς Συνόδου ἡ μοναχικὴ πολιτεία στηλογραφεῖ τὴν ἐν μετανοία ζωήν. Γράφουν οἱ ἅγιοι Πατέρες τῆς Συνόδου: “Ὡς οὒν τῆς μοναχικῆς πολιτείας τὴν ἐν μετανοία στηλογραφούσης ζωὴν ἠμίν, τῷ γνησίως ταύτη προστιθεμένω, συνευδοκούμεν”. Τὰ ἰδιαίτερα σημεῖα αὐτοῦ του κανόνος εἶναι ἀφ’ ἑνὸς μὲν ἡ στηλογραφία ποὺ σημαίνει τὴν ἐπιγραφὴ ἡ ὁποία τίθεται στὴν στήλη, καὶ στὴν περίπτωσή μας σημαίνει ὅτι ἡ μοναχικὴ πολιτεία στηλογραφεῖ τὴν ζωὴ τῆς μετανοίας, ἀφ’ ἑτέρου δὲ ὅτι χρειάζεται κανεὶς νὰ προσέρχεται στὴν μοναχικὴ πολιτεία γνησίως. Καὶ τότε, ὅταν διασώζωνται αὐτὰ τὰ δύο γνωρίσματα, ἡ Ἐκκλησία συνευδοκεῖ καὶ ἐπευλογεῖ τὴν μοναχικὴ ζωὴ καὶ τὸν ἀσκούμενο μέσα σὲ αὐτὴν τὴν πολιτεία.

Ὁ Ζωναρᾶς, ἐρμηνεύοντας αὐτὸν τὸν ἱερὸν κανόνα, γράφει: “ὡς γὰρ ἡ στήλη δείκνυσιν ἠμὶν καὶ τὸ σῆμα τοῦ στηλογραφομένου, οὕτω καὶ τὸ μοναχικὸν ἐπάγγελμα τὴν μετάνοιαν ἠμὶν ὑπογράφει καὶ σχηματίζει, καὶ ταύτης μεμνῆσθαι παρασκευάζει διηνεκώς”. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι μόνον ἡ μετάνοια εἶναι ὁ πραγματικὸς σκοπὸς τῆς μοναχικῆς πολιτείας. Καὶ ὅποιος ἀπομακρύνεται ἀπὸ αὐτὸν τὸν σκοπὸ δὲν ζῆ τὸν ἀληθινὸ μοναχισμό.

Διὰ μέσου των αἰώνων ὅπως σὲ ὅλες τὶς ἐκφάνσεις τῆς ἐκκλησιασικῆς ζωῆς εἰσήχθη ὁ πειρασμὸς τῆς ἐκκοσμικεύσεως, τὸ ἴδιο συμβαίνει καὶ στὴν ἀγγελικὴ μοναχικὴ πολιτεία. Ὑπῆρξαν μοναχοὶ ποὺ ἀπομακρύνθηκαν ἀπὸ τὸν σκοπὸ τῆς μοναχικῆς πολιτείας, ἔχασαν τὸν ἀληθινὸ προσανατολισμὸ ποὺ εἶναι ἡ μετάνοια, διὰ τῆς ὁποίας προγεύονται τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ. Ἀκριβῶς γιὰ τὸν λόγο αὐτὸν χρειάσθηκε οἱ ἅγιοι Πατέρες νὰ προσδιορίσουν τὸν σκοπὸ καὶ τὰ πλαίσια μέσα στὰ ὁποῖα ἐξασκεῖται ὁ ὀρθόδοξος μοναχισμός. Μάλιστα χαρακτηριστικὸς εἶναι ὁ ἰη' Κανόνας τῆς Δ' Οἰκουμενικῆς Συνόδου: “Εἰ τινὲς τοίνυν κληρικοί, ἢ μονάζοντες, εὐρεθεῖεν συνομνύμενοι, ἢ φατριάζοντες, ἢ κατασκευᾶς τυρεύοντες ἐπισκόποις, ἢ συγκληρικοῖς, ἐκπιπέπτωσαν πάντη τοῦ οἰκείου βαθμού”. Κατὰ τὸν Ζωναρὰ συνωμοσία εἶναι “τὸ τινὰς κατὰ τινῶν βουλεύσασθαι, καὶ ἀλλήλους ὄρκοις συνδῆσαι, ἀποστῆναι τοῦ ἀτόπου βουλεύματος, μέχρις ἂν τοῦτο ἐκτελεσθείη”. Φατρία δὲ εἶναι “κακοθελὲς διαβούλιον, καὶ συμφωνία τινῶν ἐπὶ πράξεσι φαύλαις”. Καὶ τυρεία εἶναι τὸ “σκληρὰ καὶ πονηρὰ κατασκευάζοντας”.

Ἡ ἐκκοσμίκευση τοῦ ὀρθοδόξου μοναχισμοῦ ἔγκειται στὸ ὅτι ἀλλοιώνεται ὁ σκοπός του, ποὺ εἶναι ἡ μετάνοια διὰ τῆς ὁποίας ἀποκτᾶ ὁ μοναχὸς τὴν θέωση, καὶ ἀκόμη στὸ ὅτι χάνεται καὶ ἡ ἡσυχαστικὴ μέθοδος, διὰ τῆς ὁποίας ὁ ἄνθρωπος φθάνει στὴν μέθεξη τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ. Ἐπίσης, ἐκκοσμίκευση τῆς μοναχικῆς πολιτείας εἶναι ὅταν, ἀφοῦ ἀλλοιώνεται ὁ σκοπός της, οἱ μοναχοὶ ἐνεργοῦν ὡσὰν νὰ εἶναι Ἐπίσκοποι ἢ ἀσχολοῦνται μὲ ἐμπορικὲς ἐπιχειρήσεις. Κατὰ τὸν Ζωναρὰ ποὺ ἑρμηνεύει τὸν ΣΤ' Κανόνα τῆς Πρωτοδευτέρας Συνόδου: “Οἱ τὴ μοναχικὴ ζωὴ συντασσόμενοι, ὡς τεθνηκότες τῷ βίω λογίζονται, ὥσπερ οὒν οἱ θανόντες οὐδὲν ἔχουσιν, οὕτως καὶ τοὺς μονάζοντας ὁ κανὼν ἀπαιτεῖ μηδὲν κεκτήσθαι”.

Ἀκριβῶς γιὰ νὰ διασφαλισθῆ ἡ μοναχικὴ πολιτεία καὶ νὰ μὴν ἐκτρέπεται ἀπὸ τὸν σκοπὸ γιὰ τὸν ὁποῖον ἀσκεῖται, τέθηκε στὴν δικαιοδοσία τοῦ Ἐπισκόπου. Ἄλλωστε, ὁ Ἐπίσκοπος εἶναι “εἰς τύπον καὶ τόπον τοῦ Χριστοὺ” καὶ διάδοχός των ἁγίων Ἀποστόλων. Ὁ Ἐπίσκοπος σὲ μιὰ ἐπαρχία εἶναι ἡ ὁρατὴ εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ. Οἱ Κανόνες τῆς Ἐκκλησίας ἀναφέρονται συχνὰ στὸν ἐπισκοποκεντρικὸ χαρακτήρα τοῦ μοναχισμοῦ. Χαρακτηριστικὸς εἶναι ὁ ἡ' Κανόνας τῆς Δ’ Οἰκουμενικῆς Συνόδου σύμφωνα μὲ τὸν ὁποῖον οἱ Κληρικοὶ τῶν πτωχείων καὶ μοναστηρίων καὶ μαρτυρίων “ὑπὸ τὴν ἐξουσίαν τῶν ἐν ἑκάστη πόλει ἐπισκόπων, κατὰ τὴν τῶν ἁγίων Πατέρων παράδοσιν, διαμενέτωσαν• καὶ μὴ κατὰ αὐθάδειαν ἀφηνιάτωσαν τοῦ ἰδίου ἐπισκόπου”. Καὶ στὴν συνέχεια λέγει ὅτι ὅσοι ἀνατρέπουν τὴν διατύπωση αὐτὴ καὶ δὲν ὑποτάσσονται στὸν Ἐπίσκοπό τους, ἂν εἶναι Κληρικοὶ ἐπιτιμῶνται βάσει τῶν ἱερῶν Κανόνων, ἂν εἶναι μονάζοντες καὶ λαϊκοὶ καθίστανται ἀκοινώνητοι.

Ὁ Ἀρχιμ. Γεώργιος, Καθηγούμενος τῆς Ἱερᾶς Μονῆς ὁσίου Γρηγορίου Ἁγίου Ὅρους στὸ βιβλίο του “Ἡ Ποιμαντικὴ διακονία κατὰ τοὺς Ἱεροὺς Κανόνας” γράφει: “ἡ ὑπαγωγὴ τῆς Μονῆς εἰς τὸν Ἐπίσκοπον ἀσφαλίζει αὐτὴν ἀπὸ κάθε μορφὴν ἐκκλησιαστικοῦ ἐγωκεντρισμοῦ, ἀποκλειστικισμοῦ καὶ αὐταρκείας. Διὰ τοῦ Ἐπισκόπου ἡ Μονὴ ἔχει τὴν ἀναφορὰν καὶ τὸν σύνδεσμόν της μεθ’ ὅλης της Ἐπισκοπῆς καὶ μετὰ τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας”. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι, ὅταν μιὰ Μονὴ διασπᾶ τὸν σύνδεσμό της μὲ τὸν Ἐπίσκοπό της, ζῆ στὴν πραγματικότητα μιὰ προσχισματικὴ κατάσταση.

Τὸ κείμενο ποὺ ἀκολουθεῖ, καὶ τὸ ὁποῖο πρωτοδημοσιεύθηκε στὸ περιοδικὸ “Διαβαση” (τεύχη 24, Μάρτιος-Ἀπρίλιος, καὶ 25, Μάϊος-Ἰούνιος 2000), παρουσιάζει τὴν ἀξία τοῦ ὀρθοδόξου μοναχισμοῦ, ἀλλὰ καὶ τὴν ἐκκοσμίκευσή του. Καὶ αὐτὸ εἶναι ἀπαραίτητο, γιατί ζοῦμε σὲ μιὰ ἐποχὴ στὴν ὁποία δημιουργεῖται μεγάλη σύγχυση ἀκόμη καὶ σὲ μεγάλους ἐκκλησιαστικοὺς θεσμούς, ὁπότε τὸ ἔργο τοῦ Ἐπισκόπου εἶναι νὰ ὀρθοτομῆ τὸν λόγο τῆς ἀληθείας, ἀκριβῶς ἐπειδὴ εἶναι ὁ ὑπεύθυνος γιὰ τὴν σωτηρία τοῦ ποιμνίου του, μέσα στὸ ὁποῖο συγκαταλέγονται καὶ οἱ μοναχοί. Γιατί θὰ εἶναι τραγωδία ἂν αὐτοὶ ποὺ ἐξέλεξαν τὴν μοναχικὴ πολιτεία γιὰ τὴν σωτηρία τους νὰ εὑρεθοῦν, ὅπως οἱ μωρὲς παρθένες ἐκτός του νυμφῶνος, γιατί δὲν εἶχαν φροντίσει νὰ ἔχουν ἔνδυμα γάμου, ἤτοι τὴν Χάρη τῆς νοερᾶς προσευχῆς, κατὰ τοὺς Πατέρας, τὴν ὀρθόδοξη συνείδηση καὶ τὸ ἐκκλησιαστικὸ φρόνημα.