Κύριο ἄρθρο: Ο Ορθόδοξος μοναχισμός και η εκκοσμίκευσή του

Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου

Το κείμενο αυτό αποτελεί την εισαγωγή από το ανάτυπο “Ο Ορθόδοξος Μοναχισμός και η εκκοσμίκευσή του”.

Ο Μοναχισμός είναι η δόξα της Εκκλησίας, αφού μέσα στις τάξεις του ασκήθηκαν και αγιάσθηκαν πολλοί άγιοι που συγκαταλέγονται στο αγιολόγιο της Εκκλησίας μας. Οι μοναχοί αποτελούν “στρατόν ιερόν, θείον και πάγκαλον τάγμα” (άγ. Θεόδωρος Στουδίτης) και συγκαταλέγονται στην μοναχική και αγγελική Πολιτεία, κατά τον λόγο του αγίου Ευσταθίου Θεσσαλονίκης: “τό αγγελικόν υμών επάγγελμα αδιάψευστον τηρήσατε, ουρανίως πορευόμενοι”. Κατά τον μγ' Κανόνα της εν Τρούλλω Στ’ Οικουμενικής Συνόδου η μοναχική πολιτεία στηλογραφεί την εν μετανοία ζωήν. Γράφουν οι άγιοι Πατέρες της Συνόδου: “Ως ουν της μοναχικής πολιτείας την εν μετανοία στηλογραφούσης ζωήν ημίν, τω γνησίως ταύτη προστιθεμένω, συνευδοκούμεν”. Τα ιδιαίτερα σημεία αυτού του κανόνος είναι αφ’ ενός μεν η στηλογραφία που σημαίνει την επιγραφή η οποία τίθεται στην στήλη, και στην περίπτωσή μας σημαίνει ότι η μοναχική πολιτεία στηλογραφεί την ζωή της μετανοίας, αφ’ ετέρου δε ότι χρειάζεται κανείς να προσέρχεται στην μοναχική πολιτεία γνησίως. Και τότε, όταν διασώζωνται αυτά τα δύο γνωρίσματα, η Εκκλησία συνευδοκεί και επευλογεί την μοναχική ζωή και τον ασκούμενο μέσα σε αυτήν την πολιτεία.

Ο Ζωναράς, ερμηνεύοντας αυτόν τον ιερόν κανόνα, γράφει: “ως γαρ η στήλη δείκνυσιν ημίν και το σήμα του στηλογραφομένου, ούτω και το μοναχικόν επάγγελμα την μετάνοιαν ημίν υπογράφει και σχηματίζει, και ταύτης μεμνήσθαι παρασκευάζει διηνεκώς”. Αυτό σημαίνει ότι μόνον η μετάνοια είναι ο πραγματικός σκοπός της μοναχικής πολιτείας. Και όποιος απομακρύνεται από αυτόν τον σκοπό δεν ζη τον αληθινό μοναχισμό.

Δια μέσου των αιώνων όπως σε όλες τις εκφάνσεις της εκκλησιασικής ζωής εισήχθη ο πειρασμός της εκκοσμικεύσεως, το ίδιο συμβαίνει και στην αγγελική μοναχική πολιτεία. Υπήρξαν μοναχοί που απομακρύνθηκαν από τον σκοπό της μοναχικής πολιτείας, έχασαν τον αληθινό προσανατολισμό που είναι η μετάνοια, δια της οποίας προγεύονται της Βασιλείας του Θεού. Ακριβώς για τον λόγο αυτόν χρειάσθηκε οι άγιοι Πατέρες να προσδιορίσουν τον σκοπό και τα πλαίσια μέσα στα οποία εξασκείται ο ορθόδοξος μοναχισμός. Μάλιστα χαρακτηριστικός είναι ο ιη' Κανόνας της Δ' Οικουμενικής Συνόδου: “Εί τινες τοίνυν κληρικοί, ή μονάζοντες, ευρεθείεν συνομνύμενοι, ή φατριάζοντες, ή κατασκευάς τυρεύοντες επισκόποις, ή συγκληρικοίς, εκπιπέπτωσαν πάντη του οικείου βαθμού”. Κατά τον Ζωναρά συνωμοσία είναι “τό τινάς κατά τινων βουλεύσασθαι, και αλλήλους όρκοις συνδήσαι, αποστήναι του ατόπου βουλεύματος, μέχρις αν τούτο εκτελεσθείη”. Φατρία δε είναι “κακοθελές διαβούλιον, και συμφωνία τινών επί πράξεσι φαύλαις”. Και τυρεία είναι το “σκληρά και πονηρά κατασκευάζοντας”.

Η εκκοσμίκευση του ορθοδόξου μοναχισμού έγκειται στο ότι αλλοιώνεται ο σκοπός του, που είναι η μετάνοια δια της οποίας αποκτά ο μοναχός την θέωση, και ακόμη στο ότι χάνεται και η ησυχαστική μέθοδος, δια της οποίας ο άνθρωπος φθάνει στην μέθεξη της Βασιλείας του Θεού. Επίσης, εκκοσμίκευση της μοναχικής πολιτείας είναι όταν, αφού αλλοιώνεται ο σκοπός της, οι μοναχοί ενεργούν ωσάν να είναι Επίσκοποι ή ασχολούνται με εμπορικές επιχειρήσεις. Κατά τον Ζωναρά που ερμηνεύει τον ΣΤ' Κανόνα της Πρωτοδευτέρας Συνόδου: “Οι τη μοναχική ζωή συντασσόμενοι, ως τεθνηκότες τω βίω λογίζονται, ώσπερ ουν οι θανόντες ουδέν έχουσιν, ούτως και τους μονάζοντας ο κανών απαιτεί μηδέν κεκτήσθαι”.

Ακριβώς για να διασφαλισθή η μοναχική πολιτεία και να μην εκτρέπεται από τον σκοπό για τον οποίον ασκείται, τέθηκε στην δικαιοδοσία του Επισκόπου. Άλλωστε, ο Επίσκοπος είναι “εις τύπον και τόπον του Χριστού” και διάδοχος των αγίων Αποστόλων. Ο Επίσκοπος σε μια επαρχία είναι η ορατή εικόνα του Χριστού. Οι Κανόνες της Εκκλησίας αναφέρονται συχνά στον επισκοποκεντρικό χαρακτήρα του μοναχισμού. Χαρακτηριστικός είναι ο η' Κανόνας της Δ’ Οικουμενικής Συνόδου σύμφωνα με τον οποίον οι Κληρικοί των πτωχείων και μοναστηρίων και μαρτυρίων “υπό την εξουσίαν των εν εκάστη πόλει επισκόπων, κατά την των αγίων Πατέρων παράδοσιν, διαμενέτωσαν· και μη κατά αυθάδειαν αφηνιάτωσαν του ιδίου επισκόπου”. Και στην συνέχεια λέγει ότι όσοι ανατρέπουν την διατύπωση αυτή και δεν υποτάσσονται στον Επίσκοπό τους, αν είναι Κληρικοί επιτιμώνται βάσει των ιερών Κανόνων, αν είναι μονάζοντες και λαϊκοί καθίστανται ακοινώνητοι.

Ο Αρχιμ. Γεώργιος, Καθηγούμενος της Ιεράς Μονής οσίου Γρηγορίου Αγίου Όρους στο βιβλίο του “Η Ποιμαντική διακονία κατά τους Ιερούς Κανόνας” γράφει: “η υπαγωγή της Μονής εις τον Επίσκοπον ασφαλίζει αυτήν από κάθε μορφήν εκκλησιαστικού εγωκεντρισμού, αποκλειστικισμού και αυταρκείας. Δια του Επισκόπου η Μονή έχει την αναφοράν και τον σύνδεσμόν της μεθ’ όλης της Επισκοπής και μετά της Καθολικής Εκκλησίας”. Αυτό σημαίνει ότι, όταν μια Μονή διασπά τον σύνδεσμό της με τον Επίσκοπό της, ζη στην πραγματικότητα μια προσχισματική κατάσταση.

Το κείμενο που ακολουθεί, και το οποίο πρωτοδημοσιεύθηκε στο περιοδικό “Διάβαση” (τεύχη 24, Μάρτιος-Απρίλιος, και 25, Μάϊος-Ιούνιος 2000), παρουσιάζει την αξία του ορθοδόξου μοναχισμού, αλλά και την εκκοσμίκευσή του. Και αυτό είναι απαραίτητο, γιατί ζούμε σε μια εποχή στην οποία δημιουργείται μεγάλη σύγχυση ακόμη και σε μεγάλους εκκλησιαστικούς θεσμούς, οπότε το έργο του Επισκόπου είναι να ορθοτομή τον λόγο της αληθείας, ακριβώς επειδή είναι ο υπεύθυνος για την σωτηρία του ποιμνίου του, μέσα στο οποίο συγκαταλέγονται και οι μοναχοί. Γιατί θα είναι τραγωδία αν αυτοί που εξέλεξαν την μοναχική πολιτεία για την σωτηρία τους να ευρεθούν, όπως οι μωρές παρθένες εκτός του νυμφώνος, γιατί δεν είχαν φροντίσει να έχουν ένδυμα γάμου, ήτοι την Χάρη της νοεράς προσευχής, κατά τους Πατέρας, την ορθόδοξη συνείδηση και το εκκλησιαστικό φρόνημα.