Ἐπίκαιροι Σχολιασμοί: Μιὰ νέα Χριστολογία

του Πρωτ. π. Θωμά Βαμβίνη

Τα δόγματα της Εκκλησίας είναι το θεμέλιο της ζωής της. Εκφράζουν την πίστη που σώζει. Γι’ αυτό ο άγιος Μάξιμος ο ομολογητής στο έργο του Μυσταγωγία, στο οποίο αναλύει την θ. Λειτουργία, λέει ότι η ομολογία του Συμβόλου της Πίστεως -η απαγγελία, δηλαδή, του “Πιστεύω”- στη θ. Λειτουργία “προδηλώνει τη μυστική ευχαριστία, που θα κάνουμε στην άλλη ζωή, για τους θαυμαστούς λόγους και τρόπους της πάνσοφης Πρόνοιας του Θεού για μάς”. Η αλλοίωση των δογμάτων, ιδιαίτερα των δογμάτων που αφορούν το πρόσωπο του Χριστού, αλλοιώνει την ζωή, γιατί μας υποδεικνύει ένα τέλος στην πνευματική μας πορεία διαφορετικό από αυτό που μας αποκάλυψε ο Θεός “εν προσώπω Ιησού Χριστού”.

Σημείωσα τα παραπάνω, επειδή θέλω να ασχοληθώ στη συνέχεια με μια καινοφανή χριστολογία, που ήλθε τελευταία στο φως της δημοσιότητας, στο περιοδικό Η Βασιλεία των Ουρανών (τεύχος 47), η οποία θα μπορούσε να ονομασθή “μοναχική χριστολογία”. Ο χαρακτηρισμός “μοναχική” δεν υποδηλώνει καμμιά μομφή εναντίον του ορθοδόξου μοναχισμού, ο οποίος κατά τον Αββά Ισαάκ τον Σύρο αποτελεί καύχημα της Εκκλησίας. “Καύχημα γαρ της του Χριστού Εκκλησίας η μοναχική πολιτεία”. Ο προσδιορισμός “μοναχική” στον όρο “χριστολογία” θέλει να δηλώση την μερικότητα των αντιλήψεων που θέλω να σχολιάσω σε σχέση με την καθολικότητα της ευαγγελικής αλήθειας, διότι γίνεται λόγος για τον Χριστό με απολυτοποιήσεις αυτονομημένων προσωπικών εμπειριών, ή ακόμη με σκοπιμότητα, προκειμένου να εξασφαλισθή, μέσα από το δόγμα περί Χριστού, άλλοθι σε προσωπικές επιλογές και εκκλησιαστικές δραστηριότητες.

Η σχολιαζόμενη διδασκαλία έχει διατυπωθή σε ερωταποκρίσεις. Συγκεκριμένα, στο ερώτημα για την θέση του μοναχισμού απέναντι στον κόσμο ή, κατά την χαρακτηριστική διατύπωση της ερώτησης, για το “τί διδάσκει ο Μοναχισμός και τί ζουν οι Μοναχοί ως προς τον κόσμο και τα κοσμικά”, δίνεται απάντηση με βάση την ένταξη του Χριστού στην τάξη των μοναχών! Ο Χριστός, σύμφωνα με την χριστολογία που αναπτύσσεται στην απάντηση, δεν προβάλλεται ως η Κεφαλή του σώματος της Εκκλησίας, η οποία έχει μέλη ανθρώπους με ποικίλα χαρίσματα, διάφορες πνευματικές ηλικίες, ανόμοιες εξωτερικές συνθήκες ζωής και διαφορετικές επιλογές στον τρόπο της επίγειας ζωής τους, διότι άλλοι είναι έγγαμοι, άλλοι άγαμοι στον κόσμο, άλλοι μοναχοί σε Κοινόβιο, άλλοι αναχωρητές στην έρημο, άλλοι κληρικοί, άλλοι λαϊκοί. Ο Χριστός προβάλλεται ως ιδρυτής του μοναχισμού και ως ο πρώτος μοναχός, ο οποίος, αν και ευλόγησε τον Γάμο, “δέν νυμφεύθηκε, δεν έκανε παιδιά, δεν έκανε αυτό που λέει ο κόσμος οικογένεια”. Έζησε “μέσα στην οικογένεια ενός κοινοβίου ανδρών”, ως Ηγούμενος με τους μοναχούς Αποστόλους. Επανειλημμένως μάλιστα χαρακτηρίζεται ως “ο Άγιος Μοναχός Ιησούς Χριστός”, ο οποίος “έζησε ο ίδιος σαν Μοναχός και εκάλεσε τους ανθρώπους στην Μοναχική ζωή”.

Θέλω να επισημάνω πολύ συνοπτικά τρία σημεία:

Πρώτον, η διατύπωση του ερωτήματος: “Τί διδάσκει ο Μοναχισμός και τί ζουν οι Μοναχοί ως προς τον κόσμο και τα κοσμικά;” δηλώνει αιρετική προδιάθεση. Φανερώνει μια διαφοροποίηση του μοναχισμού από την Εκκλησία, μια αυτονόμησή του, σαν να είναι κάτι το ξεχωριστό από αυτήν. Τους βαπτισμένους στο όνομα της Αγίας Τριάδος δεν τους ενδιαφέρει “τί διδάσκει ο Μοναχισμός” για τον εαυτό του, αλλά τί διδάσκει η Εκκλησία για τον μοναχισμό και για τον κόσμο, διότι, κατά τον απόστολο Παύλο, η Εκκλησία είναι “στύλος και εδραίωμα της αληθείας”. Μοναχισμό έχουν και οι Ινδουϊστές και οι Μουσουλμάνοι και οι Παπικοί. Αυτό που διαφοροποιεί τον ορθόδοξο μοναχισμό από τους ετερόδοξους και ετερόθρησκους μοναχισμούς είναι ότι ζη και αναπτύσσεται οργανικά ενταγμένος μέσα στο σώμα της Εκκλησίας. Πρωτεύον και θεμελιώδες είναι το μυστήριο της Εκκλησίας, μέσα στο οποίο οφείλει να είναι ενταγμένος ο μοναχισμός, αν θέλη να είναι ορθόδοξος.

Δεύτερον, ο χαρακτηρισμός του Χριστού ως “Αγίου Μοναχού” τον δεσμεύει στον παρόντα αιώνα, στον αιώνα της μετανοίας και της ασκήσεως. Τον συνδέει με το κομποσχοίνι, τις μετάνοιες, την υπακοή σε Γέροντα (τήν οποία κάποιοι ανεξαρτητοποιούν από τον Επίσκοπο)! Σύμφωνα με τον άγιο Ιωάννη τον Σιναΐτη “Μοναχός εστι, βία φύσεως διηνεκής, και φυλακή αισθήσεων ανελλιπής”. Αν ονομάσουμε τον Χριστό “μοναχό” με την έννοια που δίνει ο άγιος Ιωάννης ο Σιναΐτης, ο οποίος εκφράζει το πραγματικό περιεχόμενο του ορθόδοξου μοναχισμού, τότε πέφτουμε στην αίρεση του Καζαντζάκη, που ήθελε τον Χριστό να αγωνίζεται εναντίον των παθών του. Η βία της φύσεως συνδέεται με την αμαρτία και την ανυποταξία στο θέλημα του Θεού. Ο Χριστός, με την άσπορη σύλληψή Του, ήταν παντελώς άσχετος με την αμαρτία. Ακόμη και τα αδιάβλητα πάθη της πείνας, της δίψας, του κόπου κ.τ.λ. ήταν υποκείμενα στη θέλησή Του. Ήθελε να πεινά, και πεινούσε, ήθελε να διψά, και διψούσε. Όταν, λοιπόν, τον συναριθμούμε στην χορεία των μοναχών, τον υποβιβάζουμε από αρχέτυπο της δημιουργίας σε αγωνιζόμενο να φθάση στο “καθ’ ομοίωσιν”. Αυτό αποτελεί βλασφημία. Για να γίνη καλύτερα κατανοητό το πράγμα, θυμίζω ότι σύμφωνα με τους κανόνες της Εκκλησίας “Αι γαρ των Μοναχών συνθήκαι υποταγής λόγον επέχουσι και μαθητείας, αλλ’ ουχί διδασκαλίας, ή προεδρείας, ουδέ ποιμαίνειν άλλους, αλλά ποιμαίνεσθαι επαγγέλλονται”(Πηδάλιο σελ. 364). Ο Χριστός, βέβαια, δεν έδειξε ποτέ ότι ήταν υποτεταγμένος στις “συνθήκες” των μοναχών. Είπε κάποτε χαρακτηριστικά στους μαθητές Του: “υμείς δε μη κληθήτε ραββί· είς γαρ υμών εστίν ο διδάσκαλος ο Χριστός.... μηδέ κληθήτε καθηγηταί· είς γαρ υμών εστιν ο καθηγητής, ο Χριστός”. Ονομάζοντας τον Χριστό “Άγιο Μοναχό” τον υποβιβάζουμε από “καθηγητή” και “διδάσκαλο” σε “μαθητή” και “ποιμαινόμενο”.

Ο Χριστός είναι “εικών του Θεού του αοράτου” και ο άνθρωπος είναι εικόνα του Χριστού, διότι πλάστηκε “κατά την εικόνα του Θεού”. Σύμφωνα με τον άγιο Μάξιμο τον ομολογητή ο Χριστός είναι ο “θείος σκοπός” της δημιουργίας, το “μακάριο τέλος”, για το οποίο δημιουργήθηκαν τα πάντα. Στην Αποκάλυψη ο Χριστός λέει για τον εαυτό Του ότι είναι “τό Α και το Ω, ο πρώτος και ο έσχατος, η αρχή και το τέλος”. Είναι δηλαδή αυτός που υπήρχε πριν από κάθε δημιουργία, αλλά και αυτός που διαρκώς θα υπάρχη, γιατί δεν υπόκειται σε φθορά, τροπή, αλλοίωση, θάνατο· είναι η δημιουργική αρχή των κτισμάτων, αλλά και το “τέλος” τους, δηλαδή, “ο ύψιστος σκοπός” τους, όπως ερμηνεύει ο Π. Τρεμπέλας. Η ομοίωση με τον Χριστό δεν είναι ο σκοπός των μοναχών μόνον, αλλά όλων των ανθρώπων. Αν εγκλείσουμε το “μακάριο τέλος” των κτισμάτων στο πλαίσιο του μοναχισμού, αφήνουμε έξω από αυτό πλειάδα αγίων, των οποίων τις πρεσβείες διαρκώς ζητά η Εκκλησία.

Τρίτον, στην προβολή του Χριστού ως “Αγίου Μοναχού” διαφαίνεται η σκοπιμότητα υπερβάσεως των ορίων του παραδοσιακού μοναχισμού. Με πρότυπο τον “μοναχό Χριστό” ο μοναχισμός έχει την πρόφαση να βγαίνη έξω από τα όριά του και να αναπτύσση δραστηριότητες που ανήκουν στους Αρχιερείς. Ο Χριστός είναι ο “Ποιμήν ο καλός” ως ο Μέγας Αρχιερεύς. Η αρχιερωσύνη του Χριστού, δια των αποστόλων, δόθηκε στους κατά τόπους Επισκόπους, οι οποίοι είναι “εις τύπον και τόπον της παρουσίας του Χριστού”, ενώ οι μοναχοί, σύμφωνα με τον άγιο Διονύσιο των αρεοπαγίτη, ανήκουν στην τάξη των λαϊκών, των ποιμαινομένων. Γνωρίζω “από αυτά που διάβασα στα βιβλία για τον μοναχισμό” ότι οι μοναχοί οφείλουν να ζουν εν σιωπή την μετάνοια και τον θρήνο του Αδάμ. Με την προσευχή που αναπτύσσουν μέσα τους και την σταδιακή υπέρβαση των εμπαθών εξαρτήσεων από τα στοιχεία του κόσμου, εμπνέουν τους πιστούς στην εν Χριστώ ζωή και έτσι βοηθούν τους Ποιμένες. Ευτυχώς πάντως που υπάρχουν βιβλία αγίων μοναχών στα οποία παρουσιάζεται ο αληθινός μοναχισμός και έτσι μπορούμε να αντιληφθούμε τον εκκοσμικευμένο, αλλοτριωμένο και πλανεμένο μοναχισμό.

Οι μοναχοί είναι κατ’ εξοχήν πρότυπα μετανοίας. Μπορούμε να εντάξουμε τον Χριστό σ’ αυτήν την κατηγορία; Η προπτωτική και η εσχατολογική παρθενία της ανθρώπινης ύπαρξης δεν μπορεί να δικαιολογήση μια τέτοια ύβρη. Είναι πολύ επικίνδυνο να προβάλουμε στον Χριστό την δική μας πεπερασμένη και μερική εμπειρία. Ο Χριστός είναι η κεφαλή της Εκκλησίας, είναι το κεφάλαιο της Σωτηρίας, είναι το Φώς του κόσμου και η Ζωή των ανθρώπων. Είναι το πρότυπο όλων μας.