Ναυπάκτου κ. Ιεροθέου: Το πολιτισμικό μας πρότυπο

Μνήμη τῆς Ἐνδοξης καὶ Πονεμένης Ρωμηοσύνης

Στην Ευρώπη δεν είμαστε οι φτωχοί συγγενείς, δηλαδή δεν είμαστε ένας λαός που δεν έχουμε τίποτε να προσφέρουμε, αλλά έχουμε μια παράδοση που μπορεί να δώση νόημα ζωής στον σύγχρονο άνθρωπο και γι’ αυτό έχουμε ένα λαμπρό πολιτισμό. Είναι γνωστόν ότι ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός, που στηρίζεται περισσότερο στην τεχνολογία και μάλιστα στην ηλεκτρονική τεχνολογία δημιουργεί τεράστια προβλήματα, αφήνει τον άνθρωπο σε πραγματικά αδιέξοδα, γιατί δεν μπορεί να του δώση απαντήσεις στα διάφορα υπαρξιακά ερωτήματα που τον απασχολούν. Και ένας πολιτισμός που δεν απαντά σε αυτά τα προβλήματα δεν μπορεί να επιζήση. Η ιστορία διδάσκει ότι ένας πολιτισμός έχει την δυνατότητα να επιζήση εάν προσλαμβάνη τις ανησυχίες του ανθρώπου και τις αντιμετωπίζει κατά θετικό τρόπο. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο και ο ελληνορθόδοξος πολιτισμός έχει μια διαχρονική αξία και προοπτική. Αυτό διαθέτουμε εμείς οι Ορθόδοξοι.

Έχουμε μια δυνατή παράδοση, που βιώθηκε στο παρελθόν και μάλιστα σε ένα συγκεκριμένο Κράτος, που λέγεται Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ή όπως το μάθαμε να το ονομάζουμε το Βυζάντιο.

Τελευταία, διάβασα ένα καταπληκτικό βιβλίο, που λέγεται “Βυζαντινή υψηλή στρατηγική (6ος - 11ος αιώνας)” και είναι γραμμένο από τον Χαράλαμπο Παπασωτηρίου, που είναι Καθηγητής Στρατηγικών σκοπών του Παντείου Πανεπιστημίου, καθώς επίσης και Ερευνητής στο Ιστιτούτο Διεθνών σχέσεων στο Πάντειο και Ειδικός Σύμβουλος στην Σχολή Εθνικής Αμύνης. Πρόκειται για μία διδακτορική διατριβή, που είναι μοναδική στο είδος της, γιατί παρουσιάζει την μεγάλη στρατηγική που είχε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, αυτή που την βοήθησε να επιζήση πάνω από χίλια χρόνια.

Θα ήθελα να τονίσω μερικά ενδιαφέροντα σημεία από το βιβλίο αυτό.

α) Το ένα σημείο είναι η εννοιολογική ανάλυση του όρου στρατηγική. Ο συγγραφεύς τονίζει ότι στην υψηλή στρατηγική αναμειγνύονται τρία στοιχεία. Το ένα είναι αυτό που αφορά τις συγκρούσεις μεταξύ των κυρίαρχων Κρατών. Η ιστορία των πολέμων αποτελεί ένα μεγάλο τμήμα της ιστορίας της ανθρωπότητος. Ο πόλεμος είναι αποτέλεσμα μερικών διεργασιών, καθώς επίσης και αιτία άλλων ανακατατάξεων και αλλαγών. Το άλλο στοιχείο είναι αυτό που αφορά την συνεργασία μεταξύ των κυρίαρχων Κρατών, και αυτό επιτυγχάνεται με την διπλωματία. Και το τρίτο στοιχείο που συνδέεται με τον όρο στρατηγική είναι αυτό που αφορά την διαχρονική τάση των ανεπτυγμένων πολιτισμών. Όταν κάνουμε λόγο για στρατηγική εννοούμε την μικροσκοπική στρατηγική, που είναι η επιστήμη εκείνη που αναλύει τους πολέμους και την μακροσκοπική στρατηγική, που είναι η υψηλή στρατηγική μεταξύ των Κρατών κατά την περίοδο του πολέμου και της ειρήνης.

β) Ο συγγραφεύς διεξοδικά αναλύει τους διαφόρους τύπους της υψηλής στρατηγικής όπως τους καθορίζει η επιστήμη της στρατηγικής. Ο ένας τύπος είναι η στρατηγική της ανάσχεσης ή επέκτασης, σύμφωνα με την οποία το Κράτος αναπτύσσει τις δικές του δυνάμεις, είτε για να αμυνθή κατά μιας επιθέσεως άλλου Κράτους, είτε για να επιβληθή σε άλλο Κράτος. Ο άλλος τύπος στρατηγικής είναι η στρατηγική των συμμαχιών. Σύμφωνα με αυτήν ένα Κράτος συμμαχεί με άλλες δυνάμεις που αντιμετωπίζουν μια κοινή απειλή ή έχουν άλλου είδους κοινά συμφέροντα. Το τρίτο είδος της στρατηγικής είναι η στρατηγική των εξισορροπήσεων σύμφωνα με την οποία ένα Κράτος εξουδετερώνει τις απειλές ενός άλλου Κράτους με τις ισορροπίες μεταξύ άλλων δυνάμεων. Και το τέταρτο είδος στρατηγικής είναι η στρατηγική του κατευνασμού, σύμφωνα με την οποία ένα Κράτος αντιμετωπίζει μια απειλή με διάφορες παραχωρήσεις είτε μονομερών είτε αμοιβαίων και με αυτόν τον τρόπο υπερβαίνει την αντιπαλότητα, την δύναμη του αντιπάλου.

γ) Αφού γίνεται αυτή η ανάλυση, στην συνέχεια ο συγγραφεύς προχωρεί στην ανάπτυξη του θέματος ότι η Βυζαντινή Αυτοκρατορία άσκησε δια μέσου των αιώνων όλα τα είδη της υψηλής αυτής στρατηγικής στον πιο τέλειο και ολοκληρωμένο βαθμό και γι’ αυτό επέζησε χίλια χρόνια όσο κανένα άλλο Κράτος και καμμιά άλλη Αυτοκρατορία του Δυτικού κόσμου. Κατά διαφόρους εποχάς ακολούθησε και τα τέσσερα αυτά είδη της στρατηγικής, κυρίως όμως επέμενε στην στρατηγική των εξισορροπήσεων, των συμμαχιών και των κατευνασμών. Και μάλιστα ισχυρίζεται ότι όσο ένα Κράτος στηριζόταν περισσότερο σε αυτές, στην υπέρβαση των κρίσεων με συμμαχίες, εξισορροπήσεις και κατευνασμούς προκειμένου να κυριαρχήση και να εξουδετερώση τις άλλες δυνάμεις, και δεν χρησιμοποίησε μόνον τους πολέμους, τόσο και περισσότερο έδειχνε ότι ακολουθούσε υψηλή στρατηγική. Αναφέρει μάλιστα πολλά παραδείγματα από την Βυζαντινή Ιστορία και πώς το Βυζάντιο εξουδετέρωνε τους ποικίλους εχθρούς, Αβάρους, Πέρσας, Φράγκους, Σλάβους κ.λ.π.

Ο συγγραφεύς παρατηρεί: “Η ιδιαιτερότητα της Βυζαντινής περίπτωσης πηγάζει από τον συνδυασμό τριών στοιχείων. Πρώτον, το Βυζάντιο αντιμετώπιζε κατά το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του τουλάχιστον μία δύναμη στρατιωτικά ισχυρότερή του, και ενίοτε περισσότερες από μία. Δεύτερον, το Βυζάντιο υπήρξε παρά ταύτα η μακροβιότερη πρωταγωνιστική δύναμη στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού. Τρίτον, κατόρθωσε να εξαπλώσει τον πολιτισμό του σε μεγάλες απολίτιστες ή ημιβάρβαρες περιοχές του ευρύτερου περιβάλλοντός του με συνέπειες που συνεχίζουν σήμερα να επηρεάζουν τις πολιτισμικές παραδόσεις ενός σημαντικού μέρους της ευρασιατικής ηπειρωτικής μάζας”.

“Οι Βυζαντινοί συνδύαζαν την μακροπρόθεσμη προσήλωση στην οικουμενική τους ιδεολογία με την βραχυπρόθεσμη πολιτική ευελιξία”. Το Βυζάντιο κυριαρχούσε στον κόσμο όχι τόσο με τα όπλα, αλλά με την ανάπτυξη και διάδοση του πολιτισμού του. “Το μακροβιότερο επίτευγμα της βυζαντινής υψηλής στρατηγικής ήταν η προώθηση μιας διεθνούς τάξης, βασισμένης στον βυζαντινό πολιτισμό, που εξέφραζε τον αταλάντευτο ιδεολογικό οικουμενισμό του Βυζαντίου”. Και το εκπληκτικότερο είναι ότι το Βυζάντιο άφησε μια μεγάλη πολιτιστική κληρονομιά, που επεκτάθηκε σε μεγαλύτερες γεωγραφικές περιοχές από την επικράτειά του, ακόμη και μετά την πτώση του Βυζαντίου παραμένει αυτή η πολιτιστική κληρονομιά και αλλοιώνει σήμερα και την κοινωνική και πολιτική ζωή του Δυτικού κόσμου. Πολλοί άνθρωποι του Δυτικού κόσμου μελετούν και επιδιώκουν να ζήσουν αυτόν τον πολιτισμό, που καλλιέργησε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

“Η εξάπλωση του βυζαντινού πολιτισμού προϋπέθετε την επιβίωση του Βυζαντίου ως μεγάλης δύναμης σε ένα σκληρά ανταγωνιστικό διεθνές σύστημα. Η εξαιρετική μακροβιότητα του Βυζαντίου ως πρωταγωνιστικού διεθνούς κέντρου ήταν αποτέλεσμα μιας υψηλής στρατηγικής που απέφευγε τις μετωπικές στρατιωτικές συγκρούσεις και αποδυνάμωνε τους αντιπάλους με έμμεσες στρατηγικές”.

Αφού ο συγγραφεύς κάνει αυτήν την ανάλυση, στην συνέχεια συγκρίνει την υψηλή στρατηγική της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με άλλες στρατηγικές που ακολούθησαν άλλα Κράτη κατά τους νεωτέρους χρόνους. Αναφέρει την Γαλλική επανάσταση, τους τρεις πολέμους του Μπίσμαρκ (1864, 1866, 1970, 1971), τους δύο παγκοσμίους πολέμους, οι οποίοι μειονεκτούν έναντι της στρατηγικής του Βυζαντίου. Μόνο τα τελευταία χρόνια η Αμερική και η Σοβιετική Ένωση πλησίασαν για λίγο την υψηλή αυτή Βυζαντινή στρατηγική, αλλά όμως δεν μπόρεσαν να την φθάσουν.

Το Βυζάντιο κυριάρχησε με την αγάπη, τις εξισορροπήσεις, την θεολογία, τον μεγάλο πολιτισμό. Με αυτόν τον τρόπο διατηρούσε την ενότητα του λαού αποφεύγοντας τους εθνικισμούς, τους ρατσισμούς και άλλες τέτοιες καταστάσεις που παρατηρούμε στον δυτικό κόσμο.

Σήμερα αυτόν τον πολιτισμό τον διατηρεί η Ορθόδοξη Εκκλησία, με τις κατά τόπους Ορθόδοξες Εκκλησίες, που διατηρούν την αυτονομία τους, αλλά έχουν την ενότητα με τις άλλες Εκκλησίες κατά το τριαδικό δόγμα. Καθώς επίσης στην Ορθόδοξη Εκκλησία όλοι οι πιστοί αποτελούμε μέλη του ενός και ενιαίου Σώματος του Χριστού, και με αυτόν τον τρόπο υπερβαίνουμε τον εθνικισμό. Πρόκειται για μια διεθνή της αγάπης και του πολιτισμού.

Έχουμε ένα μοντέλο πολιτισμού και διακυβερνήσεως των λαών και πρέπει να το προβάλουμε ως μοντέλο διοικήσεως και κοινωνικής ζωής της Ευρώπης. Πρέπει να γίνουν Συνέδρια στο Κέντρο της Ευρώπης πάνω στο θέμα αυτό για να δούν και εκείνοι το μοντέλο αυτό και να το εισαγάγουν στην θεσμική εξέλιξη και μεταρρύθμιση της Ευρώπης. Και βέβαια πρέπει να μελετήσουν τον τρόπο με τον οποίο διοικείται η Ορθόδοξη Εκκλησία, ακόμη δε και το Άγιον Όρος, που είναι ένας οικουμενικός χώρος και διοικείται με τον καλύτερο τρόπο. Είναι σημαντικό ότι αυτή η υψηλή στρατηγική του Βυζαντίου βιώνεται σήμερα στην Ορθόδοξη Εκκλησία ανά τον κόσμο, αλλά και στον τρόπο διοικήσεως και ζωής του Αγίου Όρους.