Κύριο ἄρθρο: Ἡ ἰδεολογία τῆς παγκοσμιοποίησης καί τῆς ἀντιπαγκοσμιοποίησης

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου κ. Ἱεροθέου

(δημοσιεύθηκε στήν Κυριακάτικη Ἐλευθεροτυπία, τήν 5-8-2001)

Παρακολουθῶ μέ ἐξαιρετικό ἐνδιαφέρον ὅλες τίς ἀντιδράσεις ἐναντίον τοῦ πνεύματος τῆς λεγομένης παγκοσμιοποίησης, καθώς ἐπίσης καί ὅλα τα ἄρθρα πού δημοσιεύονται γιά τό κρίσιμο αὐτό θέμα. Ἄν καί γνωρίζω ὅτι εἶναι δύσκολο νά ἐκθέσω πλήρως τίς ἀπόψεις μου σέ ἕνα μικρό συνοπτικό ἄρθρο, ὡστόσο θά τό ἐπιχειρήσω.

Ἔκανα λόγο προηγουμένως γιά τό πνεῦμα τῆς παγκοσμιοποίησης, γιατί γνωρίζω ἀφ’ ἑνός μέν ὅτι ὑφίσταται διαφορά μεταξύ της παγκοσμιοποίησης καί τῆς παγκοσμιότητας, ἀφ’ ἑτέρου δέ ὅτι ἡ παγκοσμιοποίηση, ὅπως καί ὅλα τα κινήματα, δέν ἔχουν μόνον ἀρνητικά στοιχεῖα, ἀλλά καί θετικά, ἀφοῦ δί’ αὐτῆς ἐπιχειρεῖται μιά παγκόσμια ὤσμωση, μέ τήν βοήθεια τῆς τεχνολογίας, δεδομένου ὅτι ἡ παγκοσμιοποίηση συνδέεται στενά μέ τήν τεχνολογική ἐπανάσταση καί, βεβαίως, μέ ὁρισμένες προϋποθέσεις μπορεῖ νά γονιμοποιήση ἀκόμη περισσότερό το παγκόσμιο γίγνεσθαι.

Ἐκεῖνο ὅμως πού μέ ἐνοχλεῖ δημιουργικά εἶναι τό «πνεῦμα τῆς παγκοσμιοποίησης», ὁ ἰδεολογικός χῶρος καί ὁ τρόπος ἔκφρασης ὅλης αὐτῆς τῆς νοοτροπίας, ὅπως ἐνοχλοῦσε παλαιότερα τόν Max Weber τό πνεῦμα τοῦ καπιταλισμοῦ καί φυσικά ἔκανε τήν διάκριση: ἄλλο ὁ καπιταλισμός, ὁ ὁποῖος ὑπῆρχε σέ κάθε ἐποχή, καί ἄλλο τό πνεῦμα τοῦ καπιταλισμοῦ πού ἀναπτύχθηκε σέ μιά δεδομένη ἱστορική ἐποχή στήν Εὐρώπη, ὅταν ἀναπτύχθηκε ὁ ὀρθολογισμός.

Εἶναι γνωστόν ὅτι στήν Εὐρώπη δημιουργήθηκαν κατά τήν δεύτερη κυρίως χιλιετία διάφορα ἰδεολογικά καί κοινωνικά ρεύματα, πού καθόρισαν τήν ὅλη νοοτροπία τοῦ εὐρωπαϊκοῦ χώρου. Μεταξύ αὐτῶν εἶναι ὁ φεουδαλισμός, πού στηρίχθηκε στόν σχολαστικισμό τοῦ Μεσαίωνος, καθώς ἐπίσης καί ἡ μεταρρύθμιση μέ τήν ἀναγέννηση καί τόν διαφωτισμό, πού γεννήθηκαν ὡς ἀντίδραση στό προηγούμενο ρεῦμα.

Ὅμως καί τά δύο αὐτά ἰδεολογικά ρεύματα, συνδέθηκαν μέ οἰκονομικές καί κοινωνιολογικές ἀπόψεις, ἤτοι ὁ φεουδαλισμός, μέ τήν ἰδιαίτερη ρατσιστική του στρατοκρατία, συνδέθηκε μέ τόν καθολικισμό, καί ἡ μεταρρύθμιση σέ συνδυασμό μέ τήν ἀναγέννηση καί τόν διαφωτισμό συνδέθηκε μέ προτεσταντικούς κύκλους. Ἔτσι, ἡ ἀμερικανική νοοτροπία εἶναι ἕνα συνονθύλευμα μεταξύ μεταρρυθμίσεως, ἀναγέννησης καί διαφωτισμοῦ.

Γενικά ὁ φιλελευθερισμός, ὡς προτεσταντική νοοτροπία, συνδέθηκε μέ τόν καπιταλισμό καί ἦλθε σέ ἀντίθεση μέ τόν φεουδαλισμό μέ τήν σκληρή ρατσιστική καί ἐξουσιαστική του τάση. Αὐτά βέβαια λέγονται ἐδῶ κατά τρόπο τηλεγραφικό καί ἐντελῶς σχηματικά, χωρίς νά ἀποκλείη κανείς καί ποσοστιαῖες διαφοροποιήσεις.

Ἐκεῖνο, ὅμως, πού παρατηρῶ σήμερα εἶναι ὅτι τό πνεῦμα τῆς παγκοσμιοποίησης κάνει ἕναν συγκερασμό μεταξύ των δύο αὐτῶν ἰδεολογικό-οἰκονομικῶν ρευμάτων, ἀφοῦ συνδέει τόν νέο-φεουδαλισμό, ὡς τάση μιᾶς ρατσιστικῆς ἐξουσίας, κατά κάποιον τρόπο «στρατιωτικά» διαρθρωμένης, μέ τό νέο-φιλελεύθερο πνεῦμα τοῦ διαφωτισμοῦ. Πρόκειται γιά ἕνα μεῖγμα ἐκρηκτικό πού δέν μπορεῖ κανείς νά γνωρίζη τίς προεκτάσεις του καί τά ἀποτελέσματά του. Ἡ παγκοσμιοποίηση, δηλαδή, εἶναι ἕνας συνδυασμός νεοφεουδαρχίας καί νεοφιλελευθερισμοῦ, ἀφοῦ ὁ σύγχρονος φεουδαλισμός ἰδεολογοποιεῖται ἀπό τόν νεοφιλελευθερισμό. Αὐτό σημαίνει ὅτι ἐπικρατεῖ ἕνας ἰδεολογικό-οἰκονομικός συγκρητισμός κατά τό πρότυπό του διαθρησκευτικοῦ συγκρητισμοῦ. Ἔτσι παρατηρεῖται σήμερα οἱ 200 πλουσιότεροι ἄνθρωποι στόν κόσμο νά ἔχουν περιουσία ἴση μέ τό εἰσόδημα τοῦ 41% τῶν ἀνθρώπων τοῦ πλανήτη, καί ἡ ἀναλογία μεταξύ πλουσίων χωρῶν, ἐνῶ τό 18ο αἰώνα ἦταν 1 πρός 3, τώρα εἶναι 1 πρός 77, ἐν ὀνόματι μάλιστα μιᾶς ἀτομικῆς ἐλευθερίας.

Οἱ ἄνθρωποι ἀνέκαθεν ἀντιδροῦσαν σέ τέτοιες ἰδεολογικό-οἰκονομικές τάσεις πού ἐπιβουλεύονταν τήν ἐλευθερία τους, γι’ αὐτό καί ἔγιναν στήν ἱστορία διάφορες ἐπαναστάσεις ἐναντίον τοῦ πνεύματος τοῦ φεουδαλισμοῦ καί τοῦ φιλελευθερισμοῦ. Καί αὐτό συμβαίνει γιατί οἱ ἄνθρωποι ἔχοντας συνείδηση τῆς κοινωνίας τῶν πολιτῶν καί τῆς προσωπικῆς ἐλευθερίας, ὅτι δηλαδή ἡ μεγαλύτερη προσπάθεια τοῦ ἀθρώπου ἔγκειται στό πῶς μπορεῖ νά βιωθῆ ἡ ἐλευθερία μέσα στό κοινωνικό σύνολο, χωρίς νά καταργῆται ἡ ἐλευθερία καί ἡ ἑνότητα τῆς κοινωνίας, βλέπουν μέ φόβο τήν ἄνοδο τῆς νέο-φεουδαρχίας καί τοῦ νέο-φιλελευθερισμοῦ. Τό παράδοξο ὅμως εἶναι ὅτι τά ἰδεολογικά αὐτά ρεύματα κατόρθωσαν νά εἰσέλθουν καί μέσα στά «ἀντίθετα στρατόπεδα». Γιά παράδειγμα, ἐνῶ ὁ φιλελευθερισμός εἶναι συνδεδεμένος στενά μέ τόν διαφωτισμό, ἐν τούτοις καί ὁ σοσιαλισμός ἐπηρεάσθηκε ἀπό τόν φιλελευθερισμό, μέ τήν διαφωτιστική του νοοτροπία. Γι’ αὐτό ρωτῶ συνήθως: «Τί σχέση ἔχει ὁ διαφωτισμός μέ τόν μαρξισμό - σοσιαλισμό;».
Πάντως ὑπῆρχε πάντοτε στήν ἀνθρωπότητα, κυρίως στόν χῶρο τῆς ἀνατολῆς, μιά ἀντίδραση ἐναντίον τοῦ πνεύματος τοῦ φεουδαλισμοῦ καί τοῦ φιλελευθερισμοῦ καί αὐτή ἡ τάση ἐκφραζόταν μέ διάφορα κινήματα, τῶν ὁποίων ἡ νοοτροπία εἶναι νά ἀντιτίθεται ἡ ἀριστερή ἰδεολογία ἔναντί της καθεστηκυίας δεξιᾶς ἰδεολογίας. Τό Σοβιετικό καθεστώς καί οἱ ἄλλες Βαλκανικές χῶρες, χῶρες διαποτισμένες ἀπό τόν ρωμέϊκο πολιτισμό, στίς ὁποῖες ὑπῆρχε γνώση τῆς κοινωνίας, τοῦ κοινωνισμοῦ καί τοῦ προσώπου, λόγω τῶν θεολογικῶν ἐργασιῶν καί τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς, ἐξέφραζε αὐτήν τήν ἀντιδεξιά τάση.

Ὅμως, ὅταν κατέρρευσε τό Σοβιετικό καθεστώς, πού ἐξέφραζε τήν ἀντίδραση ἐναντίον τοῦ φιλελευθερισμοῦ, ἡ ἀντίθεση τῶν ἀνθρώπων ἔναντί του νέο-φεουδαλιστικοῦ - νέο-φιλελευθέρου πνεύματος ἐκφράσθηκε καί ἐκφράζεται μέ ἄλλα κινήματα. Τό ἕνα εἶναι τό οἰκολογικό, τό ὁποῖο προσπαθεῖ νά ἀντιμετωπίση τήν οἰκολογική καταστροφή πού ἐπιφέρει ὁ φεουδαλιστικός φιλελευθερισμός. Τό ἄλλο εἶναι ἡ κίνηση ἐναντίον τῆς παγκοσμιοποίησης, πού παρατηρήθηκε στίς ἡμέρες μας. Γι’ αὐτό καί πολλοί ἰσχυρίζονται ὅτι στήν Γένοβα ἐμφανίσθηκε ἕνα νέο ἀριστερό πολιτικό κίνημα, πού ἐκφράζει τήν ἀντίθεση στήν νοοτροπία τοῦ νεοφιλελευθερισμοῦ.

Ἐπειδή δέν θέλω νά στέκομαι σέ μιά ἰδεαλιστική καί ἀρνητική νοοτροπία, γι’ αὐτό καί θά κάνω μιά συγκεκριμένη πρόταση. Θά πρέπει οἱ ἀριστεροί στήν Ἑλλάδα, πού διακρίνονται ἀπό κοινωνικές ἀναζητήσεις καί εἶναι ἀντίθετοι μέ κάθε ἔννοια φεουδαρχίας καί φιλελευθερισμοῦ, νά μελετήσουν καλά τήν ἱστορία τοῦ τόπου, κυρίως τήν παράδοση πού ἐπικράτησε στόν χῶρο αὐτό, γιά νά δοῦν τήν ἔντονη κοινωνική φιλοσοφία καί θεολογία πού τήν διακρίνει. Ἐμεῖς, οἱ ὀρθόδοξοι Ἕλληνες, πού εἴμαστε κληρονόμοι μιᾶς μεγάλης διαχρονικῆς παραδόσεως, ἡ ὁποία συνδέει τό πρόσωπο μέ τήν κοινωνία, μέ τήν βοήθεια τῆς ἑλληνικῆς σκέψεως καί τῆς ὀρθοδόξου παραδόσεως, ἔχουμε ξεφύγει ἀπό τόν πειρασμό τοῦ ἰδεολογικοῦ μονοφυσιτισμοῦ, μονοθελητισμοῦ καί νεστοριανισμοῦ. Ὁ Καθηγητής Χρῆστος Γιανναρᾶς πασχίζει γιά χρόνια, μέ τόν δικό του τρόπο, νά δώση στούς Ἕλληνες ἀριστερούς καί διανοητές νά καταλάβουν ὅτι μέσα στό πολιτιστικό μας DNA κουβαλᾶμε ἀνεπίγνωστα μιά δική μας πρόταση, ἕνα δικό μας πολιτιστικό καί κοινωνικό μοντέλο, μακριά ἀπό φεουδαλισμούς ἤ νεοφεουδαλισμούς καί φιλελευθερισμούς ἤ νεοφιλελευθερισμούς. Αὐτός ὁ πολιτισμός μπορεῖ νά βοηθήση καί τούς ἀριστερούς καί τούς Εὐρωπαίους νά ἀντιπροτείνουν κάτι συγκεκριμένο, χωρίς νά καταλήξουμε σέ κινήματα πού θά ἔχουν μέσα τους τά διαλυτικά στοιχεῖα τῆς φθορᾶς.

Πιθανόν μερικοί ὀρθόδοξοι, Κληρικοί καί λαϊκοί, νά ἔχουν ἐμποτισθῆ, ὅπως ἄλλωστε καί πολλοί δεξιοί καί ἀριστεροί, ἀπό τό συγκρητιστικό φεουδαλιστικό, φιλελεύθερο πνεῦμα τῆς Δύσεως, ἀλλά τελικά ἡ ὀρθόδοξη θεολογία, στήν αὐθεντική της ἔκφραση καί ἡ ἐκκλησιαστική ὀρθόδοξη κοινωνιολογία στήν αὐθεντική της βίωση, πού παρατηρεῖται στά ὀρθόδοξα Μοναστήρια, ὅταν ὅμως ἐκφράζουν τήν ὀρθόδοξη παράδοση, τήν ἀπηλλαγμένη ἀπό τόν ἀναιμικό καί ἠθικιστικό ἀκτιβισμό, μποροῦν νά βοηθήσουν.

Εἶναι καιρός νά δοῦμε τήν συγκρότηση τῆς κοινωνίας ὄχι μέσα ἀπό τό φεουδαλιστικό ὅραμα καί τόν ἀτομοκεντρικό νέο-φιλελεύθερο διαφωτισμό, μέ ὅλες τίς ἐκφράσεις τους, ἀλλά μέσα ἀπό τήν ἑλληνορθόδοξη παράδοση, στήν ὁποία ἡ ἐλευθερία, ὄχι ὡς ἀτομική ἐπιλογή, ἀλλά ὡς αὐτοπροσδιορισμός τῆς ὕπαρξης, συνδέεται μέ τήν κοινωνία τῶν προσώπων.