Ἐπίκαιροι Σχολιασμοί: Ανατολική και ελληνική κατεύθυνση

του Πρωτ. π. Θωμά Βαμβίνη

Αυτά που θα σημειώσω στή συνέχεια προέρχονται από μιά σύντομη συζήτηση με έναν νέο άνθρωπο που εργάζεται ως τεχνικός σε μεγάλο τηλεοπτικό σταθμό. Βρίσκεται πίσω από την λάμψη της οθόνης' δεν είναι από τούς ανθρώπους που φαίνονται στο «γυαλί», γι’ αυτό μπορεί και βλέπει τα πράγματα χωρίς τα τρίκ των σκηνοθετών. Ζή την ένταση των ανθρώπων που παράγουν τις εκπομπές. Βλέπει την οξεία αντίθεση που υπάρχει, κάποιες φορές, ανάμεσα στο είναι στο φαίνεσθαι. Ένα ωραίο θέαμα, που «χαλαρώνει» τούς τηλεθεατές, κρύβει, πολλές φορές, πίσω του οργισμένα πρόσωπα, αγχωμένους συντελεστές. Ένα σημαντικό πλεονέκτημα που έχει είναι ότι έρχεται σε επικοινωνία με ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα των νέων της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας, που χαρακτηρίζεται από ανησυχίες και αναζητήσεις. Γι’ αυτό τον λόγο μιά παρατήρησή του για την ποιότητα των αναζητήσεων αυτών των ανθρώπων είναι πολύ «ανησυχητική». Αξίζει να την αναφέρουμε και να την σχολιάσουμε.

Οι περισσότεροι από τούς νέους που συναντά στο χώρο της δουλειάς του δεν έχουν εμφανή σχέση με την Εκκλησία. Πολλοί από αυτούς διακατέχονται από προκαταλήψεις απέναντί της, οι οποίες τούς απωθούν από αυτήν. Έχουν όμως αναζητήσεις. Επιθυμούν την γνησιότητα της ζωής και την υπέρβαση των καθημερινών ασφυκτικών προβλημάτων. Δέν ικανοποιούνται με επιφανειακές αναλύσεις, με αβαθείς θεωρήσεις του νοήματος της ζωής. Ταυτόχρονα, όμως, τούς απωθεί το κηρυγματικό και διδακτικό ύφος των κληρικών. Τό αισθάνονται ως φραγμό που εμποδίζει την είσοδό τους στα ενδότερα της εκκλησιαστικής ζωής. Επιθυμούν μιά άλλη προσέγγιση. Αισθάνονται ότι υπάρχει μιά αυστηρότητα που δεν μπορούν να την κατανοήσουν γι’ αυτό και δεν μπορούν να την ανεχθούν. Αυτό τούς οδηγεί σε άλλες κατευθύνσεις.

Γιά πολλούς από τούς νέους, πολλά από αυτά που ειπώθηκαν, αποτελούν πρόχειρες προφάσεις της πνευματικής ραθυμίας, για άλλους όμως είναι πραγματικές αιτίες, που δεν πρέπει να παραθεωρούνται. Στή συνέχεια, όμως, δεν θα ασχοληθώ με την ποιμαντική παθολογία ορισμένων ποιμένων, αλλά με τις κατευθύνσεις που παίρνουν οι αναζητήσεις των νέων.

Από την σύντομη συζήτηση που είχα διαπίστωσα ότι οι κατευθύνσεις είναι κυρίως δύο. Θά μπορούσαν να χαρακτηρισθούν η μία ως «ανατολική» και η άλλη ως «ελληνική». Αυτοί που ακολουθούν την πρώτη στρέφονται σε ανατολικές θρησκευτικές και ασκητικές παραδόσεις (γιόγκα και διαλογισμό, είτε μέσα στο πλαίσιο του αυθεντικού είτε του δυτικοποιημένου Ινδουϊσμού), ενώ αυτοί που ακολουθούν την δεύτερη κατευθύνονται στή φιλοσοφία και την θρησκεία των αρχαίων προγόνων μας.

Οι ανατολικές παραδόσεις είναι ένας γνωστός μόνιμος πειρασμός πολλών νέων ανθρώπων. Επιφανειακά αποσπασμένες από το θρησκευτικό τους υπόβαθρο έχουν εισβάλλει για τα καλά στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες με την μορφή διανοητικών ή σωματικών ασκήσεων, που βοηθούν στην χαλάρωση και την υπέρβαση των προβλημάτων που δυναστεύουν την σκέψη. Είναι γνωστό ότι έχουν μερικές εξωτερικές ομοιότητες με στοιχεία της δικής μας ησυχαστικής παραδόσεως, γεγονός που δημιουργεί σε ορισμένους την πεπλανημένη άποψη ότι η ησυχαστική προσευχή είναι η δική μας γιόγκα. Γιά τις ριζικές διαφορές των δύο μεθόδων –ησυχαστικής προσευχής και γιόγκα– παραπέμπω στο βιβλίο του Σεβ. Μητροπολίτου μας κ. Ιεροθέου «Μία βραδυά στην έρημο του Αγίου Όρους», σελ. 43-47. Πάντως, ο φιλοκαλικός ησυχασμός είναι το μόνο ισχυρό αντίδοτο στή νοοτροπία της γιόγκα και του διαλογισμού, γεγονός που σημαίνει ότι η εξάπλωση των «ανατολικών» ψυχοτεχνικών μεθόδων είναι ένδειξη ότι έχουμε εγκαταλείψει στην ποιμαντική πράξη την ησυχαστική μας παράδοση. Βέβαια, το περιεχόμενό του φιλοκαλικού ησυχασμού δεν είναι αρνητικό, αντιρρητικό, αλλά θετικό' περιγράφει το πώς «διά της κατά την πράξιν και θεωρίαν ηθικής φιλοσοφίας ο νούς καθαίρεται, φωτίζεται και τελειούται». Περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο ο νούς και ολόκληρος ο άνθρωπος ανακαινίζεται. Αυτός ο θετικός χαρακτήρας είναι το μόνο αντίδοτο στην εποχή μας, στην οποία παρατηρείται αποστροφή, λόγω κόπωσης, των ανθρώπων προς τις ιδεολογικές αντιπαραθέσεις.

Η δεύτερη κατεύθυνση –η «ελληνική»– έχει μεγάλη άνθιση τα τελευταία χρόνια με εκδόσεις πολλών βιβλίων και περιοδικών. Είναι, μάλιστα, πολύ πιθανό, όσο θα πλησιάζουμε στην τέλεση των Ολυμπιακών αγώνων του 2004, να κάνη εντονότερη την παρουσία της. Δέν πιστεύω, όμως, ότι αυτή η «εθνική» κίνηση μπορεί να έχη μέλλον. Κι αυτό γιατί δεν φαίνεται να έχη στέρεη φιλοσοφική βάση, κι ούτε δείχνει ότι μπορεί να αποκτήση μεγάλο λαϊκό έρεισμα. Είναι για λίγα ιδιόρρυθμα «εκλεκτά πνεύματα» και όχι για τον «χαμερπή» όχλο, τον «μή γινώσκοντα τούς ποιητάς και τούς φιλοσόφους». Κινείται πολύ στην φαντασία και στο συναίσθημα. Μπορεί να επηρεάζη μονάχα κάποιους καλλιτέχνες, που έχασαν τα ιδεολογικά τους στηρίγματα. Επίσης, ανασταλτικός παράγοντας για την εξέλιξή της είναι τα έντονα ρατσιστικά στοιχεία που διαθέτει. Οι Έλληνες εμποτισμένοι από την Ορθόδοξη πίστη και το οικουμενικό ελληνικό πνεύμα δεν μπορούν να κλειστούν σε ρατσιστικές νοοτροπίες και ιδεολογίες. Είναι πατριώτες, αλλά όχι ρατσιστές.

Υπάρχει, όμως, ένας κίνδυνος. Σύμφωνα με μελετητές του φαινομένου της νεοειδωλολατρίας, οι ελληνολάτρες νεοπαγανιστές δεν αναβιώνουν την αυθεντική πίστη των αρχαίων Ελλήνων. Άλλωστε, κάτι τέτοιο δεν είναι δυνατό, λόγω της πολυμορφίας που είχε η αρχαία θρησκεία. Φτιάχνουν, λοιπόν, μιά δική τους νέα ειδωλολατρία, χρησιμοποιώντας ως βασικό υλικό στοιχεία της αρχαίας πίστης, με προσαρμογές που επιδιώκουν να ικανοποιήσουν τον σύγχρονο άνθρωπο. Υπάρχει το προηγούμενο του νεοπλατωνισμού, που χρησιμοποίησε στοιχεία της θεολογίας των εκκλησιαστικών συγγραφέων. Έτσι και αυτοί έχουν την δυνατότητα να χρησιμοποιούν όποια στοιχεία θεωρούν αναγκαία από άλλες θρησκευτικές και φιλοσοφικές παραδόσεις προκειμένου να προσελκύσουν προσηλύτους. Μέσα από ευφάνταστες αναλύσεις, με πολύ μυστικισμό και «ελληνοπρεπή» εγωισμό, κάνουν συνθέσεις οι οποίες μπορούν να προσελκύσουν την προσοχή ορισμένων ανθρώπων που αναζητούν κάτι πέρα από τα τετριμμένα. Ο κίνδυνος, λοιπόν, βρίσκεται στην προσαρμογή της αρχαίας πίστης στα σύγχρονα δεδομένα, που θα στοχεύη σε σημεία στα οποία η σύγχρονη ποιμαντική της Εκκλησίας θα αφήνη ακάλυπτους τούς πιστούς. Αυτό, άλλωστε, που κάνουν όλες οι αιρετικές ομάδες.

Κλείνοντας πρέπει επιγραμματικά να σημειώσω ότι χρειάζεται (όσοι έχουμε ενδυθεί το σχήμα του ποιμένα) να τραφούμε από την πλούσια ησυχαστική μας παράδοση, ώστε να αποκτήσουμε το ιλαρό πρόσωπο –το επιεικές και καθαρό– των πατέρων που κλαίνε, σάν τον όσιο Σιλουανό, για όλο τον κόσμο' πρόσωπο που δεν απωθεί, αλλά που αναπαύει και κατανύσσει.