Χριστίνα Καρανικόλα-Σχοινᾶ: Βασίλειος ὁ Διγενῆς ἀκρίτης Καππαδόκης (Β)

Ἀφιέρωμα στὰ 550 ἀπὸ τὴν ἅλωση

Χριστίνα Καρανικόλα-Σχοινᾶ, Φιλολόγου

Φιλολογική, ἱστορική, θεολογικὴ προσέγγιση στὸ ρωμαίϊκο ἔπος

Ἀκριτικὰ Τραγούδια

Ἡ ἀκριτικὴ ποίηση ὀφείλει τὴ γέννηση καὶ ἀνάπτυξή της στὶς εἰδικὲς συνθῆκες ποὺ ἐπικρατοῦσαν στὰ ἀνατολικὰ σύνορα τῆς Ρωμαϊκῆς-Βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας, ἰδίως ἀπὸ τὸν 8ο ὡς τὸν 11ο αἰῶνα, λόγῳ τῆς ἀκατάπαυστης πάλης σ' αὐτὴν τὴν περιοχὴ ἀνάμεσα στοὺς Χριστιανοὺς Βυζαντινοὺς καὶ τοὺς Μουσουλμάνους Ἄραβες. Κεντρικὸς ἥρωας στὰ τραγούδια αὐτὰ εἶναι ὁ "ἀκρίτης". Προέρχεται ἀπὸ τὴν λέξη "ἄκρα", ποὺ σημαίνει τὰ ἀκραῖα σύνορα καὶ ἀκρίτης (ἀκρίτας στὰ ποντιακὰ) ἦταν ὁ φρουρὸς τῶν ἀκραίων συνόρων τῆς αὐτοκρατορίας.

Ὁ θεσμὸς τῶν ἀκριτὼν ἀνάγεται στὰ χρόνια τῆς παρακμῆς τῆς Ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας, ὅταν παρουσιάστηκε ἡ ἀνάγκη νὰ ὀχυρωθῇ ἡ συνοριακὴ γραμμὴ τοῦ ἀχανοῦς κράτους, γιὰ νὰ ἐξασφαλισθῆ ἡ ἄμυνα ἔναντι τῶν ἐχθρικῶν ἐπιδρομῶν. Τὸ σύστημα αὐτὸ φρούρησης τῶν συνόρων τὸ διατήρησαν καὶ οἱ Βυζαντινοί, οἱ ὁποῖοι μάλιστα τὸ τελειοποίησαν καὶ τὸ ὀργάνωσαν πολὺ καλύτερα, πιεζόμενοι ἀπὸ εἰδικὲς ἀνάγκες, ἰδίως ἀπὸ τὸν 7ο αἰῶνα καὶ μετὰ καὶ κυρίως κατὰ μῆκος τῶν ἀνατολικῶν συνόρων τῆς Βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας. Ἐκεῖ, κατὰ τὴ χρονικὴ αὐτὴ περίοδο, εἶναι μόνιμες καὶ ἀσταμάτητες οἱ καταστρεπτικὲς ἐπιδρομὲς τῶν Ἀράβων, οἱ ὁποῖες εἶχαν ὡς συνέπεια τὴν σταδιακὴ μόνιμη ἐγκατάστασή τους σὲ ὅλο τὸ μῆκος τῶν μικρασιατικῶν συνόρων, ἀπὸ τὴν Καππαδοκία ὡς τὸν Εὐφράτη.

Ἡ ἀνάγκη ἄμυνας τῶν Βυζαντινῶν καὶ ἀπόκρουσης αὐτῶν τῶν συνεχῶν ἐπιδρομῶν στὴν Μ. Ἀσία, ἐπέβαλε τὴν ἵδρυση τῶν "θεμάτων", τὰ ὁποῖα ἦταν μεγάλες γεωγραφικὲς περιφέρειες μὲ πολιτικὸ καὶ στρατιωτικὸ χαρακτῆρα. Διοικοῦνταν ἀπὸ ἱκανὸ στρατηγό, ὁ ὁποῖος σὲ ὥρα ἀνάγκης μποροῦσε νὰ κινητοποιήση μὲ εὐχέρεια καὶ ταχύτητα στρατιωτικὰ τμήματα, καθὼς καὶ νὰ ὀργανώση εἰδικὰ στρατιωτικὰ σώματα γιὰ τὴ φρούρηση τῶν συνόρων. Αὐτοὶ οἱ φρουροὶ λέγονταν "ἀκρίτες" καὶ εἶχαν ὡς ἀποστολὴ νὰ ἐπαγρυπνοῦν καὶ νὰ ἐλέγχουν τὴν ἀσφάλεια τῶν συνόρων καὶ νὰ συνεργάζονται μὲ τὸν στρατηγό-διοικητή, εἰδοποιῶντας τὸν σὲ περίπτωση ποὺ ἀντιλαμβάνονταν ὕποπτες κινήσεις ἀπὸ τὸ μέρος τῶν ἐχθρῶν, ἔτσι ὥστε ἐκεῖνος νὰ ὀργανώση τὴν ἄμυνα καὶ νὰ προστατεύση τὸν ἄμαχο πληθυσμό, μέχρι νὰ φτάσουν τὰ αὐτοκρατορικὰ στρατεύματα. Οἱ ἀκρίτες ἦταν ἐγκατεστημένοι σὲ παραμεθόριες ὀρεινὲς περιοχὲς τοῦ Ταύρου, τοῦ Ἀντίταυρου καὶ τοῦ Εὐφράτη, σὲ γεωργικὰ κτήματα ποὺ τοὺς παραχωροῦσε τὸ κράτος μαζὶ μὲ διάφορες οἰκονομικὲς διευκολύνσεις κι ἄλλα προνόμια, ζητῶντας μονάχα ἀπὸ αὐτοὺς νὰ εἶναι πάντα σὲ πολεμικὴ ἑτοιμότητα, ἐφοδιασμένοι μὲ ὅπλα καὶ ἄλογα, γιὰ νὰ ἀποκρούσουν ἐχθρικὴ ἐπιδρομή.

Μὲ αὐτὴ τὴ στρατιωτικὴ ὀργάνωση οἱ ἀκριτικὲς ἐπαρχίες ἦταν μόνιμα στρατόπεδα, ὅπου οἱ ἀκρίτες ζοῦσαν σὲ συνεχῆ πολεμικὸ συναγερμό, ἄλλοτε ἀποκρούοντας αἰφνιδιαστικὴ ἐπιδρομὴ τῶν Σαρακηνῶν κι ἄλλοτε κάνοντας οἱ ἴδιοι ἐπίθεση ἐναντίον τῶν ἀπελατών, οἱ ὁποῖοι ἦταν ἀντάρτες ποὺ λυμαίνονταν καταληστεύοντας τὶς παραμεθόριες περιοχές. Οἱ Ἄραβες Μουσουλμᾶνοι ἦταν ὁ μεγάλος ἐχθρὸς τῶν ἀκριτών, γιατί δὲν ἔρχονταν νὰ περάσουν καὶ νὰ φύγουν, ἀλλὰ νὰ κυριαρχήσουν μὲ τὴ φοβερή τους δύναμη. Ἡ ἄμυνα τῶν ἀκριτὼν συγκράτησε τὴν ἀραβικὴ ὁρμή. Κατὰ τοὺς Βυζαντινοὺς χρονογράφους ἀποτέλεσαν τὸ "χάλκειον τεῖχος τῆς Ρωμανίας" γιὰ πολλοὺς αἰῶνες. Δὲν τοὺς ἄφησαν νὰ περάσουν, ἀλλὰ τοὺς κρατοῦσαν καὶ τοὺς ἐπιτηροῦσαν ἐκεῖ στὶς κατακτημένες περιοχὲς κι εἶχαν κοινὰ σύνορα. Γιὰ αἰῶνες ἔστεκαν ὁ ἕνας ἀπέναντι στὸν ἄλλον ἄλλοτε ὡς καλοὶ γείτονες κι ἄλλοτε ὡς ἄσπονδοι ἐχθροί. Ἀπὸ τὴ σχέση αὐτὴ τῶν λαῶν ξεπήδησε ἡ χιλιοτραγουδισμένη ἀκριτικὴ ἐποποιΐα.

Ἡ συνεχὴς ἀντιμετώπιση τόσων κινδύνων καὶ οἱ σκληροὶ ἀγῶνες εἶχαν διαμορφώσει στοὺς ἀκρίτες γενναῖο φρόνημα καὶ ἀτρόμητη ψυχή. Ἡ πολεμική τους ζωή, τὰ κατορθώματα καὶ ἡ ἀνδρεία τους δημιούργησαν γύρω τους μιὰ ἀτμόσφαιρα θρύλου καὶ ἠρωϊσμοῦ. Οἱ τόποι ὅπου διαδραματίζονταν τὰ γεγονότα αὐτὰ εἶναι, ὅπως ἀναφέρθηκε, τὰ ἀνατολικὰ σύνορα τῆς αὐτοκρατορίας καὶ στὰ τραγούδια αὐτὰ συναντοῦμε ὀνομασίες, ὅπως Ἀρμενία, Καππαδοκία, Ἄγκυρα, Βαβυλωνία, Ἰκόνιο κλπ. Καὶ ὡς πρωταγωνιστὲς ἀναφέρονται τὰ ὀνόματα Ἀρέστης, Ἀνδρόνικος, Πορφύρης, Σκληρόπουλος, Νικηφόρος, Παρατράχηλος καὶ ἀπ' ὅλους πρῶτος ὁ Διγενὴς Ἀκρίτας. Οἱ μελετητές, πίσω ἀπὸ αὐτὰ τὰ ὀνόματα ἐντοπίζουν συγκεκριμένα γνωστὰ ἱστορικὰ πρόσωπα ἢ ἀνώτερους ἀξιωματούχους τῆς Βυζαντινῆς ἐποχῆς.

Θέματα αὐτῶν τῶν τραγουδιῶν εἶναι ἠρωϊσμοὶ καὶ ἀνδραγαθήματα πολεμιστῶν, ἱπποτικοὶ ἔρωτες, τιτανικὲς μονομαχίες κι ἀγῶνες σκληρότατοι, ποὺ φτάνουν στὰ ὅρια τῆς ὑπερβολῆς. Οἱ ἥρωες δὲν εἶναι συνηθισμένοι ἄνθρωποι. Ξεπερνοῦν κατὰ πολὺ τὰ ἀνθρώπινα μέτρα. Εἶναι ὑπερφυσικοί. Δὲν καταδέχονται νὰ ἀγωνιστοῦν μὲ ἕναν ἢ ἀκόμη καὶ λίγους ἀντιπάλους, παρὰ μόνον μὲ ἑκατοντάδες καὶ χιλιάδες καὶ ὅλους τοὺς νικοῦν. Ἀκόμη καὶ τὰ ἄλογά τους, τὰ ὅπλα τους, τὰ κάστρα τους δὲν εἶναι τῶν κοινῶν ἀνθρώπων.

Ὁ λαός μας, θαυμαστὴς τῆς ἀνδρείας, ὕμνησε τὴ ζωὴ καὶ τοὺς ἄθλους τῶν ἀκριτών. Θαύμασε τὴν ἀδάμαστη ψυχὴ τόσων καὶ τόσων ἀντρειωμένων, ποὺ μαζεμένοι στὴ ἁπλοχωριὰ τῆς Καππαδοκίας καὶ τοῦ Εὐφράτη, πάλευαν ἀδιάκοπα γιὰ τὴν πίστη τους καὶ τὸ ἑλληνικό τους φιλότιμο. Συγκινήθηκε ἀπὸ τὴν ἀνδρειοσύνη τους καὶ τὰ κατορθώματά τους, τοὺς ἔκανε τραγούδι καὶ τοὺς πέρασε στὴ σφαῖρα τοῦ θρύλου καὶ τοῦ μύθου.

Οἱ ἀκριτικοὶ λαοὶ ἔζησαν ἐπικὰ καὶ τραγούδησαν ἐπικά. Καὶ τὰ τραγούδια τους τὰ ἔπαιρναν οἱ λαϊκοὶ ραψωδοί, γυρολόγοι τραγουδιστές, ποὺ γύριζαν ἀπὸ τόπο σὲ τόπο καὶ τὰ τραγουδοῦσαν καὶ τὰ διέδιδαν, κρατῶντας ἔτσι ζωντανούς τους θρύλους, ποὺ τοὺς στόλιζαν κάθε φορὰ μὲ μυθικὰ στοιχεῖα. Ἡ ἀκριτικὴ παράδοση διατηρήθηκε ζωντανὴ ἰδιαίτερα στὸν Ἑλληνισμὸ τοῦ Πόντου καὶ τῆς Καππαδοκίας. Ἀργότερα, διωγμένη ἀπὸ τὴν τουρκικὴ λαίλαπα, βγαίνει ἀπὸ τὴν Μ. Ἀσία καὶ ἔρχεται στὴν Κύπρο, τὴν Κρήτη, τὰ Δωδακάνησα, τὴν Θράκη, ὅπου ζῇ ὡς τὶς μέρες μας, ἐνῷ στὴν ἠπειρωτικὴ Ἑλλάδα γρήγορα ἀντικαταστάθηκε ἀπὸ τὸ κλέφτικο τραγούδι.

(συνεχίζεται)