Στυλιανού Γερασίμου: Βυζαντινὴ Ψαλτικὴ καὶ Πολιτισμός

Στυλιανοῦ Γερασίμου

Τὸ κάλλος καὶ ἡ ὀμορφιὰ ἀποτελοῦν τμῆμα τῆς αἰσθητικῆς. Ἡ ψαλτικὴ ἀποτελεῖ τέχνη, ἡ τέχνη συνδέεται μὲ τὴν θεολογία, ἡ θεολογία μὲ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ ἡ Ὀρθοδοξία μὲ τὸν πολιτισμό, γιατί ἡ ἴδια ἡ Ὀρθοδοξία εἶναι πολιτισμός.

Καί, βέβαια, ἡ Βυζαντινὴ ψαλτικὴ παράδοση ἔχει ἔντονη ἀλληλεπίδραση μὲ τὴν καθόλου ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία οὐσιαστικὰ βιώνεται ἀπὸ τὸ γεγονὸς τῆς Θείας Οἰκονομίας. Στὴν ἐκκλησιαστικὴ ζωὴ ἡ ψαλτικὴ τέχνη χρησιμεύει σὰν γλῶσσα, γιὰ νὰ ἀποκαλύψη στὸν κάθε ἄνθρωπο τὸ πραγματικὸ νόημα τῆς ζωῆς του, ποὺ εἶναι ἡ θέωση. Καὶ αὐτὸ γιατί ἡ ψαλτικὴ τέχνη, ὅπως καὶ κάθε τέχνη, εἶναι προσευχητικὴ τέχνη, τέχνη ἡ ὁποία βοηθεῖ τὸν ἄνθρωπο στὸν δρόμο τοῦ πρὸς τὸν Θεὸ καὶ σὲ διάλογο μὲ τοὺς Ἁγίους.

Ἄλλωστε, γι' αὐτὸ τὸ λόγο εἶναι ἡ Ὀρθοδοξία πολιτισμός. Γιατί γράφει τὴν ἱστορία της μέσα ἀπὸ τὴν ἀνάδειξη τῶν Ἁγίων, οἱ ὁποῖοι ἀγάπησαν τὴν ἐκκλησιαστικὴ τέχνη καὶ σὲ κάποιες περιπτώσεις καθιερώθηκαν στὴν Ἐκκλησία ὄχι μόνο γιὰ τὴν βιοτή τους, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν τέχνη, τὴν ὁποία ὑπηρέτησαν. Καὶ πιστεύω ὅτι ἡ κάθε μορφὴ τέχνης μέσα στὴν Ἐκκλησία ἀποτελεῖ τὴν γλῶσσα τοῦ Εὐαγγελίου. Συνεπῶς, ἡ ἴδια ἡ τέχνη τῆς ψαλτικῆς εὐαγγελίζεται καὶ αἰσθητὰ καὶ συμβολικὰ τὸ θαῦμα τῆς πίστεώς μας, τὴν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ γιὰ τὸν ἄνθρωπο.

Ἂς παρατηρήσουμε ὅμως τὸν κύριο σκοπὸ τῆς ψαλτικῆς τέχνης. Ἡ ψαλτικὴ τέχνη ἀποκαλύπτει τὸ ὀντολογικὸ κάλλος, ποὺ φωτίζει καὶ κατηχεῖ ὅλη τὴν Ἐκκλησία. Δυὸ ἔννοιες, δηλαδή, οἱ ὁποῖες ἀναφέρονται στὴν ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ. Αὐτὸ ἀκριβῶς ἐκφράζουν καὶ οἱ ὕμνοι τῶν Θεοφανείων λέγοντας: "Φωνὴ Κυρίου ἐπὶ τῶν ὑδάτων βοᾶ λέγουσα· Δεῦτε λάβετε πάντες πνεῦμα σοφίας, πνεῦμα συνέσεως....." ἢ "Φῶς ἐκ φωτὸς ἔλαμψε τῷ κόσμῳ, Χριστὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν", "Ἡ φωνὴ τοῦ Λόγου ὁ λύχνος τοῦ φωτός, ὁ ἑωσφόρος", "Ἐπεφάνη σήμερον τὴ Οἰκουμένη καὶ τὸ φῶς Σοῦ, Κύριε, ἐσημειώθη ἐφ' ἡμᾶς".

Ἀντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, ὅτι ἡ ψαλτικὴ τέχνη δὲν εἶναι δίχως σκοπὸ καὶ ἀναφορὰ σὲ πρόσωπο, γιατί ἀπὸ τὴ μιὰ ἀποτελεῖ κατήχηση (ἦχος) καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἔλλαμψη τῶν ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ στὸν ἄνθρωπο. Αὐτὸ εἶναι τὸ κύριο χαρακτηριστικὸ τῆς ψαλτικῆς.

Ἀναμφισβήτητα, λοιπόν, τόσο ἡ ψαλτικὴ τέχνη, ὅσο καὶ οἱ ἄλλες τέχνες, ποὺ κοσμοῦν τὴν ἐκκλησιαστικὴ κληρονομιά μας, δὲν ἀποτελοῦν αὐτόνομα φαινόμενα. Γεννιοῦνται ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους ὡς βιώματα τῆς σχέσεώς τους μὲ τὸν Θεό, τὸν πρῶτο Τεχνίτη-Δημιουργό, ὅπως λέει ὁ καθηγητὴς Χρ. Σταμούλης. Καὶ ἀπὸ τὴν στιγμὴ ποὺ ὁ ἄνθρωπος πλησιάση Αὐτὸν τὸν Τεχνίτη, τότε ἀρχίζει νὰ δημιουργῇ καὶ νὰ ἀναδεικνύη τὸ κάλλος, ποὺ θὰ προέρχεται ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Θεό. Καὶ τότε ἡ Ὀρθόδοξη ζωὴ ἐμπνεόμενη ἀπὸ τὸ κάλλος τοῦ Θεοῦ θὰ κινῆται στὴ δυναμικὴ τοῦ ὡραίου καὶ ἡ ψαλτικὴ τέχνη θὰ ἀλλοιώνη τὸν ἄνθρωπο σὲ μιὰ ἐσχατολογικὴ προοπτική.