Εὐγενίας Καραγιάννη-Χαραλαμποπούλου: Μοναστῆρι Παναγία Ἀμπελακιώτισσα

Εὐγενίας Καραγιάννη-Χαραλαμποπούλου

Οἶκος σου Δέσποινα ὁ σός, τὴν Ἀμπελακιώτισσαν,

ὡς θησαυρὸς ἁγιάσματος φέρων ἑκάστοτε,

ἁγιάζει πάντας τους προστρέχοντας εἰκόνα σου τὴν θείαν φιλήσοντας,

τὴν οὔσαν στήριγμα ψυχῶν καὶ κραταίωμα λαοῦ,

καὶ βεβαία ἐλπὶς τοῖς τιμῶσι σέ.

Στίχοι Μακαριστοῦ Μητροπολίτη Χριστοφόρου.

Με θαυματουργὸ τρόπο λέει ἡ παράδοση, βρέθηκε ἐδῶ καὶ ἀρκετὲς δεκάδες χρόνια ἀπὸ εὐλαβεῖς βοσκοὺς πάνω στὸ ἱερὸ δένδρο, ποὺ διασώζεται ἀκόμα, ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας, ποὺ εἶναι γνωστὴ μὲ τὴν προσωνυμία Ἀμπελακιώτισσα. Ἀπὸ τὰ Ἀμπελάκια τῆς Θεσσαλίας κυνηγημένη ἀπὸ τὸν κατακτητή, παραδίνουν οἱ γερόντοι, ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας βρῆκε καταφύγιο στὰ ἀπρόσιτα βουνὰ τῶν Κραβάρων. Στὴ θέση ποὺ βρέθηκε ἡ εἰκόνα κτίσθηκε ἀπὸ εὐσεβεῖς μοναστὲς τὸ Μοναστήρι ποὺ ἀποτελεῖ τὴν ἱερὴ καὶ πνευματικὴ κιβωτὸ τῆς Ναυπακτίας.

Τὸ Μοναστήρι βρίσκεται σὲ ὑψόμ. 850 μ. στὴν ἀνατολικομεσημβρινὴ πλαγιὰ τῆς κορυφογραμμῆς Ἀϊλιὰς (1.453 μ.) τοῦ ὀρεινοῦ συγκροτήματος Ἀρδίνι (1.734 μ.). Κάτω ἀπὸ τὸ Μοναστήρι ξαπλώνεται τὸ χωριὸ Ἀμπελακιώτισσα (Κοζίτσα), ποὺ περιτριγυρίζεται ἀπὸ πανύψηλα βουνά.

Τὸ Καθολικὸ εἶναι τρίκλιτη βασιλικὴ μὲ τροῦλο καὶ μὲ ἡμικυκλικὴ ἁψῖδα ποὺ ἔχει ἑπτὰ ἀβαθεῖς κόγχες. Ἡ στέγη εἶναι δίριχτη κεραμοσκέπαστη σ' ὅλα τὰ κλίτη. Ἔργο τοῦ 1847 εἶναι ὁ ναός. Τοῦτο μας πληροφορεῖ ἡ ἐπιγραφὴ τῆς ἀνακαίνισης ποὺ εἶναι ἐντοιχισμένη στὸ ὑπέρθυρο τόξο τῆς πρόσοψης.

ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΙΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΜΠΕΛ(ΑΚΙΩ)ΤΙΣΗΣ ΚΟΖΙΤΣΗΣ ΗΓΟΥΜΕΝ(ΕΥΟΝΤΟΣ) ΤΟΥ ΘΕΟΦΙΛΟΥ ΠΑΠΠΑΛΟΓΗ (ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΥΜ)ΒΟΥΛΟΝ ΟΝΤΟΝ ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ

Κ(ΑΙ) (ΚΩΝΣΤΑΝ)ΤΙΝΟΥ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΥ

ΙΩΑΝΝΟΥ ΤΩΝ (ΙΕ)ΡΟΜΟΝΑΧΩΝ ΚΑΙ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ

ΔΗΜΗΤΡ)ΙΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ. ΚΑΙ ΠΑΝΤΩΝ

(ΤΩ)Ν ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΩΝ ΚΑΙ ΕΥΣΕΒΩΝ (Χ)ΡΙΣΤΗΑΝΩΝ, 1847 ΑΩΜΖ

ΑΠ(ΡΙΛΙΟΥ) Ἄ`. Ὁ ΠΑΛΑΙΟΣ ΕΤΟΣ ΤΗ(Σ)

ΕΚΚΛ)ΗΣΙΑΣ 1456 (Αὐνστ`)

(Ὁ ΑΡΧΙ)ΤΕΚΤΟΝ ΧΡΙΣΤΟΣ (ΙΩΑΝΝΟΥ ΥΠΗΡΟΤΗΣ ΕΚ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ ΣΤΡΑΤΖΙΝΑ).

Ὅλοι οἱ τοῖχοι ἐξωτερικὰ εἶναι διακοσμημένοι μὲ λιθανάγλυφα στολίδια, ὅπως ἀνθρώπινα κεφάλια, δένδρα, λιοντάρια καὶ ἄλλα ζῶα. Στὴν πρόσοψη τοῦ ναοῦ ἀπολαμβάνει ὁ προσκυνητὴς τὶς διακοσμητικὲς παραστάσεις σκαλισμένες στὴ φαιὰ πέτρα, ποὺ δείχνει τὴν τέχνη καὶ τὸ μεράκι τοῦ Ἠπειρώτη πελεκάνου.

Ἀπὸ ἀρχειακὰ στοιχεῖα ἐπιβεβαιώνεται ἡ χρονολογία τῆς ἀνακαίνισης. Μάλιστα οἱ Μοναχοὶ ἔσπευσαν νὰ κατεδαφίσουν τὸν παλαιὸ ἑτοιμόρροπο ναὸ καὶ νὰ κτίσουν τὸ σημερινὸ χωρὶς νὰ ἀναμείνουν τὸ ἀρχιτεκτονικὸ σχέδιο ποὺ θὰ φιλοτεχνοῦσε τὸ Γραφεῖο Δημοσίων Ἔργων τοῦ Ὑπουργείου Ἐσωτερικῶν, πρᾶγμα ποὺ προκάλεσε καὶ τὴν ὀργή του.

Ὁ ναὸς χαρακτηρίστηκε τὸ 1962 ἀπὸ τὴν πολιτεία ὡς οἰκοδόμημα ποὺ χρειάζεται εἰδικὴ προστασία. Τὸ ἐσωτερικὸ τοῦ ναοῦ εἶναι λιτό. Δὲν ἔχει τοιχογραφίες ἀλλὰ τὸ ξυλόγλυπτο τέμπλο του μὲ τὶς ἁπλὲς διακοσμητικὲς παραστάσεις, ὅπου κυριαρχεῖ ἡ κληματαριὰ μὲ τὰ σταφύλια, εἶναι ἀρκετὰ ἀξιόλογο.

Ὁ ναός, ὅπως μᾶς πληροφορεῖ σχετικὴ ἐνθύμηση σὲ παλαιὸ Μηναῖο τῆς Μονῆς, ἐγκαινιάστηκε στὶς 23 Μαΐου 1854 ἀπὸ τὸν Ἐπίσκοπο Ναυπακτίας Ἄνθιμο. Στὸ χῶρο τοῦ Μοναστηριοῦ δεξιὰ ἀπ' τὸ ναὸ ὑπάρχει κτίριο μὲ 16 κελιά, ἔργο τοῦ 1935, ὅπως μᾶς πληροφορεῖ ἡ ἐντοιχισμένη ἐπιγραφὴ ἐπὶ ἠγουμενίας Ἀρχιμ. Ἠσαΐα Παπαγεωργίου. Τὸ κτίριο μὲ τὰ κελιὰ ποὺ βρίσκεται στὴν ἀριστερὴ πλευρὰ τοῦ ναοῦ παρουσιάζει ἐνδιαφέρον. Εἶναι διώροφο καὶ στὴν ἡμιυπόγεια στοὰ βρίσκονται οἱ ἀποθῆκες. Στὴν ἀνατολικὴ πετροπελεκητὴ εἴσοδο σώζεται ἡ ὑπέρθυρη σκαλιστῇ χρονολογία 1815.

Δεξιὰ τῆς κεντρικῆς εἰσόδου τῆς αὐλῆς τοῦ Μοναστηριοῦ εἶναι ἐντοιχισμένη λιθοσκάλιστη ἐπιγραφή:

ΚΙΛΕΙ ΚΙΛΕΙΟΝ Μοῦ·

ΣΗΜΕΡΟΝ ΕΜΟΥ ΚΑΙ ΑΥΡΙΟΝ ΑΛΛΟΥ ΚΑΙ ΟΥΔΕΠΟΤΕ ΤΙΝΟΣ.

ΗΓΟΥΜΕΝΕΥΟΝΤΟΣ

ΙΑΚ. ΛΕΛΟΥΔΑ 1898.

Τούτη προέρχεται ἀπὸ γκρεμισμένο κελὶ ποὺ βρισκόταν στὸ χῶρο ὅπου βρίσκεται τὸ νεόχτιστο ἡγουμενεῖο καὶ δείχνει μὲ θυμόσοφο λαϊκὸ τρόπο τὴ ματαιότητα τῶν ἐγκοσμίων.

Τὸν ἐπίσκοπον Σμύρνης, καὶ φρουρὸν νῦν θερμότατον

τῆς μονῆς Κοζίτσης, τὸν Πολύκαρπον ἅπαντες,

αἰνέσωμεν ἐν πίστει οἱ πιστοί, ὡς τάματα παρέχοντα ἡμῖν·

θεραπεύει γὰρ ἀλάλους, παραλύτους συσφίγγει·

τοὺς δὲ τὴν χεῖρα προσκυνοῦντας τῶν κινδύνων ἀπαλλάττεται.

Στίχοι Ἀνδρέα Εὐσταθίου Παλαμᾶ

Σὲ φερτὴ πέτρα, ποὺ βρισκόταν σὲ χωράφι τοῦ Μοναστηριοῦ καὶ τὴν περιμάζεψε μὲ ξεχωριστὸ ἐνδιαφέρον ὁ ἱερομόναχος π. Ραφαήλ, ὑπάρχει ἡ ἐπιγραφή

ΕΝ ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

ΑΜΠΕΛΑΚΙΟΤΙΣΙΣ ΚΟΖΙΤΣΙΣ

ΕΝ ΜΙΝΙ ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ Ι 1860 ΕΤΟΥΣ

ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΚΤΙΜΑ ΝΕΟΦΥΤΕΥΤΟΣ

ΑΜΠΕΛΟΣ ΔΕΝΔΡΩΝ Ἂ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΕΚ

ΧΙΡΟΣ ΤΩΝ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΩΝ ΚΑΙ ΜΟΝΑΧΩΝ

ΑΠΟΠΕΡΑΤΟΘΗ ΕΙΣ ΤΑ 1872 Ἔ`

ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΝΑΟ ΔΙΑΣΩΖΟΝΤΑΙ ΤΑ ΙΕΡΑ ΚΕΙΜΗΛΙΑ, ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΠΡΟΣΔΙΔΟΥΝ ΤΙΜΗ ΚΑΙ ΑΙΓΛΗ ΣΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ. ΕΙΝΑΙ:

1) Ἡ λατρευτικὴ εἰκόνα τῆς Παναγίας (0,48χ0,33). Ἡ Παναγία δὲν εἶναι βρεφοκρατοῦσα, ἀλλὰ ἐμφανίζεται σὲ προτομὴ μὲ γυρμένο τὸ κεφάλι καὶ τὰ χέρια σταυρωμένα στὸ στῆθος. Εἶναι ζωγραφισμένη πάνω σὲ ξύλο καὶ τὸ στέμμα ποὺ εἶναι χαρακτηριστικό της γνώρισμα μᾶς ὁδηγεῖ στὸν τύπο τῆς Παναγίας τῶν Ἀγγέλων. Ἡ εἴκόνά ἀνήκει τεχνοτροπικὰ στὸν 17ο αἰῶνα καὶ πιθανὸν ὁ ζωγράφος νὰ ἦταν ἐπηρεασμένος ἀπὸ κάποιο παλαιότερο πρότυπο. Στὴν καλλιτεχνικὴ ἐπένδυση τῆς εἰκόνας βρίσκεται ἡ ἐπιγραφή:

1820 Μ(ΑΙ)ΟΥ 4. ΔΕΗΣΙΣ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΓΕΩΡΓΑΚΙΣ ΚΒ ΗΓΟΥΜΕΝΕΒΟΝΤΟΣ

ΘΕΟΦΙΛΟΣ Π(Α)Π(Α)ΛΟΓΗ ΕΝΤΕΧΝΕΥΣΙ ΝΙΚΟΛΟΣ ΔΑΜΙΑΝΟΥ

2) Τὸ χέρι τοῦ Ἁγίου Πολυκάρπου, Ἐπισκόπου Σμύρνης. Τοῦτο διατηρεῖται σὲ ἐπαργυρωμένη καὶ ἐπιχρυσωμένη θήκη. Στὴν ἐπιχρύσωση εἶναι σκαλισμένη ἡ παράσταση τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου καὶ ὁ λόγος τοῦ Ἀρχαγγελου ΠΝΕΥΜΑ ΑΓΙΟΝ ΕΠΕΛΕΥΣΕΤΑΙ ΕΠΙ ΣΕ ΚΑΙ ΔΥΝΑΜΙΣ ΥΨΙΣΤΟΥ ΕΠΙΣΚΙΑΣΕΙ ΣΟΙ. Στὴν ἄλλη πλευρὰ ὑπάρχει ἡ γραφή

ΑΨηΒ (1792) Μαΐου ἄ`. ΑΥΤΗ Ἡ ΧΕΙΡ ΤΟΥ ΙΕΡΟΜΑΡΤΥΡΟΣ ΑΓΙΟΥ ΠΟΛΥΚΑΡΠΟΥ ΣΜΥΡΝΗΣ ΚΕΙΜΗΛΙΟΝ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΑΚΙΩΤΙΣΣΗΣ ΜΟΝΗΣ ΕΝ ΚΟΖΙΤΣΙ. ΗΡΓΥΡΩΤΑΙ ΔΙ ΕΞΟΔΟΝ ΤΟΥ ΟΣΙΩΤΑΤΟΥ ΚΥΡ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΠΛΑΤΑΝΙΩΤΟΥ ΚΑΙ ΔΙ ΑΝΑΧΩΝΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΟΧΟΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ ΔΑΜΙΑΝΟΠΟΥΛΟΥ ΚΟΖΙΤΖΑΝΟΥ.

3) Ἀργυρὴ Λάρνακα. Τὸ ἱερὸ χέρι εἶναι τοποθετημένο σὲ ἀργυρὴ λάρνακα ποὺ ἔχει τὴν ἐπιγραφή:

ΑΨηΒ (1792) Νοεμβρίου Α. Δέησις πρὸς τὸν Ἅγιον Πολύκαρπον τοῦ ὀσιωτάτου Γρηγορίου καὶ τῶν συναδέλφων αὐτοῦ Ἀρσενίου, Νεοφύτου καὶ Ἀνανίου ἐκ Μονῆς Κοζίτσης ἡ Κοίμησις τῆς Θεοτόκου τῆς Ἀμπελακιωτίσσης. Ἔργον Ν. Δαμιανοῦ ἐκ Κοζίτσης. Στὶς πλευρὲς τῆς λάρνακας ἔχουν σκαλιστεῖ ἀπὸ ἄξιο τεχνίτη 36 πολυπρόσωπες παραστάσεις μὲ τὸ βίο τοῦ Χριστοῦ τῆς Παναγίας καὶ προσωπογραφίες ἁγίων. Ἡ Λειψανοθήκη εἶναι ἐντυπωσιακὸ ἔργο τέχνης καὶ ὑπομονῆς.

4) Ἀργυρὴ Λειψανοθήκη. Εἶναι στρογγυλὴ καὶ στὸ ἐσωτερικό της ἔχει 12 μικρὲς θῆκες, ὅπου εἶναι τοποθετημένα ἰσάριθμα ὀστᾶ ἁγίων καὶ ὁσίων. Τὴν Λειψανοθήκη αὐτὴ κατὰ τὴν παράδοση δώρισε ὁ Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης στὸν Ἡγούμενο Τιμόθεο. Γι' αὐτὸ τὸ λόγο ὑπάρχει καὶ ἡ ἐπιγραφή:

ΤΙΜΟΘΕΩ ΤΩ ΚΑΙ ΗΓΟΥΜΕΝΩ 1470

5) Ἀρτοφόριο. Εἶναι ξύλινο μὲ τρεῖς παραστάσεις καὶ πλῆθος ἐπιγραφῶν. Ἀνάμεσα στὶς ἄλλες ἐπιγραφές:

Ἀωξδ (1864) ΟΚ(ΤΩ)ΒΡΙΟΥ 12 χεὶρ Ἰω(αννου).

Διὰ συνδρομῆς τῶν Πατέρων καὶ Δαπάνης τῆς ἱερᾶς

Μονῆς Κοζήτσας Παναγίας Ἀμπελακηοτήσις. 1864.

6) Σταυρός. Εἶναι ξυλόγλυπτος μὲ παραστάσεις ἁγίων. Εἶναι ὡραῖο δεῖγμα μικροτεχνικῆς ἐργασίας. Ἀργυρώθηκε ἀπὸ τὸν Ν. Δαμιανὸ στὰ 1792.

7) Ἐπιτάφιος τῆς Μαριώρας. Εἶναι ἐξαιρετικῆς τεχνικῆς καὶ προέρχεται ἀπὸ τὸ φημισμένο καλλιτεχνικὸ ἐργαστήρι τῆς Μαριώρας Φερζουλάχη, ποὺ ἦταν ἀπὸ τὶς ὀνομαστότερες κεντίστρες τῆς Πόλης. Στὸ κάτω μέρος τοῦ Ἐπιταφίου ἡ ἐπιγραφή:

ΣΚΗΝΟΣ ΑΓΙΟΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΛΙΡΟΔΙΚΙΟΥ ΜΟΝΗΣ ΤΕ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ

ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ ΕΙΣ ΧΩΡΙΟΝ ΚΟΖΙΤΣΑ ΤΟΥΝΟΜΑ ΣΥΝΔΡΑΜΟΝΤΟΣ ΜΕΝ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ. ΠΟΝΟΣ ΜΑΡΙΩΡΑΣ ΑΨΛΕ.

(ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΗ 22/ΣΕΠΤ. ΟΚΤ. 1986)

(ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΗ 21/ ΙΟΥΛ. ΑΥΓ. 1986, σ.2)