Ναυπάκτου κ. Ἱεροθέου: Ἡ Ὀρθόδοξη νηπτικὴ θεολογία τῆς ΄Ἐκκλησίας ὡς μέθοδος θεραπείας (Β)

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

(συνέχεια ἀπὸ τὸ προηγούμενο)

2. Τὰ πλαίσια τῆς ὀρθοδόξου θεολογίας

Βέβαια, ὅταν κάνουμε λόγο γιὰ ὀρθόδοξη ἡσυχία, ἐννοεῖται ὅτι αὐτὴ διαφέρει σαφῶς ἀπὸ μιὰ οὐμανιστικὴ ἡσυχία, μιὰ ἡσυχία ποὺ κινεῖται μέσα σὲ ἰνδουϊστικὰ καὶ βουδιστικὰ πρότυπα. Πρόκειται γιὰ μιὰ ἡσυχία ποὺ κινεῖται μέσα στὰ βασικὰ πλαίσια τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ πνεύματος. Ἀκριβῶς γιὰ τὸν λόγο αὐτόν, εἶναι ἀνάγκη νὰ καθορισθοῦν τὰ βασικὰ πλαίσια τῆς ὀρθοδόξου ἡσυχαστικῆς καὶ νηπτικὴς παραδόσεως τῆς Ἐκκλησίας ποὺ τὴν διακρίνει ἀπὸ κάθε ἄλλη παράδοση, δυτικοῦ ἢ ἀνατολικοῦ τύπου.

Τὸ πρῶτο εἶναι ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι θετικὸ δημιούργημα τοῦ Θεοῦ, ἀποτελεῖται ἀπὸ ψυχὴ καὶ σῶμα καὶ εἶναι περίληψη ὅλης τῆς δημιουργίας. Ἀποτελεῖται ἀπὸ νοερὸ καὶ αἰσθητὸ καὶ μέσα του ὑπάρχει ἡ ἐντελέχεια, δηλαδὴ μιὰ ἀρχὴ ποὺ ὁδηγεῖται πρὸς τὸ τέλος. Αὐτὸ λέγεται καὶ ὑποστατικὴ ἀρχὴ (Γέροντας Σωφρόνιος). Εἶναι τὸ κατ εἰκόνα καὶ τὸ καθ ὁμοίωση. Τὸ παρουσιάζει ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος στὸν ὁρισμὸ περὶ τοῦ ἀνθρώπου· ὁ ἄνθρωπος εἶναι: "ζῶον ἐνταῦθα οἰκονομούμενον καὶ ἀλλαχοῦ μεθιστάμενον, καὶ πέρας τοῦ μυστηρίου, τὴ πρὸς Θεὸν νεύσει θεούμενον".

Τὸ δεύτερο εἶναι ὅτι, ὁ ἄνθρωπος εἶναι πρόσωπο-ὑπόσταση, καὶ αὐτὸ δὲν ἀναφέρεται μόνον στὴν ψυχή, ἀλλὰ στὴν ὅλη ὕπαρξη τοῦ ἀνθρώπου, ἀφοῦ ὑπάρχει στενὴ σχέση μεταξὺ ψυχῆς καὶ σώματος. Καὶ πέρα ἀπὸ τὰ δύο αὐτὰ στοιχεῖα, συγχρόνως στὸν προπτωτικὸ ἄνθρωπο ὑπῆρχε καὶ τὸ Πνεῦμα, ἡ Χάρη τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ. Στὴν ὀρθόδοξη διδασκαλία δὲν παραδεχόμαστε τὴν θεωρία τῆς μεταφυσικῆς τοῦ Πλάτωνος, ὅπου γίνεται διάκριση μεταξὺ φύσει ἀθανάτου ψυχῆς καὶ φύσει θνητοῦ σώματος.

Στὸν προπτωτικὸ ἄνθρωπο, ὁ νοὺς ἐλάμβανε τὴν θεία Χάρη καὶ αὐτὴ διαπορθμευόταν στὸ σῶμα του καὶ ἀπὸ ἐκεῖ ἀκτινοβολοῦσε σὲ ὅλη τὴν κτίση. Ὅμως μὲ τὴν πτώση του ἄλλαξαν τὰ πράγματα. Ἡ ψυχὴ ἀπομυζᾶ τὸ σῶμα καὶ δημιουργοῦνται ἡ φιλαυτία καὶ τὰ ψυχικὰ πάθη. Τὸ σῶμα ἀπομυζᾶ τὴν κτίση καὶ δημιουργοῦνται τὰ σωματικὰ πάθη καὶ ἀκολουθεῖ τὸ οἰκολογικὸ πρόβλημα. Ἡ ἔκφραση αὐτὴ τῶν παθῶν δημιουργεῖ καὶ τὰ κοινωνικὰ προβλήματα.

Ἑπομένως, χρειάζεται νὰ γίνη θεραπεία. Νὰ ἀλλάξουν τὰ δεδομένα, νὰ ἀλλάξη ἡ σειρά, ἤτοι τὸ σῶμα νὰ ὑποταχθῇ στὴν ψυχὴ καὶ ἡ ψυχὴ νὰ ἐμπνέεται ἀπὸ τὴν Χάρη τοῦ Θεοῦ.

Χαρακτηριστικὸς εἶναι ὁ λόγος τοῦ Ἀποστόλου Παύλου: "ὅσοι γὰρ Πνεύματι Θεοῦ ἄγονται, οὗτοὶ εἰσιν υἱοὶ Θεοῦ. οὐ γὰρ ἐλάβετε Πνεῦμα δουλείας πάλιν εἰς φόβον, ἀλλ ἐλάβετε Πνεῦμα υἱοθεσίας, ἐν ὦ κράζομεν· ἀββᾶ ὁ πατήρ. αὐτὸ τὸ Πνεῦμα συμμαρτυρεὶ τῷ πνεύματι ἡμῶν ὅτι ἐσμὲν τέκνα Θεοῦ" (Ρώμ. η΄ 14-16). Τὸ χωρίο αὐτὸ τοῦ ἀποστόλου Παύλου εἶναι πάρα πολὺ σημαντικὸ γιὰ τὴν Ὀρθόδοξη Παράδοση. Ἐδῶ σαφῶς λέγεται ὅτι ἐκεῖνος ποὺ λαμβάνει τὸ Ἅγιον Πνεῦμα στὴν καρδιά του ἄγεται ὑπὸ τοῦ πνεύματος τοῦ Θεοῦ, ἀποβάλλει τὸ πνεῦμα τῆς δουλείας στὸν φόβο, λαμβάνει τὸ χάρισμα τῆς υἱοθεσίας –δηλαδὴ γίνεται υἱός, κατὰ Χάριν, τοῦ Θεοῦ. Ἔκφραση δὲ αὐτῆς τῆς υἱοθεσίας εἶναι το ὅτι ἐνεργεῖται ἡ προσευχὴ μέσα στὴν καρδιὰ καὶ τὸ ὅτι τὸ Ἅγιον Πνεῦμα δίδει τὴν ἐπιβεβαίωση ὅτι εἶναι τέκνον Θεοῦ. Ὁπότε ἡ ἐνέργεια τοῦ Ἁγίου Πνεύματος μέσα στὴν καρδιὰ ἐπιβεβαιώνεται ἐμπειρικά, ὑπάρχουν ἀποδείξεις γι αὐτὸ τὸ γεγονός.

Τὸ τρίτο εἶναι τὸ μεγάλο πρόβλημα τοῦ θανάτου. Μετὰ τὴν ἁμαρτία, ποὺ εἶναι ἡ παρὰ φύση κίνηση τῶν δυνάμεων τῆς ψυχῆς καὶ ἡ διακοπὴ τῶν σχέσεων τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν Θεό, εἰσῆλθε ὁ θάνατος μέσα στὴν ὕπαρξη τοῦ ἀνθρώπου, πρῶτα ὁ πνευματικός, ὅπως λέγει ὁ Ἀπόστολος Παῦλος "πάντες γὰρ ἥμαρτον καὶ ὑστεροῦνται τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ" (Ρώμ. γ', 23) καὶ ὕστερα ὁ σωματικός. Καὶ ἐπειδὴ ὁ θάνατος εἶναι καὶ σωματικός, σημαίνει ὅτι, ὅπως ἀνακάλυψε καὶ ἡ σύγχρονη ἐπιστήμη, στὸ D.N.A. ὑπάρχουν τὰ γονίδια τῶν ἀσθενειῶν καὶ τῆς γήρανσης. Ὁ θάνατος ἑπομένως εἶναι μιὰ ἀσθένεια καὶ μάλιστα βιολογική.

Αὐτὸ δημιουργεῖ πόνο, φόβο, ἀνασφάλεια, φιλαυτία, αὐτοσυντήρηση. Ὡς ἀποτέλεσμα εἶναι το ὅτι ὁ ἄνθρωπος ζητᾶ κατοχύρωση στὰ χρήματα, τὰ κτήματα, τὴν ἐξουσία, τὴν φιληδονία. Ὁ ἔρωτας ἐκλαμβάνεται ὄχι μόνον ὡς σωματικὴ ἱκανοποίηση καὶ ὡς βίωση τῆς ἡδονῆς, ἀλλὰ ὡς ἐπιβίωση τῆς ὕπαρξης. Αὐτὸ ἔχει σχέση μὲ τὰ πάθη ποὺ ἀναπτύσσονται στὸν μεταπτωτικὸ ἄνθρωπο. Τὸ δὲ βασικὸ πάθος εἶναι ἡ φιλαυτία, ἡ ὁποία κατὰ τὸν ἅγιο Μάξιμο τὸν Ὁμολογητὴ χαρακτηρίζεται ὡς ἡ ἄλογος τοῦ σώματος φιλία. Ἀπὸ τὴν φιλαυτία προέρχονται ἄλλα τρία πάθη ἤτοι ἡ φιληδονία, ἡ φιλοδοξία καὶ ἡ φιλαργυρία.

Ἡ θεραπεία αὐτῶν τῶν τριῶν βασικῶν παθῶν ἐπιτυγχάνεται μὲ τὴν ὑπακοή, τὴν παρθενία καὶ τὴν ἀκτημοσύνη. Τηρουμένων τῶν ἀναλογιῶν μποροῦν καὶ οἱ ἔγγαμοι νὰ ζήσουν τις τρεῖς αὐτὲς εὐαγγελικὲς ἀρετές.

Τὸ τέταρτο σημεῖο εἶναι ὅτι, κάνοντας λόγο γιὰ τὴν θεραπεία τῶν παθῶν, πρέπει νὰ δοῦμε καὶ τὴν τριμερῆ διαίρεση τῆς ψυχῆς, κατὰ τὴν Ὀρθόδοξη Παράδοση. Ὁ Πλάτων δίδασκε τὴν τριμερῆ διαίρεση τῆς ψυχῆς σὲ λογιστικό, ἐπιθυμητικὸ καὶ θυμικό. Οἱ Πατέρες προσέλαβαν αὐτὸν τὸν χωρισμό, χωρὶς ὅμως νὰ τὸν ἐντάξουν μέσα στὴν φιλοσοφική - μεταφυσικὴ προοπτικὴ τοῦ Πλάτωνος. Σύμφωνα μὲ τοὺς ἁγίους Πατέρας, οἱ τρεῖς αὐτὲς ἐνέργειες εἶναι φυσικὲς δυνάμεις τῆς ψυχῆς καὶ πρέπει νὰ πορεύωνται κατὰ φύση καὶ ὑπὲρ φύση. Ὅμως μὲ τὴν ἁμαρτία ἀπέκτησαν τὴν παρὰ φύση κίνησή τους. Ἑπομένως πρέπει νὰ ἐπανέλθουν πάλι στὴν κατὰ φύση κίνηση.

Στὴν Ἁγία Γραφὴ διατυπώνεται ἡ προτροπή: "ἀγαπήσης Κύριον τὸν Θεόν σου ἐξ ὅλης τῆς καρδίας σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς ψυχῆς σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς διανοίας σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς ἰσχύος σοῦ" (Μάρκ. ἰβ', 30). Αὐτὴ ἡ ἐντολὴ ἀναφέρεται στὸ τριμερὲς τῆς ψυχῆς καὶ τὴν πορεία τους πρὸς τὸν Θεό.

Στὸν μεταπτωτικὸ ἄνθρωπο ὑπάρχει μιὰ διάσπαση, ἀφοῦ ἄλλο σκέπτεται, ἄλλο ἐπιθυμεῖ καὶ ἄλλο πράττει. Αὐτὸ σημαίνει, ὅτι πρέπει νὰ γίνη ἑνοποίηση τῆς ὕπαρξής του, καὶ βέβαια, ἑνοποίηση τῆς ψυχῆς μὲ τὸ σῶμα, ὅπως λειτουργοῦσαν πρὸ τῆς πτώσεως. Αὐτὸ δὲν μπορεῖ νὰ γίνη παρὰ μόνον μὲ τὸν Χριστό. Ἔτσι θὰ νικηθῇ καὶ ὁ θάνατος. Γι αὐτὸ ὁ Χριστὸς προσέλαβε τὸ θνητὸ καὶ παθητό, νίκησε τὸν θάνατο καὶ ἀνέστησε τὸ σῶμα καὶ ἔγινε τὸ φάρμακο τῆς ἀθανασίας.

Ἡ θεραπεία τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἡ πορεία του ἀπὸ τὴν ἰδιοτελῆ στὴν ἀνιδιοτελῆ ἀγάπη. Οἱ τρεῖς δυνάμεις τῆς ψυχῆς πρέπει νὰ ἀποκτήσουν τὴν κατὰ φύση καὶ ὑπὲρ φύση κίνηση. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, κάνει λόγο γιὰ τὸ τρισσὸν καὶ τὸ ἑνιαῖο τῆς ψυχῆς καὶ πῶς ἡ ψυχὴ καθαρίζεται καὶ προσφέρεται στὸν Θεό. Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, κάνει λόγο γιὰ τὴν φιλαυτία καὶ ποιά εἶναι τὰ πάθη κάθε δύναμης τῆς ψυχῆς καὶ ποιὲς εἶναι οἱ ἀντίστοιχες ἀρετὲς κάθε δύναμης τῆς ψυχῆς. Τὸ ἴδιο διδάσκουν καὶ ἄλλοι ἅγιοι Πατέρες, ὅπως ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής, ὁ Ἠλίας ὁ Πρεσβύτερος καὶ ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς.

Τὸ πέμπτο σημεῖο εἶναι ὅτι, γιὰ τὴν θεραπεία τοῦ ἀνθρώπου, κατὰ τὴν διδασκαλία τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας καὶ τὴν ὅλη θεραπευτικὴ πράξη τῆς Ἐκκλησίας, ἀπαιτεῖται συνδυασμὸς μεταξὺ μυστηρίων καὶ ἀσκήσεως. Ἡ ἄσκηση ὡς ἐφαρμογὴ τῶν ἐντολῶν τοῦ Χριστοῦ προηγεῖται τῶν μυστηρίων καὶ ἀκολουθεῖ τὰ μυστήρια. Συγκεκριμένα, τὸ Βάπτισμα, εἶναι κάθαρση τοῦ κατ εἰκόνα καὶ ἔνταξη τοῦ ἀνθρώπου στὴν Ἐκκλησία· εἶναι γέννηση. Τὸ Χρῖσμα, εἶναι ἡ κίνηση-φωτισμὸς τοῦ νοῦ, ποὺ ἐκδηλώνεται μὲ τὴν προσευχὴ καὶ γι αὐτὸ στὴν λατινικὴ γλῶσσα χαρακτηρίζεται confirmatio-ἐπιβεβαίωση, δηλαδὴ ἐπιβεβαίωση ὅτι ὁ βαπτισθεὶς εἶναι ναὸς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ἡ θεία Εὐχαριστία εἶναι ζωή, γιατί ὁ βαπτισθεὶς κοινωνεῖ τοῦ Σώματος καὶ τοῦ Αἵματος τοῦ Χριστοῦ.

Ἡ ἐν Χριστῷ ἄσκηση, συνίσταται στὴν διέλευση τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τοὺς βαθμοὺς τῆς πνευματικῆς ζωῆς, ποὺ εἶναι ἡ κάθαρση, ὁ φωτισμὸς καὶ ἡ θέωση. Κάθαρση, κατὰ τὸν ἅγιο Μάξιμο τὸν Ὁμολογητή, εἶναι ἡ ὑπέρβαση τῆς ἡδονῆς καὶ τῆς ὀδύνης, φωτισμὸς εἶναι ἡ ὑπέρβαση τῆς λήθης καὶ τῆς ἄγνοιας καὶ θέωση εἶναι ἡ ἀπαλλαγὴ καὶ ἀπὸ τὴν φαντασία. Τὸν συντονισμὸ μεταξὺ μυστηρίων καὶ ἀσκήσεως τὸν κάνει ὁ θεούμενος Πνευματικὸς Πατέρας.

Στὴν ἀρχαία Ἐκκλησία ὅπως ὑπῆρχε ἰδιαίτερη τάξη κατηχουμένων, ἔτσι ὑπῆρχε καὶ ἰδιαίτερη τάξη μετανοούντων, οἱ ὁποῖοι χωρίζονταν στοὺς προσκλαίοντες, τοὺς προσπίπτοντες, τοὺς συνιστάμενους καὶ τοὺς κοινωνοῦντες. Τὸ βλέπουμε στοὺς κανόνες τοῦ Μ. Βασιλείου, τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Νύσσης καὶ ἄλλων Πατέρων.

Ἀπ ὅλα τὰ κείμενα τῆς Ἁγίας Γραφῆς καὶ τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας φαίνεται καθαρὰ ὅτι ἡ θεραπεία τοῦ ἀνθρώπου ἐπιτυγχάνεται στὴν Ἐκκλησία, ἡ ὁποία εἶναι μιὰ ἰδιαίτερη ἐκκλησιαστικὴ κοινότητα - οἰκογένεια. Δὲν πρόκειται γιὰ ἕναν ἰδεολογοποιημένο χῶρο, ἀλλὰ μιὰ πνευματικὴ οἰκογένεια, στὴν ὁποία ὑπάρχουν πατέρες, ἀδελφοί, κοινωνία ἀγγέλων καὶ ἀνθρώπων, ἐπικρατεῖ κοινοτικὴ ζωὴ μὲ τὰ μυστήρια καὶ τὴν κοινὴ λατρεία. Ἡ προσωπικὴ ζωὴ συνδέεται μὲ τὴν κοινοτικὴ ζωή, ὁπότε δὲν μποροῦν νὰ καλλιεργηθοῦν ἀτομοκεντρικὲς ἀπόψεις θεραπείας καὶ σωτηρίας.

Τὸ ἕκτο σημεῖο εἶναι ὅτι, κάθε ἁμαρτία δὲν εἶναι ἕνα ἐξωτερικὸ γεγονός, ἀλλὰ ἔχει θεολογικὴ ὑποδομὴ καὶ συνδέεται μὲ τὴν πτώση τοῦ ἀνθρώπου. Μιὰ ἁμαρτία, π.χ. ὁ φόνος, ἢ ἡ κατάκριση, ἔχει μεγάλο βάθος. Φανερώνει ὅλη αὐτὴν τὴν ἀσθένεια ποὺ ὑπάρχει στὸ τριμερὲς τῆς ψυχῆς, καὶ τὴν ἀποδιοργάνωση μεταξὺ ψυχῆς, σώματος καὶ Πνεύματος Ἁγίου. Γιὰ παράδειγμα, ὁ φόνος δείχνει ὅτι ὁ νοὺς εἶναι σκοτεινός, ἡ ἐπιθυμία εἶναι ἀσθενὴς καὶ τὸ θυμικὸ εἶναι ἄρρωστο. Δὲν ὑπάρχει προσευχή, ἐγκράτεια καὶ ἀγάπη. Ὁπότε, ἡ ἐξομολόγηση πρέπει νὰ γίνεται μὲ αὐτὴν τὴν αἴσθηση τῆς μετανοίας ποὺ εἶναι πράγματι ὥρα ἔλευσης τῆς Χάριτος τοῦ Θεοῦ.

Τὸ ἕβδομο σημεῖο εἶναι ὅτι, ἡ μετάνοια δὲν ἀποβλέπει ἁπλῶς στὴν ἐπαναφορὰ τοῦ ἀνθρώπου στὴν κατάσταση ποὺ βρισκόταν ὁ Ἀδάμ. Γιατί ὁ Ἀδὰμ μετὰ τὴν δημιουργία βρισκόταν σὲ νηπιακὴ κατάσταση καὶ ἔπρεπε νὰ ὁλοκληρωθῆ. Γι αὐτὸ κάνουμε λόγο γιὰ φωτισμό, ποὺ εἶχε ὁ Ἀδάμ, ἀλλὰ καὶ θέωση ψυχῆς καὶ σώματος, τὴν ὁποία ἔφερε στὸν κόσμο ὁ Χριστός. Ἡ μετάνοια ἔχει ἐσχατολογικὴ προοπτική.

Ὁ ἅγιος Μάξιμος χρησιμοποιεῖ τὸ παράδειγμα τοῦ ἀρχιτέκτονος, ὁ ὁποῖος σχεδιάζει τὸ σπίτι ὅπως τὸ φαντάζεται ὅτι θὰ εἶναι στὸ μέλλον. Αὐτὸ κάνει καὶ ὁ Χριστιανός. Τὸ μέλλον καθορίζει τὸ παρὸν καὶ αὐτὸ καθορίζει τὴν ζωή του. "Ἡμῶν γὰρ τὸ πολίτευμα ἐν οὐρανοῖς ὑπάρχει" (Φιλιπ. γ', 20). "Τὰ ἄνω ζητεῖτε, οὐ ὁ Χριστὸς ἐστιν ἐν δεξιὰ τοῦ Θεοῦ καθήμενος, τὰ ἄνω φρονεῖτε, μὴ τὰ ἐπὶ τῆς γῆς" (Κόλ. γ', 1-2). Τὰ ὅσα θὰ κάνη ὁ Θεὸς κατὰ τὴν Δευτέρα Τοῦ Παρουσία θὰ εἶναι μεγαλύτερα καὶ λαμπρότερα ἀπὸ ἐκεῖνα ποὺ ἔκανε στὸ παρελθόν.

Ἄλλωστε αὐτὸ τὸ ἔσχατο πραγματοποιήθηκε στὴν ἱστορία. Τὸ ἔσχατο εἶναι αὐτὸς ὁ Ἰδιος ὁ Χριστός, τὸ πρωτότυπο τῆς δημιουργίας τοῦ ἀνθρώπου ποὺ σαρκώθηκε καὶ ὡς μαγνήτης τραβάει ὅσα ἔχουν ἐλκτικότητα.

Γενικά, πρέπει νὰ ποῦμε ὅτι, στὴν ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία συνδέονται στενὰ ἡ ἀνθρωπολογία, ἡ χριστολογία, ἡ ἐκκλησιολογία, ἡ ἐσχατολογία. Αὐτὰ εἶναι τὰ πραγματικὰ πλαίσια θεραπείας καὶ σωτηρίας. Ἡ θεραπεία ταυτίζεται μὲ τὴν σωτηρία, τὴν ἐν-Χρίστωσῃ, τὴν θέωση.

3. Μερικὰ ἐνδεικτικὰ κείμενα τῶν ἁγίων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας

Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκλησίας εἶχαν λάβει τὴν ἀποκαλυπτικὴ παράδοση, ἦταν συνεχιστὲς τῶν Ἀποστόλων μὲ τὴν ἀναστάσιμη ἐμπειρία καὶ τὴν ἀποστολή τους ἀπὸ τὸν Ἰδιο τὸν Χριστὸ καὶ ἑπομένως κινοῦνται μέσα στὴν ἴδια προοπτικὴ τῶν Προφητῶν καὶ τῶν Ἀποστόλων. Κυρίως, ἐκεῖνο ποὺ πρέπει νὰ σημειωθῇ στὸ σημεῖο αὐτὸ εἶναι ὅτι, οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας χρησιμοποίησαν τὴν ἴδια μέθοδο γνώσεως καὶ κοινωνίας μὲ τὸν Θεό.

Ἐπειδὴ δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ἐκθέσουμε πολλὰ κείμενα τῶν ἁγίων Πατέρων, ἀναγκαστικὰ θὰ περιορισθοῦμε σὲ μερικὰ ἀπὸ αὐτά, ποὺ εἶναι ὄντως χαρακτηριστικὰ καὶ ἐκφραστικὰ τῆς ὅλης πατερικῆς σκέψεως καὶ ζωῆς στὸ θέμα ποὺ μᾶς ἀπασχολεῖ. Κυρίως, θὰ ἀναφερθοῦμε στὸν ἅγιο Γρηγόριο Νύσσης, τὸν ἅγιο Γρηγόριο τὸν Παλαμᾶ καὶ τὸν ἅγιο Μάξιμο τὸν Ὁμολογητή.

Ὁ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης, μὲ τὸ καταπληκτικὸ καὶ καθοριστικὸ γιὰ τὴν ὀρθόδοξη θεολογία καὶ πνευματικότητα βιβλίο τοῦ "Εἰς τὸν βίον τοῦ Μωϋσέως", ἐκθέτει τὴν πορεία τοῦ ἰσραηλιτικοῦ λαοῦ ἀλλὰ καὶ κάθε Χριστιανοῦ ἀπὸ τὴν γῆ τῆς δουλείας στὴν γῆ τῆς ἐλευθερίας, κυρίως ὅμως παρουσιάζει μὲ τρόπο θεολογικὸ καὶ αὐθεντικό, ἐντεταγμένος μέσα στὴν παράδοση τῆς Ἐκκλησίας, τὸν Μωϋσὴ ὡς πρότυπο ἀκριβοῦς θεολόγου καὶ αὐθεντικοῦ ποιμένος τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλὰ καὶ τοῦ κάθε πιστοῦ. Στὴν πραγματικότητα, στὸ βιβλίο αὐτὸ ἐκτίθεται ὅλη ἡ μέθοδος τῆς Ἐκκλησίας ποὺ λέγεται νηπτική - ἡσυχαστικὴ καὶ συνίσταται στὴν κάθαρση τῆς καρδιᾶς, τὸν φωτισμὸ τοῦ νοῦ καὶ τὴν θέωση τοῦ ἀνθρώπου.

Ἐπανειλημμένως, ὁ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης, κάνει λόγο γιὰ τὸν αἰγυπτιώδη βίο ποὺ πρέπει νὰ ἀπαρνηθοῦμε καὶ νὰ νεκρώσουμε. Ἡ ἀπελευθέρωση αὐτὴ γίνεται μὲ ἐπανειλημμένες καθάρσεις, ποὺ ἐπιτυγχάνονται μὲ τοὺς πειρασμοὺς καὶ τὶς θαυματουργικὲς ἐπεμβάσεις τοῦ Θεοῦ. Βεβαίως, ἀναγκαῖα στὴν πορεία αὐτὴ εἶναι ἡ παρουσία τοῦ θεόπτου ὁδηγοῦ, θεολόγου, ποὺ θὰ διακρίνη μεταξὺ πλάνης καὶ ἀληθείας καὶ θὰ ὑποδεικνύη τὸν ἀληθινὸ δρόμο πρὸς τὴν γῆ τῆς ἐλευθερίας, ποὺ εἶναι ἡ κοινωνία καὶ ἡ ἕνωση τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν Θεό.

Ἀναλύοντας ὁ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης τὸ μυστήριο τῆς θεοφανείας ποὺ γνώρισε ὁ Μωϋσὴς στὴν βάτο, ἀλλὰ καὶ τὴν εἴσοδο τοῦ Μωϋσέως στὸν γνόφο, κάνει λόγο γιὰ τὴν κάθαρση τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ ὅλα ἐκεῖνα ποὺ φέρνουν οἱ αἰσθήσεις καὶ ἡ λογική, γιὰ τὴν ἀπαλλαγὴ τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τοὺς δερμάτινους χιτῶνες, ποὺ εἶναι χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα τῶν ζώων, καὶ τὴν εἴσοδο στὸν γνόφο τῆς ἀγνωσίας ποὺ εἶναι ὁ φωτισμὸς τοῦ νοῦ καὶ ἡ θέα τοῦ Θεοῦ. Μόνον ὅταν ὁ Μωϋσὴς καθάρισε τὴν ἀκοὴ τῆς ψυχῆς του ἄκουσε τὸν ἦχο, δηλαδὴ τὴν γνώση τῆς θείας ἐνεργείας, ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὴν θεωρία τῶν ὄντων καὶ στὴν συνέχεια εἰσῆλθε στὸν γνόφο, ὅπου βρίσκεται ὁ Θεός.

Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, ὁ μεγάλος αὐτὸς ἡσυχαστὴς Πατέρας, ποὺ ἀνέδειξε μὲ ἐνάργεια τὴν βαθύτερη θεολογία τοῦ ἡσυχασμοῦ, τὸν ὁποῖο ἐξασκοῦσαν μερικοὶ μοναχοὶ στὴν ἐποχή του, μὲ ἐκπληκτικὸ τρόπο στὰ κείμενά του, παρουσίασε τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο θεραπεύεται ὁ ἄνθρωπος καὶ ἀποκτᾶ τὴν γνώση τοῦ Θεοῦ. Ἐντεταγμένος ὀργανικὰ μέσα στὴν Ὀρθόδοξη Παράδοση σὲ ὅλα τὰ ἔργα του, ἀνάλογα μὲ τὸ τί ἤθελε κάθε φορὰ νὰ ὑπογραμμίση, τόνισε τὴν σημασία ποὺ ἔχει γιὰ τὴν σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου ὁ συνδυασμὸς μεταξὺ τῶν μυστηρίων τῆς Ἐκκλησίας καὶ τῆς ὀρθοδόξου ἀσκήσεως. Ἐπειδὴ στὶς ἡμέρες του ἀμφισβητεῖτο ἡ ἀσκητικὴ ἡσυχαστικὴ μέθοδος, γι αὐτὸ ἔδωσε μεγαλύτερη βαρύτητα στὸ θέμα αὐτό, καὶ φανέρωσε μὲ ἐνάργεια ὅτι, ἡ γνώση καὶ ἡ κοινωνία τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν Θεό, ποὺ ἐπιτυγχάνεται μὲ τὰ μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας, προϋποθέτουν ἀπαραίτητα τὴν μέθοδο τῆς ἡσυχαστικῆς - νηπτικὴς παραδόσεως.

Εἶναι χαρακτηριστικὴ μιὰ ὁμιλία ποὺ ἔκανε στὰ Εἰσόδια τῆς Θεοτόκου, στὴν ὁποία ὁμιλία παρουσιάζει τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο θεραπεύθηκε ἡ Παναγία στὰ ἅγια τῶν ἁγίων, ἀπέκτησε κοινωνία μὲ τὸν Θεὸ διὰ τῆς "καθ ἡσυχίαν ἀγωγῆς" καὶ ἔφθασε στὸ σημεῖο νὰ γίνη ἡ μητέρα τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ.

Στὴν ἀρχὴ τῆς ὁμιλίας του κάνει λόγο γιὰ τὸ τί εἶναι ἡ ὀρθόδοξη ἡσυχία. Ὁρίζοντας τὴν ἡσυχία λέγει ὅτι, αὐτὴ εἶναι ἡ ἐγκατάλειψη "πᾶν ὅ,τι τῶν αἰσθητῶν μετὰ τῆς αἰσθήσεως", ἡ ὑπέρβαση τῶν "λογισμῶν καὶ συλλογισμῶν καὶ γνώσεως πάσης καὶ τῆς διανοίας αὐτῆς", ἡ ἐν συνεχείᾳ ἀπόκτηση τῆς κατ αἴσθηση νοερᾶς ἐνέργειας καὶ κατόπιν ἡ βίωση τῆς ἄγνοιας, ποὺ εἶναι ὑπερτέρα τῆς ἀνθρωπίνης γνώσεως. Αὐτή, βέβαια, ἡ ἄγνοια εἶναι ἡ θετικὴ γνώση τοῦ Θεοῦ, ἀλλὰ λέγεται ἄγνοια, γιατί διαφέρει σαφῶς ἀπὸ τὴν ἀνθρώπινη γνώση.

Ἔχοντας ὁ ἴδιος αὐτὴν τὴν ὑπαρξιακὴ γνώση, ἀναλύει διεξοδικῶς ὅτι, στὸν ἄνθρωπο ποὺ εἶναι περίληψη ὅλου τοῦ κόσμου ἑνώθηκε ὁ νοὺς καὶ ἡ αἴσθηση. Μεταξὺ δέ του νοὸς καὶ τῆς αἰσθήσεως ὑπάρχει ἡ φαντασία, ἡ δόξα καὶ ἡ διάνοια. Ὅμως ἡ φαντασία, ἡ δόξα καὶ ἡ διάνοια, συνδέονται στενώτατα μὲ τὴν αἴσθηση, ἡ ὁποία δὲν μπορεῖ νὰ φθάση στὴν γνώση τοῦ Θεοῦ. Ἀκριβῶς γι αὐτὸν τὸν λόγο πρέπει, ὅ,τι συνδέεται μὲ τὴν αἴσθηση, δηλαδὴ ἡ φαντασία, ἡ δόξα καὶ ἡ διάνοια, νὰ νεκρωθοῦν πρὸς καιρόν, προκειμένου νὰ ἐνεργοποιηθῇ ὁ νούς, ποὺ εἶναι ὁ μόνος κατάλληλος γιὰ τὴν ἀπόκτηση τῆς θεοκοινωνίας. Ὅταν ὁ νοὺς ἐλευθερωθῇ ἀπὸ τὴν φορά του πρὸς τὰ κάτω, τότε "γίνεται καὶ τῆς κρείττονος καὶ ὑψηλοτέρας ἐνεργείας".

Αὐτὴν τὴν μέθοδο θεραπείας γιὰ τὴν γνώση τοῦ Θεοῦ, ὄχι μόνον τὴν ἔζησε ἡ Παναγία, ἀλλὰ καὶ ὅλοι οἱ ἅγιοι, καὶ αὐτὸς ὁ ἴδιος ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς. Μάλιστα, ἀπὸ τὸν τρόπο ποὺ τὴν περιγράφει, δείχνει καθαρὰ ὅτι εἶχε προσωπικὴ γνώση καὶ ἐμπειρία αὐτῆς τῆς μεθόδου θεραπείας.

Ἀλλὰ καὶ ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητὴς στὰ κείμενά του ἀναφέρεται διεξοδικὰ στὴν μέθοδο αὐτή, ποὺ συνίσταται, ὅπως τὴν χαρακτηρίζει, στὴν πρακτικὴ φιλοσοφία "ὑπέρβαση ἡδονῆς καὶ ὀδύνης", τὴν φυσικὴ θεωρία "ὑπέρβαση τῆς λήθης καὶ τῆς ἄγνοιας" καὶ τὴν μυστικὴ θεολογία "ἀποβολὴ καὶ αὐτῆς τῆς φαντασίας τῶν αἰσθητῶν πραγμάτων".

Εἶναι χαρακτηριστικὰ τὰ κεφάλαια περὶ τῆς ἀγάπης τοῦ ἁγίου Μαξίμου, ποὺ δείχνουν αὐτὴν τὴν κατεύθυνση. Στὰ κεφάλαια αὐτὰ κάνει λόγο γιὰ τὴν ἀγάπη, ποὺ πρέπει νὰ ἔχη ὁ ἄνθρωπος πρὸς τὸν Θεὸ καὶ τὸν συνάνθρωπό του, ἀλλὰ ταυτόχρονα κάνει περισσότερο λόγο γιὰ τό, πῶς ὁ ἄνθρωπος θεραπεύεται ἐσωτερικὰ γιὰ νὰ φθάση ἀπὸ τὴν ἰδιοτελῆ στὴν ἀνιδιοτελῆ ἀγάπη, ἀπὸ τὴν φιλαυτία στὴν πραγματικὴ φιλοθεΐα καὶ φιλανθρωπία. Διότι ὅπου ὑπάρχει ἰδιοτέλεια καὶ φιλαυτία, δὲν μπορεῖ νὰ ἐπικρατήση ἡ πραγματικὴ καὶ ἀνιδιοτελὴς ἀγάπη.

Γιὰ παράδειγμα, σ ἕνα κείμενό του κάνει λόγο γιὰ τὴν γνήσια ἀγάπη πρὸς τὸν Θεό, ποὺ τὴν συνδέει μὲ τὴν ἀπερίσπαστη προσευχή. "Ὁ γνησίως τὸν Θεὸν ἀγαπῶν, οὗτος καὶ ἀπερισπάστως προσεύχεται", πρᾶγμα ποὺ σημαίνει ὅτι ἐκεῖνος ποὺ δὲν προσεύχεται ἀπερίσπαστα, δὲν ἀγαπᾶ γνησίως τὸν Θεό. Ἀλλὰ ὅμως δὲν μπορεῖ νὰ προσευχηθῇ κανεὶς ἀπερίσπαστα, ὅταν ἔχη τὸν νοῦ του προσηλωμένο σὲ κάτι ἐπίγειο. Φυσικὰ ἐδῶ δὲν κάνει λόγο γιὰ τὴν λογική, ποὺ εἶναι ἀναγκασμένη νὰ σκέπτεται μὲ τὰ στοιχεῖα τοῦ περιβάλλοντος κόσμου, ἀλλὰ γιὰ τὸν νοῦ ποὺ εἶναι ὁ ὀφθαλμὸς τῆς ψυχῆς. Στὴν συνέχεια ἀναφέρει ὅτι, ὅταν ὁ νοὺς ἐγχρονίζη σὲ κάποιο αἰσθητό, τότε ἀναπτύσσεται τὸ πάθος μὲ αὐτό, ἤτοι ἡ ἐπιθυμία, ἡ λύπη, ἡ ὀργή, ἡ μνησικακία. Τὰ πάθη ὑποδουλώνουν τὸν νοῦ καὶ τὸν κρατοῦν δέσμιο στὰ ὑλικὰ πράγματα. Στὴν ἀπελευθέρωση ἀπὸ αὐτὰ ἔχει μεγάλη σημασία ὄχι μόνον ἡ πρακτικὴ μέθοδος, ἀλλὰ καὶ ἡ θεωρητικὴ ἐργασία, ποὺ εἶναι ἡ προσευχὴ καὶ ἡ καθαρότητα τοῦ νοός. Δι αὐτῆς τῆς μεθόδου ὁ νοὺς ἐλευθερώνεται ἀπὸ τὴν ὑποδούλωση στὰ αἰσθητὰ διὰ τῶν παθῶν καὶ ἀγαπᾶ γνησίως τὸν Θεὸ καὶ τοὺς ἀνθρώπους.

Καὶ τὰ τρία αὐτὰ κείμενα τῶν ἁγίων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ἤτοι τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Νύσσης, τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ καὶ τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, ὑποδεικνύουν τὴν μέθοδο θεραπείας ὅπως διαφυλάσσεται μέσα στὴν Ἐκκλησία, διὰ τῆς ὁποίας ὁ ἄνθρωπος δὲν ζῇ σ ἕνα ἰδεαλιστικὸ τόπο καὶ τρόπο, ἀλλὰ ἀπαλλάσσεται ἀπὸ τὴν ὑποδούλωση στὰ αἰσθητά, ἐλευθερώνεται ψυχικὰ καὶ σωματικὰ ἀπὸ τὴν ἐπίδραση τοῦ περιβάλλοντος, ἐλευθερώνεται ἀπὸ τὴν δυναστεία τῶν αἰσθήσεων καὶ τῶν αἰσθητῶν, ὁπότε βλέπει τοὺς λόγους τῶν ὄντων σὲ ὅλη τὴν κτίση, χαίρεται τὴν δημιουργία τοῦ Θεοῦ, ἀγαπᾶ γνήσια τὸν Θεό, τὸν ἄνθρωπο καὶ τὴν κτίση, ὁπότε εἶναι ὁ πιὸ φυσικὸς ἄνθρωπος, ὅπως δημιουργήθηκε ἀπὸ τὸν Θεὸ καὶ ὅπως ἀναδημιουργήθηκε ἀπὸ τὸν ἐνανθρωπήσαντα Λόγο τοῦ Θεοῦ, καὶ κατ αὐτὸν τὸν τρόπο ζῇ μιὰ ἐσχατολογικὴ ζωή.

(συνεχίζεται στὸ ἑπόμενο)