Ι. Ναός της Παναγίας Παναξιώτισσας

Στο μέσο μιας ήρεμης δεντρόφυτης κοιλάδας, σε απόσταση περίπου 1.5χλμ βόρεια του χωριού Γαυρολίμνη, βρίσκεται ο Ναός της Παναγίας Παναξιώτισσας, ένα από τα σημαντικά αξιοθέατα της Ναυπακτίας.

Πρόκειται για το καθολικό ενός βυζαντινού μοναστηριού που χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 10ου αι.μ.Χ. Το ιερό πλησιάζει αρχιτεκτονικά τον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο. Κατατάσσεται όμως πιο σωστά στον "ελλαδικό μεταβατικό" τύπο που συνδυάζει τον ελεύθερο σταυρό με την τρίκλιτη θολωτή βασιλική.

Η επιμελημένη τοιχοποιία του αποτελείται από πελεκημένους ασβεστόλιθους με παρεμβολή οπτόπλινθων. Ο τρούλος του είναι ψηλός και ραδινός και ξεχωρίζει για την «δαντελωτή» κεραμοπλαστική του διακόσμηση, που έρχεται σε αντίθεση με την απλότητα του υπόλοιπου μνημείου. Την οδοντωτή ταινία των τόξων των παραθύρων στέφει ζωφόρος με στενόμακρους όρθιους ρόμβους, η οποία με τη σειρά της στέφεται με σειρά πλίνθων που σχηματίζουν τεθλασμένη γραμμή. Ο ναός έχει τρεις εισόδους στον τριμερή νάρθηκα και λιγοστά στενά παράθυρα. Εσωτερικά σώζονται περιορισμένα ίχνη τοιχογραφιών, ενώ το τέμπλο του είναι νεότερο.

Πέριξ του ναού βρέθηκαν κατά τη διάρκεια ερευνών 13 γλυπτά αρχιτεκτονικά μέλη των Παλαιοχριστιανικών χρόνων. Φαίνεται επομένως πως το Μεσοβυζαντινό μνημείο χτίστηκε πάνω στα ερείπια προϋπάρχουσας παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Στον περιβάλλοντα χώρο του ναού υπάρχουν τα λείψανα κτιρίων που ανήκουν στους λειτουργικούς χώρους της μονής. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το ερειπωμένο λιοτρίβι που βρίσκεται κοντά στο ναό, το οποίο λειτουργούσε περίπου μέχρι το 1960.

Το προσωνύμιο της Παναγίας φαίνεται πως οφείλεται σε παράφραση του τοπωνυμίου της θέσης του ναού (Πανακτζή – Πανακτζιώτισσα – Παναξιώτισσα).