Ἐπίκαιροι σχολιασμοί: Ευρωπαίοι “ενωτικοί” και “ανθενωτικοί”

του Πρωτ. π. Θωμά Βαμβίνη

Η στάση της Τουρκίας απέναντι στην Ενωμένη Ευρώπη, παραμονές της κρίσιμης συζήτησης στη “Σύνοδο Κορυφής”, για την έναρξη των ενταξιακών διαπραγματεύσεών της, έδωσε αφορμή για πολλών μορφών και ποιοτήτων αναλύσεις και σχολιασμούς. Έτσι, είδαμε να δημοσιεύονται σύντομα και αιχμηρά σχόλια για την “ευρωπαϊκότητα” της Τουρκίας, αλλά και σοβαρά άρθρα που θεμελίωναν την συλλογιστική τους άλλα στην ιστορία, άλλα στη σύγκριση των θρησκευτικών και πολιτιστικών υποβάθρων της Τουρκίας και της Ευρώπης και άλλα στη νομοθεσία και τα κεκτημένα της ευρωπαϊκής κοινωνίας. Όπως είναι φυσικό σε ελεύθερα σκεπτόμενους ανθρώπους, που έχουν διαφορετικές μεταξύ τους προϋποθέσεις, τα συμπεράσματα των άρθρων τους ήταν ποικίλα και οι προτάσεις τους στο “διά ταύτα”, σε πολλές περιπτώσεις, αντικρουόμενες. Είναι γεγονός ότι η μορφή, η ποιότητα και τα συμπεράσματα μιας ανάλυσης εξαρτώνται από τον πνευματικό οπλισμό του συγγραφέα της, από τις ιδεολογικές του κατευθύνσεις, αλλά και από το έντυπο στο οποίο δημοσιεύεται, χωρίς να απουσιάζουν οι περιπτώσεις εξυπηρέτησης σκοπιμοτήτων.

Κύριος στόχος μου δεν είναι αυτό καθ' εαυτό το πρόβλημα του “ευρωπαϊκού προσανατολισμού” της Τουρκίας, αν και είναι θέμα που έχει και εκκλησιαστικές παραμέτρους, λόγω της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, του Οικουμενικού Θρόνου, που έχει από της συστάσεώς του την έδρα του στην Κωνσταντινούπολη και ο ευρωπαϊκός προσανατολισμός της Τουρκίας καθαρίζει τον δρόμο του από πολλά προσκόμματα. Στόχος μου είναι να επιχειρήσω μια “ανάγνωση” των γεγονότων κάτω από ένα εκκλησιολογικό και θεολογικό πρίσμα. Γιατί τα γεγονότα των τελευταίων ημερών επιδέχονται μια τέτοια ανάγνωση.

Διαβάζοντας αντιπροσωπευτικό δείγμα της αρθρογραφίας των τελευταίων ημερών μου δημιουργήθηκε η αίσθηση ότι απέναντι στις προοπτικές, στη νοοοτροπία και στις επιδιώξεις της Τουρκίας σχηματίσθηκαν τάσεις παρόμοιες με αυτές που δημιουργήθηκαν στον λαό της Εκκλησίας παραμονές της άλωσης της Πόλης, με τους ενωτικούς και ανθενωτικούς, ή, στις μέρες μας, με τους οικουμενιστές και αντιοικουμενιστές. Το ενδιαφέρον, σε μια τέτοια ανάγνωση, είναι ότι κάποιοι από αυτούς που υποστηρίζουν ότι η Τουρκία δεν έχει θέση στην Ενωμένη Ευρώπη –γιά πολιτιστικούς, νομικούς και κοινωνικούς λόγους– κατηγορούν άκριτα την Εκκλησία, θεωρώντας ως εκδήλωση φονταμενταλιστικής νοοτροπίας την άρνησή της να παραθεωρήση την δογματική της αλήθεια, προκειμένου να έλθη σε κοινωνία με αποσχισμένες και αιρετικές παραφυάδες.

Είναι χρήσιμο να αναφέρουμε σχηματικά τις δύο βασικές απόψεις που διατυπώθηκαν. Η πρώτη μπορεί να χαρακτηρισθή αυστηρή ή “ανθενωτική” και η δεύτερη ήπια ή “ενωτική”. Την πρώτη, την “αυστηρή”, την διατυπώνουν αυτοί που αρνούνται την είσοδο της Τουρκίας στην Ε.Ε. και κατά συνέπεια είναι αντίθετοι με τον ορισμό ημερομηνίας για την έναρξη ενταξιακών διαπραγματεύσεων, αφού δεν έχουν κανένα λόγο να γίνουν. Η ίδια αυστηρή τοποθέτηση διατυπώθηκε πλαγίως, ερωτηματικά, περίπου ως εξής: “Γνωρίζει η Τουρκία που θέλει να ενταχθή;”. Τέτοιες ερωτηματικές προτάσεις διατυπώθηκαν μετά από τις αδιάλλακτες απόψεις που εξέφρασε ο πρωθυπουργός Ερντογάν για την Κυπριακή Δημοκρατία και το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Διότι με αυτές έγινε δυσάρεστα αισθητό –κυρίως στην Ελλάδα– ότι η Τουρκία δεν αντιλαμβάνεται τους διεθνείς κανόνες και τα ιστορικά και πολιτιστικά κεκτημένα, όπως οι Ευρωπαίοι. Έχει έναν δικό της τρόπο να αντιμετωπίζη τα πράγματα, ο οποίος είναι απόρροια του δικού της πολιτισμού. Η προενταξιακή, λοιπόν, τουρκική “ειλικρίνεια” οδήγησε πολλούς ευρωπαίους να αρχίσουν να λένε τα πράγματα με το όνομά τους. Να λένε, δηλαδή, ότι η Ευρωπαϊκή προοπτική της Τουρκίας έχει προϋποθέσεις· ότι η έναρξη των ενταξιακών διαπραγματεύσεων έχει νόημα και αξία “μόνον αν η Τουρκία αποδεχθή το νομικό σύστημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που διασφαλίζει την ειρήνη μέσω της εφαρμογής των κανόνων δικαίου”. Και ακόμη σαφέστερα, ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση θα αρνηθή τον εαυτό της “άν, για οποιουσδήποτε λόγους αποδεχθεί αυτή τις αντίθετες προς την καταστατική δομή της και τους θεμελιώδεις στόχους της αξιώσεις της Τουρκίας” (Ελευθεροτυπία 5.12.04).

Νομίζω ότι είναι σαφής σε όλα τα παραπάνω ο “ανθενωτικός” και “αντιοικουμενιστικός” χαρακτήρας των απόψεων. Οι Ευρωπαίοι δείχνουν ότι δεν έχουν την διάθεση να θυσιάσουν τον ιστορικό, τον νομικό και τον πολιτικό τους πολιτισμό και να αποδεχθούν, από διαλλακτικότητα και “οικουμενική αγάπη”, το διαφορετικό που κομίζει η Τουρκία. Δεν φαίνεται να υιοθετούν στην διαδικασία διεύρυνσης της Ε.Ε. μια παραλλαγή της θεολογικής θεωρίας των κλάδων. Δεν θεωρούν, δηλαδή, ότι με τους Τούρκους αποτελούν κλαδιά του ίδιου πολιτιστικού και πολιτικού δένδρου. Αισθάνονται ότι με την αποδοχή (όπως είναι) του ανατολικού γείτονά μας αλλοιώνεται η υπόστασή τους. Φυσικά, ως απροκάλυπτα εγωκεντρικοί, με φιλοσοφία και πολιτική πρακτική εμποτισμένη από την ιδιοτέλεια, τρομάζουν μπροστά στα 70 εκατομμ. των Τούρκων, που θα “μεταφρασθούν”, αν ενταχθούν πλήρως στην Ε.Ε., σε ανάλογες έδρες στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και ανάλογο αριθμό Επιτρόπων στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Έτσι, κάποιοι από τους ισχυρούς εταίρους μας θα χάσουν την ποσοτική πρωτοκαθεδρία. Κι’ αυτό είναι κάτι που τους κοστίζει πολύ περισσότερο από τις θρησκευτικές και πολιτιστικές αλλοιώσεις.

Η δεύτερη άποψη, η οποία μπορεί να χαρακτηρισθή “ενωτική” ή και “οικουμενιστική”, παραβλέπει τις σκληρές δηλώσεις των Τούρκων και τις εκκρεμότητες που έχουν με την Κύπρο και τον Οικουμενικό Θρόνο, με την γύρω από αυτόν Ομογένεια. Οι θιασώτες της απόψεως αυτής θέλουν πάση θυσία την είσοδο της Τουρκίας στην Ευρώπη. Γι’ αυτό θεωρούν ότι πρέπει οπωσδήποτε να αρχίσουν οι ενταξιακές διαδικασίες, χωρίς την απαίτηση από την Τουρκία να αλλάξη εκ των προτέρων την πάγια ηγεμονική και επεκτατική τακτική της. Κι’ αυτό γιατί κατά την διάρκεια των διαδικασιών θα αναγκασθή σταδιακά να μετεξελιχθή, να εξευρωπαϊσθή. “Για να φθάση η Τουρκία να γίνη πλήρες μέλος πρέπει να αλλάξη ριζικά. Κι’ αν το 2014 ή αργότερα πληροί τα κριτήρια θα μιλάμε πλέον για μια χώρα με άλλη ταυτότητα”. Θα είναι τότε ίσως πιο ισχυρή. “Θα είναι [όμως] σίγουρα διαφορετική. Και είναι βέβαιο ότι θα την ενδιαφέρει περισσότερο η βελτίωση της οικονομικής θέσης της στην παγκόσμια αγορά κι’ όχι το σε ποιόν ανήκουν κάποιες βραχονησίδες στο Αιγαίο”. Γι’ αυτό η Ελλάδα και η Κύπρος πρέπει να βοηθούν την ευρωπαϊκή προοπτική της, “ακόμη και αν δεν πετύχουμε να περιληφθούν οι όροι που επιδιώκουμε... στο κείμενο συμπερασμάτων” (Ελευθεροτυπία 5.12.04). Οι υποστηρικτές των απόψεων αυτών ελπίζουν πολύ στην έμπρακτη “μετάνοια” της Τουρκίας. Ελπίζουν ότι μέσα στις ενταξιακές διαδικασίες θα διαπιστώση ότι το πραγματικό της συμφέρον είναι να αρνηθή τον “παλαιό” κακό εαυτό της και να αρχίση να αποκτά τις “αρετές” των Ευρωπαίων. Δηλαδή, οι “ενωτικοί” αυτής της κατηγορίας δεν πιστεύουν ότι η Ε.Ε. μπορεί να ζήση με δύο διαφορετικούς πνεύμονες, έναν της μέχρι τώρα Ε.Ε. και έναν της κεμαλικής και ήπια μουσουλμανικής Τουρκίας. Γι’ αυτούς κάθε ευρωπαϊκό κράτος οφείλει να λειτουργή με “καρδιά” και “πνεύμονες” ευρωπαϊκούς.

Με όλα αυτά γίνεται φανερό ότι ο ρεαλισμός των διεθνών σχέσεων και ο “τουρκοσκεπτικισμός” κάποιων Ευρωπαίων εξηγούν την εμμονή των Ορθοδόξων στην απαραχάρακτη πίστη τους. Ο συλλογισμός είναι απλός. Όπως οι Ευρωπαίοι δοκίμασαν την αποτελεσματικότητα των θεσμών της Ε.Ε.–τουλάχιστον ως προς την διαφύλαξη της ειρήνης μεταξύ των Εταίρων της– έτσι και οι Ορθόδοξοι δοκίμασαν την αποτελεσματικότητα της πίστης τους, της λατρείας τους, της θεολογικής και ασκητικής τους παραδόσεως, γι’ αυτό δεν μπορούν να ανεχθούν τις αλλοιώσεις τους. Αισθάνονται ότι η απροϋπόθετη “διακοινωνία” με τους αιρετικούς αλλοιώνει την υπόσταση της “Μίας, Αγίας, Καθολικής και Αποστολικής Εκκλησίας” τους. Δεν μπορούν να εξισώσουν την ιερά παράδοσή τους με άλλες παραδόσεις. Όχι από εγωκεντρισμό και υπεροψία, αλλά από αγάπη και σεβασμό στην εμπειρικά διακριβωμένη αλήθεια και δύναμή της.

Είναι πράγματι αντιφατικό, αυτοί που δεν ανέχονται την Τουρκία στην Ε.Ε., αν δεν αλλάξη ριζικά, να κατηγορούν την Εκκλησία που δεν δέχεται στην κοινωνία των μυστηρίων της σχισματικούς και αιρετικούς, αν δεν μετανοήσουν ειλικρινά, αν δεν αλλάξουν ριζικά.–