Ἐπίκαιροι σχολιασμοί: Εὐρωπαῖοι "ἑνωτικοὶ" καὶ "ἀνθενωτικοί"

Πρωτοπρεσβυτέρου. π. Θωμᾶ Βαμβίνη

Ἡ στάση τῆς Τουρκίας ἀπέναντι στὴν Ἑνωμένη Εὐρώπη, παραμονὲς τῆς κρίσιμης συζήτησης στὴ "Σύνοδο Κορυφῆς", γιὰ τὴν ἔναρξη τῶν ἐνταξιακῶν διαπραγματεύσεών της, ἔδωσε ἀφορμὴ γιὰ πολλῶν μορφῶν καὶ ποιοτήτων ἀναλύσεις καὶ σχολιασμούς. Ἔτσι, εἴδαμε νὰ δημοσιεύονται σύντομα καὶ αἰχμηρὰ σχόλια γιὰ τὴν "εὐρωπαϊκότητα" τῆς Τουρκίας, ἀλλὰ καὶ σοβαρὰ ἄρθρα ποὺ θεμελίωναν τὴν συλλογιστική τους ἄλλα στὴν ἱστορία, ἄλλα στὴ σύγκριση τῶν θρησκευτικῶν καὶ πολιτιστικῶν ὑποβάθρων τῆς Τουρκίας καὶ τῆς Εὐρώπης καὶ ἄλλα στὴ νομοθεσία καὶ τὰ κεκτημένα τῆς εὐρωπαϊκῆς κοινωνίας. Ὅπως εἶναι φυσικὸ σὲ ἐλεύθερα σκεπτόμενους ἀνθρώπους, ποὺ ἔχουν διαφορετικὲς μεταξύ τους προϋποθέσεις, τὰ συμπεράσματα τῶν ἄρθρων τους ἦταν ποικίλα καὶ οἱ προτάσεις τους στὸ "διὰ ταῦτα", σὲ πολλὲς περιπτώσεις, ἀντικρουόμενες. Εἶναι γεγονὸς ὅτι ἡ μορφή, ἡ ποιότητα καὶ τὰ συμπεράσματα μιᾶς ἀνάλυσης ἐξαρτῶνται ἀπὸ τὸν πνευματικὸ ὁπλισμὸ τοῦ συγγραφέα της, ἀπὸ τὶς ἰδεολογικές του κατευθύνσεις, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὸ ἔντυπο στὸ ὁποῖο δημοσιεύεται, χωρὶς νὰ ἀπουσιάζουν οἱ περιπτώσεις ἐξυπηρέτησης σκοπιμοτήτων.

Κύριος στόχος μου δὲν εἶναι αὐτὸ καθ' ἑαυτό το πρόβλημα τοῦ "εὐρωπαϊκοῦ προσανατολισμοῦ" τῆς Τουρκίας, ἂν καὶ εἶναι θέμα ποὺ ἔχει καὶ ἐκκλησιαστικὲς παραμέτρους, λόγῳ τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου, ποὺ ἔχει ἀπὸ τῆς συστάσεώς του τὴν ἕδρα του στὴν Κωνσταντινούπολη καὶ ὁ εὐρωπαϊκὸς προσανατολισμὸς τῆς Τουρκίας καθαρίζει τὸν δρόμο του ἀπὸ πολλὰ προσκόμματα. Στόχος μου εἶναι νὰ ἐπιχειρήσω μιὰ "ἀνάγνωση" τῶν γεγονότων κάτω ἀπὸ ἕνα ἐκκλησιολογικὸ καὶ θεολογικὸ πρίσμα. Γιατί τὰ γεγονότα τῶν τελευταίων ἡμερῶν ἐπιδέχονται μιὰ τέτοια ἀνάγνωση.

Διαβάζοντας ἀντιπροσωπευτικὸ δεῖγμα τῆς ἀρθρογραφίας τῶν τελευταίων ἡμερῶν μου δημιουργήθηκε ἡ αἴσθηση ὅτι ἀπέναντι στὶς προοπτικές, στὴ νοοοτροπία καὶ στὶς ἐπιδιώξεις τῆς Τουρκίας σχηματίσθηκαν τάσεις παρόμοιες μὲ αὐτὲς ποὺ δημιουργήθηκαν στὸν λαὸ τῆς Ἐκκλησίας παραμονὲς τῆς ἅλωσης τῆς Πόλης, μὲ τοὺς ἑνωτικοὺς καὶ ἀνθενωτικούς, ἤ, στὶς μέρες μας, μὲ τοὺς οἰκουμενιστὲς καὶ ἀντιοικουμενιστές. Τὸ ἐνδιαφέρον, σὲ μιὰ τέτοια ἀνάγνωση, εἶναι ὅτι κάποιοι ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ ὑποστηρίζουν ὅτι ἡ Τουρκία δὲν ἔχει θέση στὴν Ἑνωμένη Εὐρώπη –γιὰ πολιτιστικούς, νομικοὺς καὶ κοινωνικοὺς λόγους– κατηγοροῦν ἄκριτα τὴν Ἐκκλησία, θεωρῶντας ὡς ἐκδήλωση φονταμενταλιστικὴς νοοτροπίας τὴν ἄρνησή της νὰ παραθεωρήση τὴν δογματική της ἀλήθεια, προκειμένου νὰ ἔλθη σὲ κοινωνία μὲ ἀποσχισμένες καὶ αἱρετικὲς παραφυάδες.

Εἶναι χρήσιμο νὰ ἀναφέρουμε σχηματικὰ τὶς δύο βασικὲς ἀπόψεις ποὺ διατυπώθηκαν. Ἡ πρώτη μπορεῖ νὰ χαρακτηρισθῇ αὐστηρὴ ἢ "ἀνθενωτικὴ" καὶ ἡ δεύτερη ἤπια ἢ "ἑνωτική". Τὴν πρώτη, τὴν "αὐστηρή", τὴν διατυπώνουν αὐτοὶ ποὺ ἀρνοῦνται τὴν εἴσοδο τῆς Τουρκίας στὴν Ε.Ε. καὶ κατὰ συνέπεια εἶναι ἀντίθετοι μὲ τὸν ὁρισμὸ ἡμερομηνίας γιὰ τὴν ἔναρξη ἐνταξιακῶν διαπραγματεύσεων, ἀφοῦ δὲν ἔχουν κανένα λόγο νὰ γίνουν. Ἡ ἴδια αὐστηρὴ τοποθέτηση διατυπώθηκε πλαγίως, ἐρωτηματικά, περίπου ὡς ἑξῆς: "Γνωρίζει ἡ Τουρκία ποὺ θέλει νὰ ἐνταχθῇ;". Τέτοιες ἐρωτηματικὲς προτάσεις διατυπώθηκαν μετὰ ἀπὸ τὶς ἀδιάλλακτες ἀπόψεις ποὺ ἐξέφρασε ὁ πρωθυπουργὸς Ἐρντογὰν γιὰ τὴν Κυπριακὴ Δημοκρατία καὶ τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο. Διότι μὲ αὐτὲς ἔγινε δυσάρεστα αἰσθητό –κυρίως στὴν Ἑλλάδα– ὅτι ἡ Τουρκία δὲν ἀντιλαμβάνεται τοὺς διεθνεῖς κανόνες καὶ τὰ ἱστορικὰ καὶ πολιτιστικὰ κεκτημένα, ὅπως οἱ Εὐρωπαῖοι. Ἔχει ἕναν δικό της τρόπο νὰ ἀντιμετωπίζη τὰ πράγματα, ὁ ὁποῖος εἶναι ἀπόρροια τοῦ δικοῦ της πολιτισμοῦ. Ἡ προενταξιακή, λοιπόν, τουρκικὴ "εἰλικρίνεια" ὁδήγησε πολλοὺς εὐρωπαίους νὰ ἀρχίσουν νὰ λένε τὰ πράγματα μὲ τὸ ὄνομά τους. Νὰ λένε, δηλαδή, ὅτι ἡ Εὐρωπαϊκὴ προοπτικὴ τῆς Τουρκίας ἔχει προϋποθέσεις· ὅτι ἡ ἔναρξη τῶν ἐνταξιακῶν διαπραγματεύσεων ἔχει νόημα καὶ ἀξία "μόνον ἂν ἡ Τουρκία ἀποδεχθῇ τὸ νομικὸ σύστημα τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης, ποὺ διασφαλίζει τὴν εἰρήνη μέσῳ τῆς ἐφαρμογῆς τῶν κανόνων δικαίου". Καὶ ἀκόμη σαφέστερα, ὅτι ἡ Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση θὰ ἀρνηθῇ τὸν ἑαυτό της "ἄν, γιὰ ὁποιουσδήποτε λόγους ἀποδεχθεῖ αὐτὴ τὶς ἀντίθετες πρὸς τὴν καταστατικὴ δομή της καὶ τοὺς θεμελιώδεις στόχους της ἀξιώσεις τῆς Τουρκίας" (Ἐλευθεροτυπία 5.12.04).

Νομίζω ὅτι εἶναι σαφὴς σὲ ὅλα τὰ παραπάνω ὁ "ἀνθενωτικὸς" καὶ "ἀντιοικουμενιστικὸς" χαρακτῆρας τῶν ἀπόψεων. Οἱ Εὐρωπαῖοι δείχνουν ὅτι δὲν ἔχουν τὴν διάθεση νὰ θυσιάσουν τὸν ἱστορικό, τὸν νομικὸ καὶ τὸν πολιτικό τους πολιτισμὸ καὶ νὰ ἀποδεχθοῦν, ἀπὸ διαλλακτικότητα καὶ "οἰκουμενικὴ ἀγάπη", τὸ διαφορετικὸ ποὺ κομίζει ἡ Τουρκία. Δὲν φαίνεται νὰ υἱοθετοῦν στὴν διαδικασία διεύρυνσης τῆς Ε.Ε. μιὰ παραλλαγὴ τῆς θεολογικῆς θεωρίας τῶν κλάδων. Δὲν θεωροῦν, δηλαδή, ὅτι μὲ τοὺς Τούρκους ἀποτελοῦν κλαδιὰ τοῦ ἴδιου πολιτιστικοῦ καὶ πολιτικοῦ δένδρου. Αἰσθάνονται ὅτι μὲ τὴν ἀποδοχὴ (ὅπως εἶναι) τοῦ ἀνατολικοῦ γείτονά μας ἀλλοιώνεται ἡ ὑπόστασή τους. Φυσικά, ὡς ἀπροκάλυπτα ἐγωκεντρικοί, μὲ φιλοσοφία καὶ πολιτικὴ πρακτικὴ ἐμποτισμένη ἀπὸ τὴν ἰδιοτέλεια, τρομάζουν μπροστὰ στὰ 70 ἑκατομμ. τῶν Τούρκων, ποὺ θὰ "μεταφρασθοῦν", ἂν ἐνταχθοῦν πλήρως στὴν Ε.Ε., σὲ ἀνάλογες ἕδρες στὸ Εὐρωπαϊκὸ Κοινοβούλιο καὶ ἀνάλογο ἀριθμὸ Ἐπιτρόπων στὴν Εὐρωπαϊκὴ Ἐπιτροπή. Ἔτσι, κάποιοι ἀπὸ τοὺς ἰσχυροὺς ἑταίρους μας θὰ χάσουν τὴν ποσοτικὴ πρωτοκαθεδρία. Κι' αὐτὸ εἶναι κάτι ποὺ τοὺς κοστίζει πολὺ περισσότερο ἀπὸ τὶς θρησκευτικὲς καὶ πολιτιστικὲς ἀλλοιώσεις.

Ἡ δεύτερη ἄποψη, ἡ ὁποία μπορεῖ νὰ χαρακτηρισθῇ "ἑνωτικὴ" ἢ καὶ "οἰκουμενιστική", παραβλέπει τὶς σκληρὲς δηλώσεις τῶν Τούρκων καὶ τὶς ἐκκρεμότητες ποὺ ἔχουν μὲ τὴν Κύπρο καὶ τὸν Οἰκουμενικὸ Θρόνο, μὲ τὴν γύρω ἀπὸ αὐτὸν Ὁμογένεια. Οἱ θιασῶτες τῆς ἀπόψεως αὐτῆς θέλουν πάσῃ θυσίᾳ την εἴσοδο τῆς Τουρκίας στὴν Εὐρώπη. Γι' αὐτὸ θεωροῦν ὅτι πρέπει ὁπωσδήποτε νὰ ἀρχίσουν οἱ ἐνταξιακὲς διαδικασίες, χωρὶς τὴν ἀπαίτηση ἀπὸ τὴν Τουρκία νὰ ἀλλάξη ἐκ τῶν προτέρων τὴν πάγια ἡγεμονικὴ καὶ ἐπεκτατικὴ τακτική της. Κι' αὐτὸ γιατί κατὰ τὴν διάρκεια τῶν διαδικασιῶν θὰ ἀναγκασθῇ σταδιακὰ νὰ μετεξελιχθή, νὰ ἐξευρωπαϊσθῇ. "Γιὰ νὰ φθάση ἡ Τουρκία νὰ γίνη πλῆρες μέλος πρέπει νὰ ἀλλάξη ριζικά. Κι' ἂν τὸ 2014 ἢ ἀργότερα πληροῖ τὰ κριτήρια θὰ μιλᾶμε πλέον γιὰ μιὰ χώρα μὲ ἄλλη ταυτότητα". Θὰ εἶναι τότε ἴσως πιὸ ἰσχυρή. "Θὰ εἶναι [ὅμως] σίγουρα διαφορετική. Καὶ εἶναι βέβαιο ὅτι θὰ τὴν ἐνδιαφέρει περισσότερο ἡ βελτίωση τῆς οἰκονομικῆς θέσης της στὴν παγκόσμια ἀγορὰ κι' ὄχι τὸ σὲ ποιόν ἀνήκουν κάποιες βραχονησῖδες στὸ Αἰγαῖο". Γι' αὐτὸ ἡ Ἑλλάδα καὶ ἡ Κύπρος πρέπει νὰ βοηθοῦν τὴν εὐρωπαϊκὴ προοπτική της, "ἀκόμη καὶ ἂν δὲν πετύχουμε νὰ περιληφθοῦν οἱ ὅροι ποὺ ἐπιδιώκουμε... στὸ κείμενο συμπερασμάτων" (Ἐλευθεροτυπία 5.12.04). Οἱ ὑποστηρικτὲς τῶν ἀπόψεων αὐτῶν ἐλπίζουν πολὺ στὴν ἔμπρακτη "μετάνοια" τῆς Τουρκίας. Ἐλπίζουν ὅτι μέσα στὶς ἐνταξιακὲς διαδικασίες θὰ διαπιστώση ὅτι τὸ πραγματικό της συμφέρον εἶναι νὰ ἀρνηθῇ τὸν "παλαιὸ" κακὸ ἑαυτό της καὶ νὰ ἀρχίση νὰ ἀποκτᾶ τὶς "ἀρετὲς" τῶν Εὐρωπαίων. Δηλαδή, οἱ "ἑνωτικοὶ" αὐτῆς τῆς κατηγορίας δὲν πιστεύουν ὅτι ἡ Ε.Ε. μπορεῖ νὰ ζήση μὲ δύο διαφορετικοὺς πνεύμονες, ἕναν της μέχρι τώρα Ε.Ε. καὶ ἕναν τῆς κεμαλικῆς καὶ ἤπια μουσουλμανικῆς Τουρκίας. Γι' αὐτοὺς κάθε εὐρωπαϊκὸ κράτος ὀφείλει νὰ λειτουργῇ μὲ "καρδιὰ" καὶ "πνεύμονες" εὐρωπαϊκούς.

Μὲ ὅλα αὐτὰ γίνεται φανερὸ ὅτι ὁ ρεαλισμὸς τῶν διεθνῶν σχέσεων καὶ ὁ "τουρκοσκεπτικισμὸς" κάποιων Εὐρωπαίων ἐξηγοῦν τὴν ἐμμονὴ τῶν Ὀρθοδόξων στὴν ἀπαραχάρακτη πίστη τους. Ὁ συλλογισμὸς εἶναι ἁπλός. Ὅπως οἱ Εὐρωπαῖοι δοκίμασαν τὴν ἀποτελεσματικότητα τῶν θεσμῶν τῆς Ἔ.Ε.–τουλάχιστον ὡς πρὸς τὴν διαφύλαξη τῆς εἰρήνης μεταξὺ τῶν Ἑταίρων της– ἔτσι καὶ οἱ Ὀρθόδοξοι δοκίμασαν τὴν ἀποτελεσματικότητα τῆς πίστης τους, τῆς λατρείας τους, τῆς θεολογικῆς καὶ ἀσκητικῆς τους παραδόσεως, γι' αὐτὸ δὲν μποροῦν νὰ ἀνεχθοῦν τὶς ἀλλοιώσεις τους. Αἰσθάνονται ὅτι ἡ ἀπροϋπόθετη "διακοινωνία" μὲ τοὺς αἱρετικοὺς ἀλλοιώνει τὴν ὑπόσταση τῆς "Μίας, Ἁγίας, Καθολικῆς καὶ Ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας" τους. Δὲν μποροῦν νὰ ἐξισώσουν τὴν ἱερὰ παράδοσή τους μὲ ἄλλες παραδόσεις. Ὄχι ἀπὸ ἐγωκεντρισμὸ καὶ ὑπεροψία, ἀλλὰ ἀπὸ ἀγάπη καὶ σεβασμὸ στὴν ἐμπειρικὰ διακριβωμένη ἀλήθεια καὶ δύναμή της.

Εἶναι πράγματι ἀντιφατικό, αὐτοὶ ποὺ δὲν ἀνέχονται τὴν Τουρκία στὴν Ε.Ε., ἂν δὲν ἀλλάξη ριζικά, νὰ κατηγοροῦν τὴν Ἐκκλησία ποὺ δὲν δέχεται στὴν κοινωνία τῶν μυστηρίων της σχισματικοὺς καὶ αἱρετικούς, ἂν δὲν μετανοήσουν εἰλικρινά, ἂν δὲν ἀλλάξουν ριζικά.–