Διάλογος π. Σωφρονίου καὶ Μπάλφουρ (Δ)

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

(συνέχεια ἀπὸ τὸ προηγούμενο)

Ἐπίλογος

Διαβάζοντας τὸ βιβλίο αὐτὸ σημείωνα πολλὲς φράσεις μὲ τὸ μολύβι, ὥστε σχεδὸν ὑπογράμμισα ὅλο τὸ βιβλίο, γιατί κάθε φράση του ἔχει μεγάλη ἀξία καὶ σπουδαιότητα, τίποτε κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ ἀφήση ἀπαρατήρητο καὶ ἀσχολίαστο.
Ἡ γενικὴ ἐντύπωση εἶναι ὅτι οἱ ἐπιστολὲς αὐτὲς ἐγράφησαν ἀπὸ ἕναν μεγάλο ἀσκητή-ἡσυχαστή, ποὺ ἔφθασε σὲ μεγάλες πνευματικὲς καταστάσεις καὶ ἐμπειρίες καὶ γι΄ αὐτὸ ἀναδείχθηκε μεγάλος ἐμπειρικὸς θεολόγος καὶ πνευματικὸς πατέρας. Καὶ νὰ σκεφθῇ κανεὶς ὅτι ὁ Γέροντας Σωφρόνιος τότε ποὺ ἔγραφε τὶς ἐπιστολὲς αὐτὲς διήνυε τὴν τετάρτη δεκαετία τῆς ζωῆς του, ἦταν ἱεροδιάκονος καὶ ἔπειτα Ἱερομόναχος, μὲ μεγάλη πνευματικὴ πεῖρα ποὺ ἀπέκτησε σὲ ὅλη του τὴν ζωή. Εἶναι ἕνα βιβλίο γεμᾶτο ἀπὸ ὀρθόδοξη θεολογία καὶ ὀρθόδοξη ἐμπειρία. Βλέπουμε σὲ αὐτὸ ἕναν μεγάλο πνευματικὸ πατέρα, ἕναν στάρετς νὰ γράφη καὶ νὰ καθοδηγῇ. Ἔχει τὶς ἴδιες ἐμπειρίες μὲ τὸν Ἀπόστολο Παῦλο, τὸν ἅγιο Συμεῶν τὸν Νέο Θεολόγο, τὸν ἅγιο Γρηγόριο τὸν Παλαμᾶ.

Μιὰ ἀπὸ τὶς φράσεις ποὺ σημείωσα, ἀπὸ τὴν ὁμολογία τοῦ ἰδίου τοῦ Μπάλφουρ, ὅπως ἐκτίθεται στὴν εἰσαγωγὴ τοῦ βιβλίου, ποὺ μοῦ ἔκανε ἐντύπωση καὶ κατὰ κάποιον τρόπο ἀντανακλᾶ καὶ περιγράφει ὅλη αὐτὴν τὴν σχέση μεταξὺ τοῦ Γέροντος Σωφρονίου καὶ τοῦ Μπάλφουρ, εἶναι ἡ ὁμολογία τοῦ Μπάλφουρ πρὶν πεθάνει: "Ἐγώ, σὰν ἀσύνετο γαϊδουράκι, σκέφθηκα νὰ τρέξω πίσω ἀπὸ δύο ἰσχυρὰ ἄλογα, τὸν Γέροντα Σιλουανὸ καὶ τὸν πατέρα Σωφρόνιο". Θαυμάζει κανεὶς γι' αὐτὴν τὴν ὁμολογία. Καὶ βεβαίως θαυμάζει καὶ ἐκτιμᾶ τὴν αὐτομεμψία καὶ τὴν ταπείνωση τοῦ Μπάλφουρ, ποὺ συνιστᾶ τὸ "πνεῦμα" τῆς μετανοίας του, τὸ ὁποῖο ἔζησε τὰ τελευταῖα του χρόνια, ἀλλὰ θαυμάζει καὶ τὴν μεγαλωσύνη τοῦ ἁγίου Σιλουανοῦ καὶ τοῦ Γέροντος Σωφρονίου.

Νομίζω, ὅμως, ὅτι ἡ ὁμολογία αὐτὴ θὰ μποροῦσε νὰ γραφῆ καὶ διαφορετικὰ ποὺ ἐνδεχομένως ἀπηχεῖ περισσότερο τὸν καιρὸ τῆς ἀλληλογραφίας. "Ἐγὼ ἕνα ἰσχυρὸ ἄλογο σκέφθηκα νὰ ἀκουλουθὼ δυὸ γαϊδουράκια". Τὸ γράφω αὐτὸ ἀπὸ τὴν ἄποψη ὅτι ἡ πολυκύμαντη ζωὴ τοῦ Μπάλφουρ ἐνδεχομένως εἶχε σχέση μὲ τὸ ὅτι ἐνόμιζε ὅτι ἦταν ἐξοπλισμένος μὲ πολλὲς δυνάμεις, εἶχε διανοητικὰ χαρίσματα καὶ γνώσεις τῆς ἐγκεφαλικῆς καὶ δυτικῆς θεολογίας, εἶχε καὶ ἐπεδίωκε κοινωνικὴ προβολή, καὶ δὲν μποροῦσε αὐτὸς νὰ ἀκολουθήση δύο ταπεινοὺς μοναχοὺς ποὺ ζοῦσαν στὸ Ἅγιον Ὅρος μὲ τὸ "πνεῦμα" τῆς ἡσυχαστικῆς παραδόσεως, καίτοι ἀγαποῦσε τὴν ἡσυχαστικὴ ζωή. Ἄλλωστε, γι' αὐτὸ συνέκρινε τοὺς "εὐγενεῖς" καὶ μορφωμένους ἀνθρώπους ποὺ συνάντησε στὴν Ἀθήνα μὲ τοὺς ἀσκητὲς τοῦ Ἁγίου Ὅρους καὶ φυσικὰ προτιμοῦσε τοὺς πρώτους. Ἔτσι ὁ ὑπερβολικὸς "πλοῦτος" τῆς διανοίας, ἦταν ἐκεῖνος ποὺ τὸν ἔκανε νὰ μὴ ταπεινώνεται μπροστὰ στὶς σοφές, πεπειραμένες καὶ φωτισμένες συμβουλὲς τοῦ ἁγίου Σιλουανοῦ καὶ τοῦ Γέροντος Σωφρονίου.

Ὁ Μπάλφουρ δὲν ἦταν τυχαῖο πρόσωπο. Εἶχε ἐξαίρετα διανοητικὰ προσόντα, ὅπως φαίνεται καὶ ἀπὸ τὰ γραπτά του, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο τὸν ἀντιμετώπιζε ὁ Γέροντας Σωφρόνιος. Ἦταν ἕνας ἄνθρωπος "ἐγκεφαλικὸς καὶ μάλιστα κάποτε ὑπερβολικὰ κριτικός", κατὰ τὴν παρατήρηση τοῦ Γέροντος Σωφρονίου. Γράφει κάπου ὁ Γέροντας στὸν Μπάλφουρ: "Εἶναι δύσκολο νὰ καθοδηγήσει κάποιος ἀκόμα καὶ ἕνα ἁπλό, ἀδαῆ καὶ εὐκολόπιστο ἄνθρωπο. Πόσο ἀσύγκριτα βαρύτερο ὅμως εἶναι νὰ ἐπιχειρήσει νὰ συμβουλεύσει ἄνθρωπο μορφωμένο καὶ μὲ ὑψηλὴ διανοητικὴ ἀνάπτυξη". Γι' αὐτὸ καὶ κάποτε ὁ Γέροντας Σωφρόνιος χρειάσθηκε νὰ τοῦ γράψη τὴν ἄποψή του γιὰ σύγχρονα φιλοσοφικὰ καὶ θεολογικὰ ρεύματα ποὺ κυκλοφοροῦσαν τότε στὸν Εὐρωπαϊκὸ χῶρο, γιὰ τὸν Γάλλο φιλόσοφο Αὔγουστο Κόντ, γιὰ τὸν Σλάϊερμάχέρ, γιὰ τὸν Λέοντα Τολστόϊ, γιὰ τοὺς μυστικιστές, θεοσοφιστές, νεοπλατωνικούς, βουδιστές, κλπ. Ὁ Μπάλφουρ ἐπίσης ἀναζητοῦσε ὑψηλὲς πνευματικὲς καταστάσεις, τὸν ἀπασχολοῦσε τὸ τί εἶναι ἡ καρδιὰ καὶ εἶχε ἐπισκεφθῇ ἀκόμη καὶ τὸν ἐρημίτη Θεοδόσιο στὰ Καρούλια γιὰ τὸ θέμα αὐτό, γιὰ ἕνα διάστημα εἶχε βασικὴ ἐπιδίωξη νὰ ἀσχοληθῇ μὲ τὴν ἀληθινὴ προσευχή. Ὅμως ἔκανε τὸ λάθος νὰ σχολαστικοποιὴ τὰ θέματα αὐτὰ τῆς πνευματικῆς ζωῆς, νὰ ὀνειροπολῇ καὶ νὰ στοχάζεται σὲ αὐτά, ὥστε ὁ Γέροντας Σωφρόνιος νὰ τοῦ γράψη: "Φοβᾶμαι ὅτι ὅλα αὐτὰ γίνονται περισσότερο μὲ τὶς εἰκασίες τοῦ νοῦ σας καὶ ὄχι μὲ τὸν φωτισμὸ τῆς χάριτος". Καὶ ἐπειδὴ ζοῦσε κατ' αὐτὸν τὸν τρόπο του ἔγραφε, κατὰ κάποιον τρόπο ἐλεγκτικά: "δὲν εἶναι ἀπαραίτητο νὰ σᾶς ἐπισκεφθῇ ἡ θεία χάρη, γιατί ἐσεῖς καὶ χωρὶς αὐτὴ μαθαίνετε νὰ κατανοεῖτε τὸν πνευματικό, θεῖο νόμο".

Μετά, ὅμως, τὴν πικρὰ πεῖρα ποὺ ἀπέκτησε ὁ Μπάλφουρ μὲ τὴν πνευματική του πτώση, ἀλλὰ καὶ τὴν μετάνοια ποὺ ἔδειξε, ἔφθασε στὸ τέλος νὰ αἰσθανθῇ διαφορετικὰ τὰ πράγματα αὐτὰ ὅτι, δηλαδή, αὐτὸς ἦταν το ἀσύνετο γαϊδουράκι καὶ οἱ δύο Γέροντες τὰ ἰσχυρὰ ἄλογα καὶ ἔτσι ἀπέβαλε τὸν "πλοῦτο" τῆς διανοίας. Σὲ αὐτὸ συνετέλεσε καὶ ὁ Γέροντας Σωφρόνιος, ὁ ὁποῖος μετὰ τὴν πτώση καὶ τὴν ἀθεΐα τοῦ Μπάλφουρ, ἔκανε τὰ πάντα, μὲ τὴν προσευχή του καὶ τὴν ἀγάπη του, νὰ τὸν ἐπαναφέρη στὴν μετάνοια καὶ τὸν δρόμο τῆς Ὀρθοδόξου Παραδόσεως.

Τελικὰ στὸ βιβλίο αὐτὸ φαίνεται ἀνάγλυφα ἡ διαφορὰ μεταξὺ ὀρθοδόξου ἡσυχίας καὶ σχολαστικισμοῦ. Ἡ ὀρθόδοξη ἡσυχία εἶναι σταύρωση τοῦ παλαιοῦ ἀνθρώπου καὶ ἀποφατικὴ ὁδὸς πρὸς τὴν καταφατικὴ συνάντηση μὲ τὸν Θεό, ἐνῷ ὁ σχολαστικισμὸς εἶναι ἀσταύρωτη ζωή, ἀφοῦ στηρίζεται στὸν στοχασμὸ καὶ τὴν ἀνθρώπινη λογικὴ καὶ μερικὲς φορὲς στὴν φαντασία καὶ τὶς ὀνειροπολήσεις.

Μὲ αὐτὴν τὴν προοπτικὴ βλέπει κανεὶς τὴν ἀλληλογραφία μεταξὺ τοῦ Γέροντος Σωφρονίου καὶ τοῦ Μπάλφουρ ὡς ἕναν διάλογο, παρόμοιο μὲ ἐκεῖνον ποὺ ἔγινε τὸν δέκατο τέταρτο (14ο) αἰῶνα μεταξὺ τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ καὶ τοῦ Βαρλαάμ. Ὑπάρχουν πράγματι πολλὲς ὁμοιότητες. Καὶ βλέπει κανεὶς πῶς τὰ ὀρθόδοξα θέματα ἔρχονται στὴν ἐπιφάνεια σὲ κάθε ἱστορικὴ στιγμὴ τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς, μὲ διαφορετικὲς ἀποχρώσεις καὶ ἐντάσεις.

Ὁ Γέροντας Σωφρόνιος πράγματι ὑπῆρξε μιὰ μεγάλη ἀσκητικὴ ἡσυχαστικὴ καὶ θεολογικὴ φυσιογνωμία, ἕνας μεγάλος Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας στὴν ἐποχή μας, μὲ ὀρθόδοξη θεολογία καὶ ὀρθόδοξο τρόπο βιώσεως τῆς πραγματικῆς θεολογίας. Ἀλλὰ καὶ ὁ Μπάλφουρ ὑπῆρξε μιὰ μεγάλη φυσιογνωμία, μὲ διανοητικὰ χαρίσματα, μὲ ὑψηλὲς ἀναζητήσεις, μὲ διαρκῆ μνήμη τοῦ θανάτου, καὶ ἀξιώθηκε νὰ γνωρίση ἁγίους ἀνθρώπους, δὲν μπόρεσε ὅμως νὰ ἀκολουθήση τους δυὸ αὐτοὺς πνευματικοὺς ὑψιπέτας ἀετοὺς στὴν τελικὴ ἀνάβαση στὸν Σταυρό, ἀλλὰ τοὐλάχιστον ἔζησε μὲ μεγάλη μετάνοια στὸ τέλος τῆς ζωῆς του.

Ἂν ὁ ὅσιος Σιλουανὸς καὶ ὁ Γέροντας Σωφρόνιος ἦταν ἐσταυρωμένοι μὲ τὸν Χριστό, ὁ Μπάλφουρ ἦταν ἐσταυρωμένος μὲ τὸν ἐκ δεξιῶν τοῦ Χριστοῦ ληστῆ, ποὺ εἶπε τὸ "μνήσθητί μου, Κύριε" καὶ ἐπιζητοῦσε τὴν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ καὶ γι' αὐτὸ ἐλπίζουμε ὅτι καὶ αὐτὸς ἐπέτυχε τὴν σωτηρία του. Ἔζησε πολλά, εἶχε μεταπτώσεις, ἔφθασε κάποτε στὴν ἀθεΐα, ἀλλὰ τελικὰ δὲν ἔφυγε ἀπὸ τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ἔκανε ὑπακοὴ στὸν Γέροντα πρὸς τὸ τέλος τῆς ζωῆς του, μετενόησε καὶ ἡ ἀληθινότητα τῆς μετανοίας του φαίνεται ἀπὸ τὸ ὅτι ἐνῷ αἰσθανόταν ὅτι τοῦ ἀπεδόθηκαν περισσότερα ἀπὸ ὅσα ἔκανε καὶ γι' αὐτὸ συκοφαντήθηκε ὑπερβολικά, ὅμως ἀπὸ ὑπακοὴ στὸν Γέροντα Σωφρόνιο ἐσιώπησε καὶ προτίμησε νὰ βιώνη τὸ ἀναπολόγητο.

Ὅπως φαίνεται ἀπὸ ὅλη τὴν ἀλληλογραφία ὁ Μπάλφουρ ἀξιώθηκε τῆς ἀγάπης τοῦ Γέροντα Σωφρονίου καὶ πρὶν καὶ μετὰ τὴν πτώση του. Ἄλλωστε ὁ Γέροντας σὲ μιὰ ἐπιστολή του ἔγραφε:

"Σᾶς ὑπόσχομαι ὅτι θὰ προσεύχομαι γιὰ σᾶς ὡς τὸν τάφο καί, ἂν ὁ Κύριος δώσει σὲ μένα τὸν ἄθλιο τέτοια χάρη, τότε καὶ μετὰ τὸν θάνατό μου θὰ προσεύχομαι γιά σας, ὡς τὴν πιὸ ἀγαπητὴ καὶ συγγενῆ σὲ μένα ψυχή".

Ὅλα αὐτὰ δείχνουν τὴν μεγάλη ἀξία τῆς νοερᾶς ἡσυχίας, ποὺ ξέρει νὰ καθοδηγῇ, νὰ σταυρώνεται, νὰ ἀγαπᾶ, νὰ προσφέρεται ἀληθινά, ἀλλὰ δείχνουν καὶ τὴν ἀξία τῆς ἀληθινῆς μετανοίας ποὺ ξέρει νὰ σταυρώνη καὶ νὰ σώζη τὸν ἄνθρωπο.

Τὸ βιβλίο αὐτὸ ἀξίζει νὰ διαβασθῇ, γιατί θὰ ὠφελήση πολὺ καὶ θὰ προσφέρη μιὰ βαθειὰ αἴσθηση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, τόσο στὸ δόγμα, ὅσο καὶ στὴν πνευματικὴ ζωή.–