Skip to main content

Στυλιανοῦ Γερασίμου: Ἡ Βυζαντινὴ Μουσικὴ ὡς “Τέχνη μελουργὸς καὶ τέχνη θεραπευτική”

Στυλιανοῦ Γερασίμου, Θεολόγου – Μουσικοῦ

Ἡ Βυζαντινὴ Μουσικὴ ἀποτελεῖ τέχνη προσευχῆς, τέχνη πνευματική, ἀφοῦ ἀποτελεῖ συστατικὸ τῆς λατρείας τῆς Ἐκκλησίας, ἄρα καὶ πνευματικὸ γεγονὸς τῆς ζωῆς τοῦ Χριστιανοῦ, γιατί μὲ αὐτὴν τὴν τέχνη δοξολογεῖ τὸν Θεό.

Μὲ ἀφορμὴ τὴν ἔναρξη τοῦ Τριωδίου καλὸν εἶναι νὰ τονίσουμε τὴν σπουδαιότητα τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς ὡς μέσου θεραπείας τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ καταστάσεις, οἱ ὁποῖες τὴν περίοδο τοῦ Τριωδίου ἀποτελοῦν ἔθιμα, ἀλλὰ ταυτόχρονα ἐπιβαρύνουν πνευματικὰ τὸν ἄνθρωπο. Ἔθιμο ἀποτελεῖ καὶ τὸ "Καρναβάλι", ὅπου ὁ ἄνθρωπος ἀφήνει τὸν ἑαυτό του ἐλεύθερο στὶς ἐπιρροὲς τῆς διασκέδασης καὶ τοῦ ξεφαντώματος τῶν ἡμερῶν, θεωρῶντας ὅτι τὰ τραγούδια καὶ ἡ μουσικὴ θὰ τὸν βοηθήσουν νὰ καθαρίση τὴν ψυχή του ἀπὸ προβληματικὲς καταστάσεις, οἱ ὁποῖες τὸν δεσμεύουν.

Καί, γιὰ νὰ γίνω σαφής, δὲν ἀναφέρομαι στὴν παραδοσιακὴ μουσικὴ ποὺ ἀποτελεῖ τμῆμα τῆς λατρείας, ἀφοῦ μετὰ ἀπὸ κάθε γιορτὴ ἐκκλησιαστικὴ ἀκολουθεῖ τὸ πανηγύρι μὲ παραδοσιακὰ τραγούδια καὶ παραδοσιακοὺς χορούς, ποὺ ἐκφράζουν τὴν λαϊκὴ εὐσέβεια, ἀλλὰ ἀναφέρομαι σὲ τραγούδια καὶ χορούς, ποὺ ἀποπροσανατολίζουν τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὴν πραγματική του σχέση μὲ τὴν Ἐκκλησία καὶ τὸν πολιτισμό.

Τὸ θέμα αὐτὸ τὸ θίγει χαρακτηριστικὰ ὁ Μέγας Βασίλειος στὴν ὁμιλία τοῦ πρὸς τοὺς νέους λέγοντας: "Τὸ καθάρισμα ὅμως τῆς ψυχῆς... εἶναι ἡ περιφρόνηση τῶν ἡδονῶν ποὺ προέρχονται ἀπὸ τὶς αἰσθήσεις... Διότι εἶναι φυσικὸ ἀπὸ τὸ εἶδος αὐτὸ τῆς μουσικῆς (τῆς διεφθαρμένης μελωδίας) νὰ γεννῶνται πάθη ποὺ ὑποδουλώνουν καὶ ἐξευτελίζουν τὴν ψυχήν. Ἀλλὰ ἐμεῖς πρέπει νὰ ἐπιδιώκουμε τὴν ἄλλη, ποὺ εἶναι ἀνώτερη καὶ ποὺ ὁδηγεῖ ψηλότερα. Αὐτὴ χρησιμοποίησε ὁ Δαβίδ, ὁ ποιητὴς τῶν ἱερῶν ψαλμῶν, καὶ θεράπευσε, ὅπως λέγουν, τὸν βασιλέα ἀπὸ τὴν μανία τῆς μελαγχολίας.

Λέγεται δὲ ὅτι καὶ ὁ Πυθαγόρας, ὅταν συνάντησε παρέα μεθυσμένων, παρήγγειλε στὸν ὀργανοπαίκτη, ποὺ ἦταν ἀρχηγὸς τῆς διασκεδάσεως, νὰ ἀλλάξη τὴν ἁρμονία καὶ νὰ παίξη σὲ αὐτοὺς τὸ δωρικὸ μέλος. Ἐκεῖνοι δὲ τόσο ἦλθαν στὰ σύγκαλά τους ἀπὸ τὸ μέλος, ὥστε ἐπέταξαν τὰ στεφάνια καὶ ντροπιασμένοι γύρισαν στὰ σπίτια τους. Ἄλλοι δὲ μὲ τὴν αὔληση γίνονται ἔξαλλοι ἀπὸ ἐνθουσιασμὸ καὶ ἐξεγείρονται σὲ βακχικὴ μανία. Τόσο πολὺ διαφέρει το νὰ χορτάση κανεὶς ἀπὸ καλὴ ἢ κακὴ μελωδία!". (Βασιλείου τοῦ Μεγάλου, Ὁμιλία πρὸς τοὺς νέους ὅπως ἂν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων, ΕΠΕ ἐκδ. Μερετάκη, σέλ. 347-348).

Μὲ τὸ παραπάνω ἀπόσπασμα ὁ Μέγας Βασίλειος τονίζει τὴν ἀξία τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς θεωρῶντας την ὡς τὸ μέσον καθαρισμοῦ καὶ θεραπείας τῆς ψυχῆς τοῦ ἀνθρώπου. Αὐτὴ ἡ μουσική, τὴν ὁποίαν καὶ ὁ Δαβὶδ ἔψαλλε, ἠρεμεῖ τὸν ἄνθρωπο καὶ τὸν ὁδηγεῖ στὴν φυσική του κατάσταση, ποὺ δὲν εἶναι ἄλλη ἀπὸ τὴν σχέση του μὲ τὸν Θεό.

Ἡ ἄποψη τοῦ Μεγάλου Βασιλείου γιὰ τὴν ψυχοπαιδαγωγικὴ καὶ θεραπευτικὴ ἀξία της στηρίζεται στὸ γεγονὸς ὅτι ὁ κάθε ἦχος τῆς Βυζαντινῆς ἔχει ἰδιαίτερα χαρακτηριστικὰ καὶ ἐπιδράσεις στὸν ψυχικὸ κόσμο τοῦ ἀνθρώπου. Κάθε ἦχος δημιουργεῖ διαφορετικὰ αἰσθήματα στὸν ἄνθρωπο· ἄλλοτε δοξολογίας, ἄλλοτε χαρμολύπης, ἄλλοτε κατανύξεως, ἄλλοτε ἱκεσίας, ἄλλοτε πένθους. Μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο ὁ ἄνθρωπος ἐπικοινωνεῖ ὑγιῶς μὲ τὸν Θεό, ἀφοῦ ἡ προσευχὴ δὲν εἶναι μηχανικὴ κατάσταση, ἀλλὰ ἐκφράζεται ποικιλοτρόπως. Καὶ αὐτὴ ἡ ποικιλία τῶν αἰσθημάτων ποὺ δημιουργεῖ ἡ Βυζαντινὴ Μουσική, οὐσιαστικὰ ἐξασφαλίζει τὴν ψυχική του γαλήνη, ἄρα καὶ τὴν κάθαρσή του.

Ὁ πρῶτος ἦχος δημιουργεῖ στὸν ἄνθρωπο αἴσθημα δοξολογίας. Εἶναι ὁ ἦχος ποὺ καθορίζει τὴν μουσικὴ ὡς τέχνη, ἀφοῦ ὅπως καὶ ὁ Δαμασκηνὸς λέει: "Πρωτεῖα νίκης πανταχοῦ πάντων ἔχεις" Ὁ πρῶτος ἦχος αὐξάνει στὸν ἄνθρωπο τὴν ἐλπίδα γιὰ τὴν σωτηρία του, ἀφοῦ τοῦ δημιουργεῖ αἴσθημα ἐγρήγορσης καὶ κατανύξεως.

Ὁ δεύτερος ἦχος δημιουργεῖ στὸν ἄνθρωπο αἴσθημα εὐχαριστίας ἀφοῦ: "Τὸ σὸν μελιχρὸν καὶ γλυκύτατον μέλος ὀστᾶ πιαίνει καρδίας τ' ἐνηδύνει". Ἀκούγοντας αὐτὸν τὸν ἦχο ὁ ἄνθρωπος καθίσταται πρᾶος καὶ ἤρεμος, γεγονὸς ποὺ ἀποτελεῖ βασικὸ στοιχεῖο ὑγιοῦς ἐπικοινωνίας του μὲ τὸν Θεὸ ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν κτίση.

Ὁ τρίτος ἦχος χαρακτηρίζεται ὡς: "Ἄκομψος, ἁπλούς, ἀνδρικός". Γι' αὐτὸ δημιουργεῖ στὸν ἄνθρωπο μιὰν ἀνεκλάλητη χαρὰ καὶ μιὰ μυστικὴ ἐλπίδα. Εἶναι ἦχος ἐμβατηριακός.

Ὁ τέταρτος ἦχος εἶναι "πανηγυριστὴς καὶ χορευτής". Ἡ μουσικότητά του δημιουργεῖ στὸν ἄνθρωπο αἴσθημα πανηγυρισμοῦ. Καὶ δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι σὲ δυὸ μεγάλες γιορτινὲς μέρες τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἔτους, τοῦ Σταυροῦ καὶ τὴν Κυριακὴ τῆς Σταυροπροσκυνήσεως, ἡμέρες καθαρὰ γιορτινές, σταυροαναστάσιμες, ἡ δοξολογία ψάλλεται σὲ ἦχο τέταρτο. Τὴν ἡμέρα τοῦ Εὐαγγελισμοῦ καὶ τῶν Εἰσοδίων τῆς Θεοτόκου ἡ ἐνάτη ὠδὴ ψάλλεται σὲ ἦχο τέταρτο.

Ὁ πλάγιος πρῶτος χαρακτηρίζεται ὡς ὁ "θρηνωδὸς" ἦχος. Δημιουργεῖ στὸν ἄνθρωπο τὸ χαροποιὸ πένθος καὶ ἕνα αἴσθημα ἱκεσίας στὸν Θεό. Ἀκούγοντας ὁ ἄνθρωπος αὐτὸν τὸν ἦχο αἰσθάνεται ἔντονα στὴν καρδιά του τὸ αἴσθημα τῆς χαρμολύπης, ἀλλὰ καὶ τῆς προσωπικῆς ἀναστάσεως. Γι' αὐτὸ ὄχι μόνον τὸ "Χριστὸς ἀνέστη", ἀλλὰ καὶ ὅλα τὰ ἀναστάσιμα τῆς Κυριακῆς τοῦ Πάσχα ψάλλονται σὲ πλάγιο πρῶτο, γιὰ νὰ τονίσουν τὴν μετάβαση ἀπὸ τὸν Σταυρὸ στὴν Ἀνάσταση, ἀπὸ τὸ πένθος στὴ χαρά.

Ὁ πλάγιος δεύτερος "τὰς ἡδονὰς διπλοσυνθέτους φέρει". Αὐτὸς ὁ ἦχος χαρακτηρίζεται ἀπὸ τὴν γλυκύτητα τῆς ἐλπίδος. Εἶναι ἦχος μυσταγωγικός. Δημιουργεῖ στὸν ἄνθρωπο τὸ αἴσθημα τῆς ἀγάπης γιὰ τὸν Θεό. Εἶναι ἦχος ποὺ ταπεινώνει καὶ γλυκαίνει τὴν καρδιὰ καὶ ἀναγεννᾶ πνευματικὰ τὸν ἄνθρωπο.

Ὁ βαρὺς ἦχος εἶναι ἁπλός. Τὰ διατονικά του διαστήματα τὸν καθορίζουν ὡς "βαρύ". Δημιουργεῖ στὸν ἄνθρωπο ἀγωνιστικὴ διάθεση γιὰ τὴν πνευματική του πορεία. Γι' αὐτὸ καὶ ὁ Δαμασκηνὸς τὸν χαρακτηρίζει "Ὀπλιτικὴς φάλαγγος οἰκεῖον μέλος".

Ὁ πλάγιος τέταρτος εἶναι καὶ αὐτὸς πανηγυρικὸς καὶ ἐμβατηριακὸς ἦχος.

Παρατηροῦμε, λοιπόν, τὸν σωτηριολογικὸ χαρακτῆρα τῆς ἐκκλησιαστικῆς τέχνης, ποὺ ὀνομάζεται Βυζαντινὴ Μουσική. Αὐτὴ ἡ μουσικὴ καλύπτει ὅλες τὶς πτυχὲς τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου. Καὶ φυσικὰ αὐτὸς εἶναι ὁ πλοῦτος τῆς ἐκκλησιαστικῆς τέχνης, ἡ ὁποία ἔχει πάντα ὡς κύριο στόχο νὰ ἀναγεννᾶ καὶ νὰ ξεκουράζη τὸν ἄνθρωπο. Αὐτὴν τὴν κληρονομιά μας χάρισε ὁ Θεὸς γιὰ νὰ γεμίζη ἡ καρδιά μας, νὰ νιώθουμε ἀσφάλεια καὶ νὰ μὴν καταφεύγουμε σὲ ἄλλα εἴδη μουσικῆς τέχνης, ποὺ θὰ μᾶς ὁδηγήσουν σὲ καταστάσεις πνευματικῆς διαφθορᾶς.–

  • Προβολές: 2544