Ἐπίκαιροι Σχολιασμοί: Σύντομη ἀναφορὰ στὸ συγγραφικὸ ἔργο τοῦ μοναχοῦ Θεοκλήτου Διονυσιάτου

Πρωτοπρεσβυτέρου π. Θωμᾶ Βαμβίνη

(ὁμιλία στὴν ἔκδήλωσή γιὰ τὸ 40ημερο μνημόσινο τοῦ μοναχοῦ Θεοκλήτου Διονυσιάτου)

Ὁ μ. Θεόκλητος Διονυσιάτης εἶναι γνωστὸς στὸ πλήρωμα τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας ὡς ὁ ἀρθρογράφος καὶ συγγραφέας ποὺ συνετέλεσε σημαντικὰ στὸ νὰ ἀνασυρθῇ ἀπὸ τὴν λήθη τὸ περιεχόμενο τοῦ ὀρθόδοξου ἀσκητισμοῦ.

Ἐνταγμένος στὴν παράδοση τοῦ ἁγιορειτικοῦ μοναχισμοῦ, κάτω ἀπὸ τὴν καθοδήγηση τοῦ γέροντά του Γαβριὴλ Διονυσιάτη, ἐντρύφησε, ὡς βιβλιοθηκάριος τῆς Μονῆς Διονυσίου, στὰ κείμενα τῶν ἁγίων Πατέρων, κυρίως τῶν φιλοκαλικῶν, καὶ κατόπιν μὲ τὴν ἐμπειρία ποὺ ἀπὸ ἐκεῖ ἀπέκτησε, προσπάθησε νὰ παρέμβη ἀποτελεσματικά, ὥστε νὰ ἀλλάξη τὸ ἀντιμοναχικὸ κλίμα, ποὺ πήγαινε νὰ γίνη καθεστὼς στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Ἡ θεολογικὴ συγγραφική του δραστηριότητα ἀρχίζει τὸ 1951, μὲ ἀρθρογραφία στὰ περιοδικὰ «Ἅγιος Παῦλος Ξηροποταμίτης» καὶ «Ἁγιορειτικὴ Βιβλιοθήκη». Πολλὰ ἄρθρα του μὲ ἡσυχαστικὸ περιεχόμενο δημοσιεύθηκαν ἀργότερα στὸ περιοδικὸ «Τρεῖς Ἱεράρχαι», ἀλλὰ καὶ στὰ περιοδικὰ «Ἀνάπλασις», «Ἐνορία», «Ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς» κ.α.. Ἰδιαίτερη σχέση φαίνεται ὅτι εἶχε μὲ τὸ περιοδικὸ καὶ τὶς ἐκδόσεις «Ἁγιορειτικὴ Βιβλιοθήκη», ποὺ διηύθυνε στὸ Βόλο ὁ ἐκδότης πολλῶν πατερικῶν κειμένων Σωτήριος Σχοινάς.

Ἡ ἀρθρογραφία τοῦ μ. Θεοκλήτου, ποὺ συνεχίστηκε μὲ θεολογικὴ νηφαλιότητα καὶ διεισδυτικότητα, μέχρι τὰ βαθιά του γεράματα, εἶναι συγκεντρωμένη σὲ δέκα τόμους μὲ τίτλο «Ἀθωνικὰ ἄνθη». Ἐκεῖ βλέπει κανεὶς τὸν ἁγιορείτη μοναχό, μὲ σοφία καὶ διάκριση –χρησιμοποιῶντας, ἀνάλογα μὲ τὶς περιστάσεις, τὸν «στυπτικὸ οἶνο» ἡ τὸ «καταπραϋντικὸ ἔλαιο», ὡς ἄλλος καλὸς Σαμαρείτης– νὰ παρεμβαίνη σὲ θέματα ποὺ ἀπασχολοῦν τὸν λαὸ τῆς Ἐκκλησίας. Ἀσχολεῖται μὲ θέματα μοναχικά, θεολογικά, ἀλλὰ καὶ εὐρύτερα ἐκκλησιαστικά. Πρέπει νὰ σημειωθῇ ὅτι γιὰ πολλὰ χρόνια ἡ θεολογική του παρέμβαση γινόταν μέσῳ τοῦ περιοδικοῦ «Ἀθωνικοὶ Διάλογοι», ποὺ ὁ ἴδιος ἐξέδιδε, στὴν ἀρχὴ πολυγραφημένο καὶ κατόπιν μὲ τυπογραφικὰ στοιχεῖα. Κύριος ἀρθρογράφος καὶ σχολιαστὴς τοῦ περιοδικοῦ ἦταν ὁ ἴδιος, χωρὶς νὰ ἀπουσιάζουν καὶ σημαντικὲς συνεργασίες ἄλλων.

Τὸ διακριτικὸ καὶ ταυτόχρονα ἀγωνιστικὸ πνεῦμα του τὸ βλέπει κανεὶς σὲ ὅλα του τὰ κείμενα, ἀπὸ τὸ πρῶτο ὡς τὸ τελευταῖο. Εἶναι μάλιστα χαρακτηριστικὰ τὰ δύο παλαιότερα ἀπὸ τὰ ἄρθρα του, ποὺ περιλαμβάνονται στὸν πρῶτο τόμο τῆς σειρᾶς «Ἀθωνικὰ ἄνθη». Τὸ πρῶτο ἔχει τίτλο: «Ἐνῷ ἐκπνέει τὸ 1950» καὶ δημοσιεύθηκε τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1951 στὸ περιοδικὸ «Ἅγιος Παῦλος Ξηροποταμίτης». Σ' αὐτὸ τὸ ἄρθρο διεκτραγωδεῖ τὴν μεταπολεμικὴ κατάσταση τῆς ἀνθρωπότητας, βλέποντας τὰ πράγματα ἀπὸ τὴν μέσα ὄψη τους, καὶ ἐπαινεῖ τὸ ἔργο τῆς Ἐκκλησίας, τῶν κατηχητικῶν σχολείων καὶ τῶν χριστιανικῶν ἀδελφοτήτων. Τὸ δεύτερο ἄρθρο ἔχει τίτλο: «Μοναχισμὸς καὶ Κατηχητικὰ» καὶ δημοσιεύθηκε στὴν «Ἁγιορειτικὴ Βιβλιοθήκη», τὸν Δεκέμβριο τοῦ 1951. Σ' αὐτὸ τὸ ἄρθρο του ἀρχίζει τὸν ἀγῶνα γιὰ τὴν ἀναζωογόνηση τοῦ ὀρθόδοξου μοναχισμοῦ –καὶ ἰδιαίτερα τοῦ ἁγιορειτικοῦ– μὲ τὴν κριτικὴ τοῦ ἀντιμοναχικοῦ, ἀντιησυχαστικοῦ πνεύματος ποὺ πήγαινε νὰ ἐπικρατήση «τῷ καιρῷ ἐκείνῳ» στὸ κατηχητικὸ ἔργο τῆς Ἑλλαδικῆς Ἐκκλησίας. Δὲν στέκεται στὰ σχήματα ποὺ παίρνει τὸ ἱεραποστολικὸ ἔργο τῆς Ἐκκλησίας ἡ τῶν ἀδελφοτήτων· τὸν ἐνδιαφέρει τὸ πνεῦμα του· τὸ ἂν εἶναι τὸ πνεῦμα τῶν ἁγίων Πατέρων ἡ ἕνα ἀλλότριο ἐγκοσμιοκρατικό, αἱρετικὸ πνεῦμα.

Τὸ πρῶτο του βιβλίο, ποὺ τὸν καθιέρωσε ὡς ἕνα γνήσιο ἐκφραστὴ τοῦ ὀρθόδοξου ἀσκητισμοῦ, εἶναι τὸ «Μεταξὺ οὐρανοῦ καὶ γῆς», τὸ ὁποῖο κυκλοφόρησε ἀπὸ τὶς ἐκδόσεις Παπαδημητρίου τὸ 1956 καὶ γνώρισε πολλὲς ἐκδόσεις καὶ μεταφράσεις. Στὸ βιβλίο αὐτό, μὲ τὴν μορφὴ διαλόγου, ποὺ εἶναι ἕνας προσφιλὴς τρόπος ἐκφράσεως τοῦ μ. Θεοκλήτου, γίνεται μιὰ εἰσαγωγὴ στὰ θεολογικὰ καὶ ἀσκητικὰ θεμέλια τοῦ ἁγιορειτικοῦ μοναχισμοῦ. Τὸ βιβλίο αὐτὸ ἐπαινέθηκε ἀπὸ τὴν Ἀκαδημία Ἀθηνῶν. Ἀπὸ τὸν ἐκδοτικὸ οἶκο Παπαδημητρίου ἐκδόθηκε τὸ 1959 καὶ τὸ δεύτερο βιβλίο τοῦ π. Θεοκλήτου, ποὺ ἀναφέρεται στὸν βίο καὶ τὰ ἔργα τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτη, καθὼς καὶ ἄλλα σημαντικὰ βιβλία του, ὅπως οἱ τέσσερις πρῶτοι τόμοι τῆς σειρᾶς «Ἀθωνικὰ ἄνθη», «Ὁ κοσμοκαλόγηρος Παπαδιαμάντης» κ.α.. Ἀξίζει νὰ σημειωθῇ ὅτι ὁ πρῶτος τόμος μὲ τὰ ἄρθρα καὶ μελετήματά του κυκλοφόρησε τὸ 1962, μὲ ἀφορμὴ τὸν ἑορτασμὸ τῆς χιλιετηρίδος τοῦ Ἁγίου Ὅρους. Ὁ κοινὸς παρονομαστὴς ὅλων τῶν ἔργων τοῦ μ. Θεοκλήτου εἶναι ἡ προβολὴ τοῦ πνεύματος τῆς Φιλοκαλίας, ἡ στροφὴ πρὸς τὰ ἔσω, ἡ ἐσωτερικὴ διάσταση τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς. Γι' αὐτὸ ἐμφανίζεται μερικὲς φορὲς καυστικὸς σὲ χαρούμενες –δῆθεν χριστιανικές– ἐξωστρέφειες καὶ σὲ δῆθεν ὀρθόδοξες θεολογίες, ποὺ εἶναι ὅμως θεολογίες τῶν παθῶν.

Ἐπιχειρῶντας μιὰ σχηματικὴ παρουσίαση τῶν βασικῶν ἔργων τοῦ μ. Θεοκλήτου Διονυσιάτου, μποροῦμε νὰ τὰ κατατάξουμε στὶς ἑξῆς κατηγορίες: Πρῶτον, στὰ ἀσκητικά. Σ' αὐτὴν τὴν κατηγορία ἀνήκουν τὸ «Μεταξὺ οὐρανοῦ καὶ γῆς» καὶ τὸ βιβλίο: «Ἀθωνικοὶ Διάλογοι» ἡ «Διάλογοι στὸν Ἄθω» μὲ ὑπότιτλο «ἡ θεολογία τῆς νοερᾶς προσευχῆς». Δεύτερον, στὰ βιογραφικά, στὰ ὁποῖα παρουσιάζει τὸν βίο καὶ τὰ ἔργα μεγάλων πατερικῶν μορφῶν, ἀλλὰ καὶ συγχρόνων ἁγίων καὶ γεροντάδων ποὺ ὁ ἴδιος συνάντησε στὸν Ἅγιον Ὅρος. Σ' αὐτὴν τὴν κατηγορία ἀνήκουν τὰ πολὺ σημαντικὰ βιβλία του: «Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης- Ὁ βίος καὶ τὰ ἔργα το», «Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, ὁ βίος καὶ ἡ θεολογία του», «Ὁ ἅγιος Νεκτάριος ὁ θαυματουργός», «Ὁ ἅγιος Ἄνθιμος τῆς Χίου», ἀλλὰ καὶ τὰ βιβλία «Ὁ ὅσιος Φιλόθεος τῆς Πάρου, ἕνας ἔνθεος ἀσκητὴς Ἱεραπόστολος 1884-1980», «Ἱερομόναχος Ἀθανάσιος Ἰβηρίτης» καὶ «Ὁ Γέροντάς μου ἡγούμενος Γαβριὴλ Διονυσιάτης». Στὴν κατηγορία αὐτὴ μπορεῖ νὰ ἐνταχθῇ καὶ τὸ βιβλίο «Ἀπὸ τὴν νοερὰ προσευχὴ στὶς χριστοκεντρικὲς ἐμπειρίες», τὸ ὁποῖο περιέχει αὐτοβιογραφικὰ στοιχεῖα. Τρίτον, στὰ Θεομητορικά –βιβλία ποὺ ἀναφέρονται στὴν Θεοτόκο. Σ' αὐτὴν τὴν κατηγορία ἀνήκει τὸ βιβλίο «Μαρία ἡ Μητέρα τοῦ Θεοῦ», ἀλλὰ καὶ κάποια βιβλία ποὺ ἀναφέρονται σὲ προσκυνήματα τῆς Παναγίας, ὅπως «Ἡ Παναγία Γοργοεπήκοος τῶν Τσιπιανῶν», «Ἡ Παναγία ἡ Λημνιὰ» καὶ «Ἡ Παναγία Σουμελᾶ». Τέταρτη κατηγορία εἶναι τὰ φιλοκαλικά, ποὺ εἶναι μεταφράσεις καὶ σχολιασμοὶ σημαντικῶν φιλοκαλικῶν πατερικῶν κειμένων, μὲ εἰσαγωγὲς γιὰ τὸν βίο, τὴν ἀσκητικὴ καὶ τὴν θεολογία τῶν ἁγίων Πατέρων, ποὺ συνέγραψαν τὰ συγκεκριμένα κείμενα.

Σ' αὐτὴν τὴν κατηγορία ἀνήκουν «Τὰ ἑκατὸν γνωστικὰ κεφάλαια, τοῦ ἁγίου Διαδόχου Φωτικής», «Τὰ 400 κεφάλαια περὶ ἀγάπης καὶ ἑρμηνεία εἰς τὸ Πάτερ ἡμῶν, τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ ὁμολογητῆ», ἡ ἐπιστολὴ «Πρὸς τὴν σεμνοτάτην ἐν μοναζούσαις Ξένην, τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ», τὸ «Περὶ πνευματικοῦ νόμου» καὶ τὸ «Περὶ τῶν οἰομένων ἐξ ἔργων δικαιοῦσθαι» τοῦ ὁσίου Μάρκου τοῦ ἀσκητοῦ καὶ τὰ «153 κεφάλαια περὶ προσευχῆς» τοῦ Εὐαγρίου τοῦ Ποντικοῦ. Στὴν ἴδια κατηγορία μποροῦν νὰ ἐνταχθοῦν καὶ τὰ βιβλία: «Ἁγιονικοδημικὸν Ἀνθολόγιον», «Χριστοκεντρικὲς ἐμπειρίες ἑνὸς Ἐρημίτου» καὶ ἡ ἔκδοση τῶν 35 ποιμαντικῶν ἐπιστολῶν τοῦ ἁγίου Νεκταρίου Αἰγίνης. Πέμπτον, ποιμαντικὰ καὶ κριτικά. Σ' αὐτὴν τὴν κατηγορία μποροῦν νὰ ἐνταχθοῦν ὁρισμένα μικρὰ βιβλία τοῦ π. Θεοκλήτου μὲ ποιμαντικὸ περιεχόμενο, ὅπως εἶναι τὸ τεῦχος «Ἡ ἀγάπη σείει τὴν γῆ», ποὺ γράφηκε μὲ ἀφορμὴ τὸν μεγάλο σεισμὸ ποὺ ἔπληξε τὸ 1978 τὴν Θεσσαλονίκη, καθὼς καὶ τὰ τεύχη ποὺ κρίνουν ἀλλοιώσεις τῆς ὀρθόδοξης θεολογίας, τῆς ἐκκλησιολογίας καὶ τοῦ ἤθους. Τέτοια τεύχη εἶναι «Ὀρθοδοξία καὶ πολιτικὴ (Μονόλογος ἑνὸς διαλόγου) [σχετικοῦ μὲ τὴν δημιουργία Χριστιανικοῦ κόμματος στὴν Ἑλλάδα]», «Ἡ ἀφορισμένη», ποὺ ἀναφέρεται στὴν γνωστὴ ὑβρίστρια τοῦ ἁγίου Νεκταρίου μοναχὴ Μαγδαληνὴ καὶ τρία βιβλία ποὺ ἀναφέρονται στοὺς νεορθοδόξους, μὲ γενικὸ τίτλο: «Περὶ θείου καὶ ἀνθρωπίνου ἔρωτος» καὶ ὑπότιλους, στὸ Ἂ τεῦχος: «Ἡ αἵρεσις τῶν Νεορθοδόξων», στὸ Β : «Ὁ Νικολαϊτικὸς ἐρωτισμὸς τῶν Νεορθοδόξων» καὶ στὸ Γ : «Ἀναίρεση συκαφαντιών». Μιὰ τελευταία, ἕκτη, κατηγορία βιβλίων εἶναι αὐτὰ ποὺ ἀναφέρονται σὲ πρόσωπα τῆς ἐθνικῆς πνευματικῆς μας ἱστορίας. Τὰ βιβλία αὐτὰ εἶναι: «Ὁ Στρατηγὸς Μακρυγιάννης, πατέρας καὶ δάσκαλος τοῦ γένους» καὶ «Ὁ κοσμοκαλόγηρος Παπαδιαμάντης».

Τὰ ἔργα τοῦ μ. Θεοκλήτου Διονυσιάτου εἶναι μιὰ μικρὴ ὀρθόδοξη φιλοκαλικὴ βιβλιοθήκη. Ἔχουν ἀξιολογηθῇ καὶ ἔχουν γίνει ἀποδεκτὰ ὡς ἀποπνέοντα τὸ ἄρωμα τῆς ὀρθόδοξης ἀσκητικῆς θεολογίας. Θὰ κλείσω μὲ ἕνα γεγονὸς ποὺ θεωρῶ ὅτι πιστοποιεῖ τὴν πανορθόδοξη ἀξία τοῦ συγγραφικοῦ ἔργου τοῦ μ. Θεοκλήτου Διονυσιάτου. Παρακαλούθησα, ὡς φοιτητής, πρὶν ἀπὸ τριάντα περίπου χρόνια τὴν ἀναγόρευση σὲ ἐπίτιμο διδάκτορα τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης τοῦ μακαριστοῦ Πατριάρχου Ἀντιοχείας Ἠλία. Ὁ ὁμιλητὴς Παντελεήμων Ροδόπουλος, καθηγητὴς τοῦ Κανονικοῦ Δικαίου καὶ Μητροπολίτης, τότε, Τυρολόης τοῦ Οἰκουμενικοῦ θρόνου, ἐπαινῶντας τὸν τιμώμενο Πατριάρχη, ἀναφέρθηκε στὸ συγγραφικὸ καὶ μεταφραστικό του ἔργο, ἀναφέροντας ἰδιαίτερα ὅτι μετέφρασε στὰ ἀραβικὰ τὸ βιβλίο τοῦ μ. Θεοκλήτου Διονυσιάτου «Μεταξὺ οὐρανοῦ καὶ γῆς».

Θεωρῶ ὅτι αὐτὴ ἡ ἀναφορὰ εἶναι χαρακτηριστική, γιατί δείχνει τὴν ἔκταση τῆς ἀποδοχῆς τοῦ συγγραφικοῦ ἔργου τοῦ μοναχοῦ Θεοκλήτου. Δείχνει ὅτι ἔγινε ἀποδεκτὸ ὄχι μόνον ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες Ὀρθοδόξους Χριστιανούς, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τοὺς ἀραβόφωνους καὶ γενικά τους μὴ Ἕλληνες. Ἐπίσης, δείχνει ὅτι ἔγινε ἀποδεκτὸ ἀπὸ τοὺς ὑπεύθυνους ποιμένες τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, καθὼς καὶ ἀπὸ τοὺς εἰδικοὺς ἐκπροσώπους τῆς Πανεπιστημιακῆς κοινότητας.

Ἂς εἶναι ἡ μνήμη τοῦ π. Θεοκλήτου αἰωνία.