Στυλιανού Γερασίμου: Ἡ νηστεία ὡς Ἐκκλησιαστικός Θεσμός

Στυλιανοῦ Γερασίμου, Θεολόγου-Μουσικοῦ

Ὅπως γνωρίζουμε ἡ Ἐκκλησία μας ἔχει ὁρίσει κάποιες περιόδους τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἔτους, οἱ ὁποῖες εἶναι νηστήσιμες. Μπαίνοντας στὸ μῆνα Νοέμβριο ξεκινᾶ ἡ νηστεία τῶν Χριστουγέννων, ἡ ὁποία ἀρχίζει στὶς 15 Νοεμβρίου καὶ τελειώνει στὶς 24 Δεκεμβρίου. Σὲ αὐτὴ τὴ νηστεία καταλύεται ἰχθῦς ἕως τὶς 17 Δεκεμβρίου, ἐκτὸς Τετάρτης καὶ Παρασκευῆς.

Ἡ λέξη νηστεία εἶναι σύνθετη. Πρῶτο συνθετικό της εἶναι τὸ μόριο «νή», ποὺ δηλώνει στέρηση. Τὸ δεύτερο εἶναι τὸ ρῆμα «ἐσθίω», ποὺ σημαίνει τρώω. Ἄρα ἡ λέξη νηστεία σημαίνει τὴν πλήρη ἀποχὴ ἀπὸ τὴν κάθε τροφή. Σήμερα ὅμως νηστεία σημαίνει ἀποχὴ ἀπὸ κάποιες τροφές. Ἔτσι δημιουργήθηκαν δύο λέξεις : νηστήσιμος καὶ ἀρτύσιμος. Δηλαδή, ὑπάρχουν τροφὲς ποὺ μποροῦμε νὰ φᾶμε, ὅταν νηστεύουμε καὶ λέγονται νηστήσιμες καὶ τροφὲς ποὺ δὲν τρῶμε καὶ λέγονται ἀρτύσιμες.

Ἀπὸ πνευματικῆς ἀπόψεως ἡ νηστεία ἀφορᾶ τὸ σῶμα καὶ τὴν ψυχή, ἀφοῦ κατὰ τὸν Ἅγιο Ἰωάννη τον Σιναΐτη ἡ νηστεία εἶναι ἡ «βία τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως». Ἡ νηστεία στὴ Χριστιανικὴ Ἐκκλησία εἶναι μία συνέχεια τῶν νηστειῶν, ποὺ νομοθετήθηκαν στὴν Π. Διαθήκη. Βέβαια ἐκεῖ ἦταν αὐτοσκοπός. Ὅλοι γνωρίζουμε τὴν παραβολὴ τοῦ Τελώνου καὶ τοῦ Φαρισαίου. Στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία δὲν αὐτονομεῖται ἡ νηστεία. Εἶναι μέρος τῆς πνευματικῆς ζωῆς. Εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ μέσα, γιὰ νὰ πλησιάση ὁ Χριστιανὸς τὴν «ἐν Χριστῷ ζωῇ». Τὴ σπουδαιότητα τῆς νηστείας ἀναλύει ὁ ὑμνογράφος στὸ Ἰδιόμελο τῶν Αἴνων τῆς Κυριακῆς τῆς Τυροφάγου. «Τὸ στάδιον τῶν ἀρετῶν ἠνέωκται οἱ βουλόμενοι ἀθλῆσαι, εἰσέλθετε, ἀναζωσάμενοι τὸν καλὸν τῆς νηστείας ἀγῶνα....αντί μαχαίρας τὴν νηστείαν, ἥτις ἐκτέμνει ἀπὸ καρδίας πᾶσαν κακίαν». Συνεπῶς ἡ νηστεία εἶναι μία συνειδητὴ πράξη καὶ ἐπιλογὴ τοῦ πιστοῦ ποὺ συμβάλλει στὸν ἐξαγνισμὸ τοῦ μὲ σκοπὸ καὶ στόχο τὴν προσέγγιση τοῦ Θεοῦ. Εἶναι μιὰ προσωπικὴ θυσία γιὰ τὴν πνευματική του ἀνάβαση καὶ ὑπέρβαση τοῦ ἑαυτοῦ του. Βοηθᾶ στὴ βίωση τῆς ἀρετῆς, τῆς ὑπακοῆς, τῆς ἀγάπης καὶ τῆς ταπεινώσεως.

Ποιός καὶ πότε καθιέρωσε τὴν νηστεία.

Οἱ ἐκκλησιαστικοὶ Πατέρες ὑποστηρίζουν πὼς ἡ ἀρχὴ τῆς νηστείας βρίσκεται στὶς μέρες τῆς δημιουργίας τοῦ ἀνθρώπου.. «Συνηλικιώτίς ἐστι τῆς ἀνθρωπότητος. Νηστεία γὰρ ἐν τῷ Παραδείσω ἐνομοθετήθη» τονίζει ὁ Μέγας Βασίλειος. (Περὶ νηστείας, Λόγος Α`, 3). Ὅταν ὁ Θεὸς ὕστερα ἀπὸ τὴ δημιουργία τοποθέτησε τὸν ἄνθρωπο στὸν Παράδεισο, τοῦ τόνισε τί πρέπει νὰ λάβη ὑπόψη του στὴν πορεία τῆς ζωῆς του. Τοῦ εἶπε νὰ ἐργάζεται καὶ νὰ μὴ φάη «ἀπὸ τοῦ ξύλου τοῦ γινώσκειν καλὸν καὶ πονηρὸν» (Γέν. 2, 16-17). Ἡ πρώτη ἐντολὴ τῆς νηστείας ἀπὸ τὸν Θεὸ δίνεται ἐκείνη τὴ στιγμὴ στὸν ἄνθρωπο. Ἄρα ἡ νηστεία εἶναι θεϊκὸς νόμος, ποὺ στοχεύει στὴν φανέρωση τοῦ θείου θελήματος στὸν ἄνθρωπο.

Τὴν ἀξία, ἀλλὰ καὶ τὴν ἐντολὴ τῆς νηστείας, σχολιάζει ὁ ὑμνογράφος στὸ Ἰδιόμελο τῶν Αἴνων τῆς Α` ἑβδομάδος τῶν νηστειῶν. «Τὸ τῆς νηστείας διάγγελμα περιχαρὼς ὑποδεξώμεθα. Εἰ γὰρ ταύτην ὁ προπάτωρ διεφυλάξατο τὴν τῆς Ἐδὲμ ἔκπτωσιν οὐκ ἂν ὑπέστημεν. Ὡραῖος ἢν εἰς ὅρασιν καὶ καλὸς εἰς βρῶσιν ὁ ἐμὲ θανατώσας καρπός».

Πρέπει νὰ σημειωθῇ ὅτι στὴν Π. Διαθήκη ὑπάρχουν ἡμέρες τακτικῆς, ἔκτακτης νηστείας, καθὼς καὶ ἰδιωτικὲς νηστεῖες. Μία τακτὴ νηστεία ἀναφέρεται στὸ «Λευϊτικό», (16, 20-30). Ὁ Θεὸς διατάζει τὸν Μωϋσὴ νὰ μὴ φάη τίποτα ὅλη τὴν ἡμέρα. Στὴν «Ἔξοδο» ὑπάρχει ἰδιωτικὴ νηστεία. Ὁ Μωϋσὴς νήστεψε σαράντα μέρες στὸ ὅρος Σινᾶ, ὅταν τὸν κάλεσε ὁ Θεὸς νὰ τοῦ δώση τὸν Νόμο.

Ἡ ὑμνογραφία τῆς Ἐκκλησίας μας ἀναφέρει τὴν νηστεία τῶν προσώπων τῆς Π. Διαθήκης. Στὸ Δοξαστικὸ τῶν Αἴνων τῆς Α` Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν ὁ ὑμνογράφος τονίζει: «Μωσὴς τῷ καιρῷ τῆς ἐγκρατείας νόμον ἐδέξατο καὶ λαὸν ἀπεσπάσατο. Ἠλίας νηστεύσας οὐρανοὺς ἀπέκλεισε. Τρεῖς δὲ παῖδες Ἀβραμιαῖοι τύραννον παρανομοῦντα διὰ νηστείας ἐνίκησαν».

Στὴν Κ. Διαθήκη ὁ Εὐαγγελιστὴς Λουκᾶς γιὰ τὴν Ἄννα ὑπογραμμίζει: «Αὕτη οὐκ ἀφίστατο τοῦ ἱεροῦ νηστείαις καὶ δεήσεσιν λατρεύουσα νύκτα καὶ ἡμέρα τὸν Θεὸν» (Λούκ. 2, 37). Τὸ μεγαλύτερο ὅμως παράδειγμα νηστείας «ὁ μείζων ἐν γεννητοὶς γυναικῶν» εἶναι ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Πρόδρομος. Ἡ νηστεία ἦταν βασικὴ προϋπόθεση τῆς ζωῆς του.

Ἀλλὰ ἡ νηστεία θεσπίζεται ἀπὸ τὸν Ἴδιο τὸ Χριστό. Καὶ αὐτὸ φαίνεται ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι μετὰ τὴν Βάπτισή Του πῆγε στὴν ἔρημο καὶ νήστεψε «ἡμέρας τεσσαράκοντα...και ὕστερον ἐπείνασε» (Μάτθ. 4). Ἡ νηστεία ὅμως αὐτὴ τοῦ Χριστοῦ τόνισε τὴ σχέση νηστείας-μετάνοιας. Αὐτὸ τονίζει καὶ ὁ Μ. Βασίλειος ὅταν γράφη : «Μετάνοια χωρὶς νηστεία ἀργὴ» (Περὶ νηστείας, λόγος Α , 3)–