Ὁ Παναγιώτης Χρήστου ὡς Καθηγητὴς καὶ Ἐκκλησιαστικὸς συγγραφέας

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

(Εἰσήγηση στὴν ἡμερίδα-μνημόσυνο γιὰ τὸν Καθηγητὴ Παναγιώτη Χρήστου, 27-5-2006, στὸ Ἵδρυμα γιὰ τὶς Ἄγαμες Μητέρες «Εὐαγγελιστὴς Μᾶρκος» στὰ Βασιλικὰ Θεσσαλονίκης (βλ. τεύχ. 122 Ε.Π.)

Ὁ Σέξτος ἑρμηνεύοντας τὰ περὶ τοῦ θείου λόγου τοῦ φιλοσόφου Ἡρακλείτου, ποὺ εἶναι ἡ συμπαντικὴ ἀρχὴ καὶ αὐτὴ ποὺ ἑνοποιεῖ τὰ πάντα, γράφει: «Διο καθ' ὅ,τι ἂν αὐτοῦ τῆς μνήμης κοινωνήσωμεν, ἀληθεύομεν, ἅ δὲ ἂν ἰδιάσωμεν, ψευδόμεθα», δηλαδή, ἀληθεύομεν ὅταν κοινωνοῦμε μὲ τὸν θεῖο λόγο διὰ τῆς μνήμης, ἐνῷ ψευδόμαστε ὅταν ἀπομονωνόμαστε ἀπὸ αὐτόν.

Τηρουμένων τῶν ἀναλογιῶν αὐτὸ ἰσχύει ὄχι μόνον γιὰ τὸν θεῖο λόγο, ἀλλὰ καὶ γιὰ κάθε ἀνθρώπινη σχέση. Ἡ κοινωνία μὲ τοὺς ἄλλους ἐκφράζει τὴν ἀλήθεια, ἐνῷ ἡ μὴ σχέση, ἡ μὴ κοινωνία, τὸ κλείσιμό μας μέσα στὴν ἀτομικότητά μας, εἶναι αὐτὸ ποὺ δημουργεὶ ψευδεῖς καταστάσεις. Τελικὰ ἡ ἀλήθεια εἶναι κοινωνία καὶ σχέση, ἐνῷ τὸ ψεῦδος εἶναι ἀπομόνωση.

Θεωρῶ ὅτι αὐτὸ τὸ Ἡρακλείτειο χωρίο εἶναι ἐπίκαιρο γιὰ τὴν παροῦσα συνάντηση, κατὰ τὴν ὁποία τιμοῦμε τὸν ἀείμνηστο Καθηγητή μας Παναγιώτη Χρήστου, μὲ τὸν ὁποῖο εἴχαμε στενὴ σχέση, τὸν ἀγαπούσαμε καὶ τὸν σεβόμασταν ὡς δάσκαλο, ἀλλὰ καὶ ἐκεῖνος μᾶς ἀγαποῦσε καὶ ἐνδιαφερόταν ὡς μαθητές του. Πέραν τούτου ὅμως μᾶς συμπεριφερόταν ὄχι ἁπλῶς ὡς μαθητές, ἀλλὰ καὶ ὡς συναδέλφους του.

Ἰδιαιτέρα τιμή, ἑπομένως, αἰσθάνομαι, διότι θὰ ὁμιλήσω γι' αὐτὸν τὸ χαρισματικὸ διδάσκαλο καὶ ἄνθρωπο καὶ κατ' αὐτὸν τὸν τρόπο θὰ ἐκπληρώσω τὸ χρέος μου καὶ τὴν εὐγνωμοσύνη μου γιὰ ὅσα ἐκεῖνος μᾶς προσέφερε.

Ἐπειδὴ γνωρίζω ὅτι στὴν παροῦσα Ἡμερίδα παρευρίσκονται εἰδικοὶ Πατρολόγοι, δὲν θὰ ἐπεκταθῶ σὲ θεολογικὲς καὶ ἐπιστημονικὲς παρατηρήσεις, ἀλλὰ θὰ ὁμιλήσω περισσότερο καρδιακά, θὰ παρουσιάσω τὸ ἔργο του ὡς Καθηγητοῦ καὶ Ἐκκλησιαστικοῦ συγγραφέως μὲ ἕναν διαφορετικὸ τρόπο.

1. Ὁ Καθηγητής - Δάσκαλος

Ὁ ἀείμνηστος Καθηγητὴς Παναγιώτης Χρήστου ἦταν, κατὰ κοινὴ ὁμολογία, Πατρολόγος μεγάλης ἀξίας καὶ ἀνεγνωρισμένος ἀπὸ πολλοὺς εἰδικοὺς ἐπιστήμονας. Ἄλλωστε αὐτὸ ἀποδεικνύουν τα κείμενά του τὰ ὁποῖα διασώθηκαν. Ἀσχολήθηκε μὲ τὴν παρουσίαση τοῦ βίου καὶ τὴν ἀνάλυση τῶν ἔργων τῶν ἁγίων Πατέρων κατὰ ἕναν καταπληκτικὸ καὶ ἐμβριθῆ τρόπο, ἀκόμη ἐνδιαφέρθηκε γιὰ τὴν κριτικὴ ἔκδοση τῶν ἔργων τῶν Πατέρων, ἀλλὰ καὶ τὴν μετάφραση τῶν ἔργων τους, καθὼς ἐπίσης ἔκανε καὶ ἁπλουστευμένες ἐκδόσεις τοῦ βίου καὶ τῆς πολιτείας τῶν ἁγίων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας. Ἐγνώριζε ἄριστα πάρα πολλὲς λεπτομέρειες ἀπὸ πατρολογικὰ ζητήματα, ὅπως ἀποδεικνύεται ἀπὸ τὴν βιβλιογραφία τὴν ὁποία παραθέτει. Ὁ ἀείμνηστος Καθηγητὴς π. Ἰωάννης Ρωμανίδης μοῦ ἔλεγε ὅτι ὁ Παναγιώτης Χρήστου εἶναι Πατρολόγος διεθνοῦς φήμης καὶ ἀκτινοβολίας.

Κυριαρχοῦσε κυριολεκτικὰ στὴν ἕδρα καὶ στὸν «χῶρο» ποὺ βρισκόταν. Εἶχε διδασκαλικὸ χάρισμα. Προσέφερε χωνεμένες γνώσεις, μὲ ἀγάπη καὶ παλμὸ καὶ τὶς ἐμφύτευε μέσα μας. Παρὰ τὴν μεγάλη γνώση καὶ τὸ κῦρος ποὺ εἶχε, συμπεριφερόταν μὲ ἁπλὸ τρόπο πρὸς τοὺς μαθητάς του, τοὺς ὁποίους ἀγαποῦσε καὶ ἐπεδίωκε μὲ κάθε τρόπο νὰ τοὺς εἰσάγη στὸν τρόπο σκέψεως καὶ ζωῆς τῶν ἁγίων Πατέρων, ἰδιαιτέρως τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, τὸν ὁποῖο σεβόταν ὑπερβαλλόντως καὶ ὑπῆρξε ἡ βασικὴ αἰτία νὰ ἀναπτυχθοῦν ὅλες οἱ ἔρευνες γύρω ἀπὸ τὸ ἔργο καὶ τὴν διδασκαλία του. Μὲ ἄλλα λόγια ὁ ἀείμνηστος Καθηγητής, μεταξὺ τῶν ἄλλων, εἶχε καὶ τὸ χάρισμα τοῦ δασκάλου.

Μεταξὺ τῶν μαθητῶν του συγκαταλεγόταν καὶ ὁ ὁμιλῶν, τὸν ὁποῖο ἀγαποῦσε καὶ ἐνδιαφερόταν μέχρι τέλος τῆς ζωῆς του. Θὰ περιγράψω μερικὰ στοιχεῖα αὐτῆς τῆς σχέσης, στὰ ὁποῖα θὰ φανῆ το πὼς φανερώνεται τὸ χάρισμα τοῦ δασκάλου, ὄχι μόνον κατὰ τὴν διάρκεια τῶν σπουδῶν, ἀλλὰ καὶ μετὰ ἀπὸ αὐτές.

Πρώτη φορὰ γνώρισα τὸν ἀείμνηστο καθηγητή, κατὰ τὴν διάρκεια τῶν ἐξετάσεων γιὰ τὴν εἰσαγωγὴ στὰ Ἀνώτατα Πνευματικὰ Ἱδρύματα τὸ 1964. Ἦταν ἡ πρώτη φορὰ κατὰ τὴν ὁποία οἱ ἐξετάσεις γιὰ τὴν εἰσαγωγὴ στὰ Πανεπιστήμια γίνονταν σὲ τέσσερα μεγάλα ἐξεταστικὰ κέντρα καὶ ὄχι στὶς ἰδιαίτερες Σχολές, μεταξὺ τῶν ὁποίων καὶ ἡ γενέτειρα πόλη μου τὰ Ἰωάννινα. Ἡ τότε Κυβέρνηση εἶχε ὁρίσει τὸν Παναγιώτη Χρήστου Πρόεδρο τῆς ἐξεταστικῆς Ἐπιτροπῆς στὰ Ἰωάννινα. Τὸ θέμα τῶν ἀρχαίων ἑλληνικῶν ποὺ μᾶς δινόταν γιὰ μετάφραση καὶ γραμματολογικὸ σχολιασμό μας τὸ διάβασε κάποιος ἐπιτηρητής. Ὅμως τὰ ἀκουστικὰ λάθη ἦταν ἀναπότρεπτα καὶ βρεθήκαμε σὲ μεγάλη δυσκολία. Φαίνεται ὅτι ὁ ἀείμνηστος κατάλαβε τὸ πρόβλημα καὶ εἰσῆλθε στὴν μεγάλη αἴθουσα τῶν ἐξετάσεων καὶ μᾶς διάβασε ἐκ νέου τὸ ἀρχαῖο κείμενο μὲ ἀργὸ ρυθμό, μὲ τὴν στεντόρεια φωνή του, ἀλλὰ καὶ μὲ νόημα, ὥστε νὰ διορθώσουμε ὅλα τὰ λάθη, καὶ νὰ μπορέσουμε καὶ τὴν ἑρμηνεία νὰ ἀποδώσουμε, ἀλλὰ καὶ νὰ ἀπαντήσουμε στὶς γραμματολογικὲς παρατηρήσεις.

Ἔπειτα, τὸν γνώρισα στὴν Θεολογικὴ Σχολὴ Θεσσαλονίκης, ὅπου ἔπαιξε σημαντικὸ ρόλο γιὰ τὴν διαίρεση τῶν Τμημάτων τῆς Σχολῆς. Λόγῳ τῶν καθηκόντων του ὡς Πρυτάνεως τοῦ Πανεπιστημίου καὶ ἀργότερα ὡς Ὑπουργοῦ Βορείου Ἑλλάδος δὲν εἶχε τὴν ἄνεση νὰ μᾶς διδάσκη τὸ μάθημα τῆς Πατρολογίας, ἀλλὰ κατὰ καιροὺς ἐπικοινωνοῦσε μαζί μας, ἔκανε τὰ μεταπτυχιακὰ μαθήματα, στὰ ὁποῖα συμμετείχαμε καὶ ἐμεῖς οἱ φοιτητές, ὅταν εἴχαμε ἐπιλέξει τὸ μάθημα τῆς Πατρολογίας. Ἐκεῖ ἐκδηλώνονταν οἱ πατερικὲς γνώσεις ποὺ εἶχε καὶ ἡ μεγάλη διεισδυτικότητά του στὰ κείμενα τῶν Πατέρων.

Ἐκεῖ, ὅμως, ποὺ ἔπαιξε σπουδαῖο ρόλο στὴν ζωή μου ἦταν τὸ ὅτι ἔγινε ἀφορμὴ νὰ μελετήσω τὰ ἔργα τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ μὲ ἕναν θαυμαστὸ τρόπο. Εἶχε καταρτίσει δύο μικρὲς ὁμάδες φοιτητῶν, μεταξὺ τῶν ὁποίων συγκαταλεγόταν καὶ ὁ ὁμιλῶν, καὶ μετὰ τὶς σπουδές μας στὴν παλαιογραφία, μὲ τὴν βοήθεια τοῦ τότε ὑφηγητοῦ κ. Γεωργίου Μαντζαρίδη, μᾶς πῆγε ὁ ἴδιος στὸ Ἅγιον Ὅρος, γιὰ νὰ μελετήσουμε καὶ νὰ καταγράψουμε τοὺς Κώδικες συγκεκριμένων Ἱερῶν Μονῶν. Ἐνθυμοῦμαι ἰδιαίτερα μιὰ πεζοπορία μαζί του ἀπὸ τὶς Καρυὲς μέχρι τὴν Μονὴ τῶν Ἰβήρων. Μᾶς ξενάγησε στὸ Ἅγιον Ὅρος, μᾶς ἀνέλυσε στὸν τρόπο λειτουργίας τῶν Μονῶν, τῶν Σκητῶν, τῶν Ἡσυχαστηρίων, μᾶς εἰσήγαγε στὴν ὅλη Ἁγιορείτικη Πολιτεία. Μαζὶ τοῦ ἐπισκεφθήκαμε μοναχοὺς στὰ Κελλιά των Καρυών.

Ἀκολούθως, κατὰ τὴν διάρκεια τοῦ ἑπομένου ἀκαδημαϊκοῦ ἔτους ποὺ ἑτοίμαζε τὴν κριτικὴ ἔκδοση τοῦ Β τόμου τῶν ἔργων τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, εἰδικὰ σὲ ἐμένα ἀνέθεσε νὰ ἀνιχνεύσω ὅλα τὰ σχετικὰ χωρία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου ποὺ μνημονεύονταν ἀπὸ τὸν ἅγιο Γρηγόριο τὸν Παλαμᾶ. Μὲ τὴν εὐκαιρία αὐτὴ μελέτησα ὅλα τὰ ἔργα τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου γιὰ νὰ ἐντοπίσω τὰ χωρία καὶ στὴν συνέχεια ἀγάπησα καὶ τὸν ἅγιο Γρηγόριο τὸν Παλαμᾶ. Φυσικά, ἐπειδὴ ἔβλεπε τὴν οἰκονομικὴ στενότητά μου, μοῦ ἔδιδε σχετικὲς οἰκονομικὲς ἀπολαβές, ἂν καὶ θὰ μποροῦσε νὰ μοῦ ἀναθέση τὸ ἔργο αὐτὸ ὡς πανεπιστημιακὴ ἐργασία.

Μετὰ τὴν ἀποφοίτησή μου ἀπὸ τὸ Πανεπιστήμιο, ἐνδιαφερόταν γιὰ τὴν μετέπειτα ἐξέλιξή μου. Παρακολουθοῦσε τὴν ὅλη ἐργασία τὴν ὁποία ἐπιτελοῦσα καὶ ἐκφραζόταν πολὺ θετικὰ γιὰ μένα, μὲ λόγια τὰ ὁποῖα δὲν μοῦ ἐπιτρέπεται νὰ ἀναφέρω.

Τὸ γεγονὸς εἶναι ὅτι πολλὲς φορὲς εἶχε μιλήσει γιὰ τὸ πρόσωπό μου στὸν τότε Ἀρχιεπίσκοπο Σεραφείμ, μὲ τὸν ὁποῖο ἦταν συναγωνιστὲς κάτω ἀπὸ τὴν ἀρχηγία τοῦ Ναπολέοντα Ζέρβα. Καὶ νομίζω ὅτι ἔπαιξε σημαντικὸ ρόλο γιὰ νὰ μὲ προσλάβη ὁ Ἀρχιεπίσκοπος ὡς Ἱεροκήρυκα καὶ Διευθυντὴ Νεότητος τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀθηνῶν.

Εἶχε δείξει ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον νὰ μὲ βοηθήση γιὰ τὴν ἀνύψωσή μου στὸν βαθμὸ τοῦ Ἐπισκόπου. Ἡ κοίμησή του δὲν ἐπέτρεψε νὰ μὲ δὴ Ἐπίσκοπο, ἀλλὰ ἐνδιαφερόταν πολύ. Ἁπλῶς θὰ παρουσιάσω ἕνα τμῆμα μιᾶς ἐπιστολῆς ποὺ μοῦ ἀπέστειλε ἡ τότε συνεργάτης του, ἀείμνηστη Ἀλίκη Στουγιαννάκη, στὸ ὁποῖο φαίνεται τὸ ἐνδιαφέρον του. Ἔγραφε ἡ ἀείμνηστη:

«Ὁ Καθηγητὴς θέλει ἀκόμα μερικὰ χρόνια νὰ μείνετε στὴν Ἀρχιεπισκοπή, γιατί τὸ θεωρεῖ χρήσιμο γιὰ τὸ μέλλον σας. Μάλιστα, θὰ ζητήση ἀπὸ τὸν Ἀρχιεπίσκοπο νὰ σᾶς κρατήση κοντά του ὡς Βοηθὸ Ἐπίσκοπο. Δὲν ξέρω ἂν εἶναι μὴ ἀνακοινούμενα αὐτὰ ποὺ σᾶς λέω, ἀλλὰ μοῦ τὰ συζητοῦσε πρὶν ἀπὸ μιὰ ἑβδομάδα. Ἐγὼ πάλι "ἰδιοτελῶς" σκεπτομένη τοῦ ἀπέσπασα ὑπόσχεση νὰ μὴ σᾶς δώσουν Μητρόπολη ὅσο δὲν ἀδειάζει καμμιὰ στὴν περιοχή μας. Συγγνώμη ποὺ μιλοῦμε γιὰ τὰ θέματά σας χωρὶς τὴν ἔγκρισή σας. Ἀλλὰ ἡ ἀφετηρία μας εἶναι αἰσθήματα τιμῆς καὶ ἐκτιμήσεως γιά σας».

Ἐπίσης, διασώζω ἕνα ἄλλο περιστατικό, δεῖγμα τῆς ἐκτιμήσεως ποὺ ἔτρεφε στὸ πρόσωπό μου καὶ τῆς ἀγάπης του πρὸς τὴν Ἐκκλησία καὶ δείχνει ὅτι ἐνδιαφερόταν γιὰ τοὺς πρώην φοιτητές του καὶ ὅτι δὲν περιοριζόταν στὰ αὐστηρὰ πανεπιστημιακὰ πλαίσια. Θὰ ἀναφερθῶ σὲ αὐτό, γιατί δείχνει τὸ ἀνήσυχο πνεῦμα του.

Κατέβηκε στὴν Ἀθήνα, ἦλθε στὴν Ἀρχιεπισκοπὴ Ἀθηνῶν καὶ μὲ ἀνεζήτησε. Μὲ παρεκάλεσε τὸ ἀπόγευμα νὰ τὸν ἐπισκεφθῶ στὸ ξενοδοχεῖο στὸ ὁποῖο διέμενε. Ἦταν φθινόπωρο τοῦ 1989. Μοῦ εἶπε ὅτι σὲ λίγο καιρὸ θὰ πέση τὸ δικτατορικὸ καθεστὼς τῆς Ἀλβανίας καὶ ὅτι θὰ εἰσηγηθῇ στὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο γιὰ τὸ πὼς πρέπει νὰ γίνη ἡ ἀποκατάσταση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας τῆς Ἀλβανίας.

Κατ' ἀρχάς μου ἔκανε πλήρη ἱστορικὴ ἀνάλυση τῆς περιοχῆς αὐτῆς καὶ τὴν ἐθνολογική της ὑφή. Στὴν συνέχεια ἀναφέρθηκε στὰ λάθη ποὺ ἔγιναν μέχρι τότε. Μοῦ ἀνέφερε ὅτι ἡ Καθολικὴ Ἐκκλησία εἶχε ἤδη συγκροτήσει στὴν Ἰταλία Σύνοδο Ἱεραρχῶν, ὥστε στὴν δεδομένη στιγμή, ὅταν ἐπιτραπῇ ἀπὸ τὸ καθεστώς, νὰ εἰσέλθη στὴν Ἀλβανία καὶ νὰ ἀρχίση τὴν λειτουργία ἡ Ἀρχιεπισκοπή της. Ταυτόχρονα μὲ θλίψη μου ἐπεσήμανε τὰ λάθη τῆς Ἐκκλησίας μας, ποὺ δὲν εἶχε προετοιμασθῇ γιὰ τὸν σκοπὸ αὐτό, ἐνω θὰ ἔπρεπε νὰ χειροτονήση ἱερεῖς ἀπὸ τὴν Βόρειο Ἠπειρο, ὠστε στὴν κατάλληλη στιγμὴ νὰ ὑπάρχουν ἕτοιμοι Κληρικοὶ νὰ βοηθήσουν τὴν περιοχή.

Στὴν συνέχεια ἀναφέρθηκε στὸν ρόλο τῆς Καθολικῆς Μοναχῆς Τερέζας, ἀλβανικῆς καταγωγῆς, ποὺ εἶχε ἤδη τιμηθῇ μὲ τὸ βραβεῖο Νόμπελ. Ἡ ἀδελφὴ Τερέζα πῆγε στὴν Ἀλβανία καὶ παρακάλεσε τὸν Ραμὶζ Ἀλία νὰ τῆς ἐπιτρέψη νὰ ἔχη στὸ σπίτι της εἰκόνισμα, γιὰ νὰ προσεύχεται ὡς μοναχή, πρᾶγμα ποὺ ἀπαγορευόταν. Ἔπειτα τὸν παρεκάλεσε νὰ τῆς ἐπιτρέψη νὰ δέχεται μερικοὺς φίλους της στὸ σπίτι της, γιὰ νὰ προσευχηθοῦν. Ὁ Ραμὶζ Ἀλία, ἐπειδὴ δὲν ἤθελε νὰ ἔλθη ἀντιμέτωπος μὲ τὴν παγκόσμια κοινὴ γνώμη τὸ ἐνέκρινε. Ἔτσι ὁ Καθηγητὴς ἤλπιζε ὅτι δι' αὐτοῦ τοῦ τρόπου θὰ ἐπιτραπῇ ἡ ἰδιωτικὴ λατρεία καὶ στὰ ἄλλα θρησκεύματα, γιὰ λόγους ἴσης μεταχείρισης. Ἑπομένως, ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἔπρεπε νὰ προετοιμασθῇ.

Ἀκολούθως μοῦ ἀνέλυσε τὸ πῶς ἦταν στὸ παρελθὸν συγκροτημένη ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία στὴν Ἀλβανία καὶ πῶς ἔβλεπε ἐκεῖνος τὴν ἀνασυγκρότησή της.

Ἐνθυμοῦμαι ὅτι ἔλεγε ὅτι, ἐκτὸς ἀπὸ τὴν Ἀρχιεπισκοπὴ Τυράννων, θὰ ἔπρεπε νὰ ἱδρυθοῦν καὶ ἕξι (6) ἄλλες Μητροπόλεις, ὥστε ἡ Σύνοδος νὰ εἶναι ἑπταμελής. Ἀπὸ τοὺς 6 Μητροπολίτας οἱ δύο καὶ ὁ Ἀρχιεπίσκοπος ἔπρεπε νὰ εἶναι Ἕλληνες, οἱ ἄλλοι δύο νὰ γνωρίζουν τὴν Ἀλβανικὴ γλῶσσα καὶ νὰ εἶναι Ἀρβανῖτες, κατὰ τὴν καταγωγή, καὶ οἱ ἕτεροι δύο νὰ γνωρίζουν τὴν Ρουμανικὴ γλῶσσα καὶ νὰ εἶναι Βλάχοι.

Μὲ αὐτὸ τὸ σχέδιο ἤθελε νὰ δώση βαρύτητα στὴν ἀποφυγὴ συγκροτήσεως ἐθνοφυλετικῆς Ἱεραρχίας, καὶ νὰ ὑπάρξη μιὰ Ἱεραρχία οἰκουμενικῆς-ρωμαίϊκης προοπτικῆς, χωρὶς ὅμως νὰ χαθῇ ἡ ἑλληνικὴ συνείδηση καὶ παράδοση. Τὸ θεωροῦσε αὐτὸ πολὺ βασικὸ σημεῖο. Δὲν ἔπρεπε νὰ ἐγκαταλειφθῇ ἡ ἀνασύσταση τῆς Ἐκκλησίας αὐτῆς στὸ καθεστώς, ἀλλὰ νὰ ἀναπτυχθῇ πρωτοβουλία ἐκ μέρους τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, καθὼς ἐπίσης δὲν ἔπρεπε νὰ εἰσδύση ἡ Ρουμανικὴ Ἐκκλησία, λόγῳ τῶν Βλάχων στὴν περιοχὴ τῆς Ἀλβανίας.

Μοῦ ἀνέπτυξε ἐπαρκῶς τὴν ἄποψη ὅτι ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία τῆς Ἀλβανίας θὰ πρέπη νὰ κινηθῇ μέσα στὴν οἰκουμενικὴ προοπτικὴ ποὺ διαπνέει τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο, ἤτοι ὀρθόδοξη πίστη, ἑλληνικὴ παράδοση, μέσα ὅμως στὸν οἰκουμενικὸ χαρακτῆρα τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Θεωροῦσε δὲ ὅτι ὁ νέος Ἀρχιεπίσκοπος, καθὼς ἐπίσης καὶ οἱ νέοι Ἱεράρχες θὰ ἔπρεπε κατ' ἀρχὰς νὰ δώσουν μεγάλη σημασία στὴν «θεσμικὴ» ὀργάνωση τῆς Ἐκκλησίας, νὰ ὀρθοποδήση μέσα σὲ αὐτὴν τὴν προοπτικὴ καὶ ὅλα τὰ ἄλλα θὰ ἔλθουν στὴν συνέχεια.

Ὕστερα ἀπὸ αὐτό μου ζήτησε νὰ ἐντοπίσω ὀνόματα Ἀρχιμανδριτῶν μαζὶ μὲ τὰ βιογραφικά τους σημειώματα, οἱ ὁποῖοι θὰ γνωρίζουν καὶ τὴν ἀλβανικὴ γλῶσσα. Δὲν παρέλειψε νὰ μοῦ πῇ ὅτι θὰ μὲ πρότεινε ἀκόμη καὶ γιὰ τὴν Ἀρχιεπισκοπὴ τῆς Ἀλβανίας. Τοῦ ἀρνήθηκα καὶ τὸν παρεκάλεσα νὰ μὴ προτείνη τὸ πρόσωπό μου γιὰ νὰ μὴν ἐξαναγκασθῶ νὰ ἀρνηθῶ. Ἐκεῖνος μοῦ ἀπήντησε ὅτι αὐτὸ ἦταν θέμα δικό του.

Μετὰ ἀπὸ μερικὲς ἡμέρες του ἔδωσα μερικὰ ὀνόματα Ἀρχιμανδριτῶν, χωρὶς νὰ συμπεριλάβω τὸ ὄνομά μου καὶ τὸν παρεκάλεσα θερμότατα νὰ μὴ προτείνη ἐκεῖνος τὸ ὄνομά μου. Τὸ γράφω αὐτὸ τὸ περιστατικὸ γιὰ νὰ φανῆ τὸ ἐνδιαφέρον του γιὰ τὴν Ἐκκλησία καὶ ἡ ἀγάπη του καὶ ἡ ἐκτίμησή του πρὸς τὸ πρόσωπό μου.

Δεῖγμα τῆς ἀγάπης τοῦ πρὸς τοὺς μαθητάς του καὶ τὸ πρόσωπό μου εἶναι καὶ ἡ βιβλιοπαρουσίαση τὴν ὁποία ἔκανε γιὰ τὸ βιβλίο μοῦ «Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ὡς Ἁγιορείτης». Πρέπει νὰ σημειωθῇ ὅτι ὁ ἴδιος, ἂν καὶ ἦταν ὁ κατ' ἐξοχὴν γνώστης τῆς προσωπικότητος καὶ τῆς διδασκαλίας τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ἐν τούτοις αὐτὸς ὁ μεγάλος Καθηγητὴς ἔκανε βιβλιοπαρουσίαση ἑνὸς βιβλίου μαθητοῦ του, στὴν ὁποία μεταξὺ τῶν ἄλλων ἔγραφε:

«Γνήσιος καὶ ἔνθερμος μελετητὴς τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ὁ π. Ἰερόθεος κατώρθωσε νὰ μᾶς παραδώση σὲ δεκατρία ἐκτενῆ κεφάλαια μία θαυμάσια προσωπογραφία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου, συνδυασμένη μὲ τὴν ζωὴ καὶ τὴν ἐμπειρία του στὸ Ἅγιον Ὅρος. Ξεκινᾶ ἀπὸ τὴν βεβαιότητα ὅτι ὁ ἅγιος Γρηγόριος διεμόρφωσε τὴν πνευματικὴ καὶ θεολογική του προσωπικότητα στὸ Ἅγιον Ὅρος καὶ ὅτι ἦλθε στὸν κόσμο νὰ διδάξη τὴν Ὀρθοδοξία καὶ νὰ ποιμάνη τὸν ὀρθόδοξο λαό, κινούμενος ἀπὸ τὴν προσωπικὴ ἐμπειρία ποὺ εἶχε ἀποκτήσει μὲ τὴν ἀσκητικὴ διαβίωσί του στὸ Ὅρος. Ἡ ἡσυχαστικὴ διδασκαλία, ἡ θεολογία, ἡ ποιμαντική, ὁ ἀγῶνας γιὰ τὴν Ὀρθοδοξία, τὸ κοινωνικὸ ἔργο τοῦ Γρηγορίου, εἶναι προεκτάσεις τῆς ἁγιορειτικῆς ἐμπειρίας του. Μὲ τὸ ἔργο τοῦ αὐτό, συμπεραίνει ὁ συγγραφεύς, ὁ Γρηγόριος κατέστη ὁ τέταρτος μέγας ἱεράρχης, ὅπως παριστάνεται στὴν εἰκόνα τῆς κόγχης τῆς τραπέζης τῆς Μονῆς Μεγίστης Λαύρας καὶ στὰ σφαιρικὰ τρίγωνα τοῦ παρεκκλησίου τῆς Μονῆς Βλατάδων.

Ὁ πολυγράφος καὶ ταλαντοῦχος κληρικὸς συγγραφεὺς συνέταξε τὴν πραγματεία αὐτή, ποὺ εἶναι ἴσως τὸ καλύτερο ἀπὸ ὅλα τὰ συγγράμματά του, κατόπιν ἐνδελεχοῦς μελέτης τοῦ συνόλου τῶν συγγραμμάτων τοῦ μεγάλου θεολόγου, καθὼς καὶ τῆς βιογραφίας ποὺ ἀφιέρωσε σ' αὐτὸν ὁ πατριάρχης Φιλόθεος Κόκκινος, ἀλλὰ καὶ τῆς νεώτερης βιβλιογραφίας. Στὶς ζωντανὲς σελίδες της ὁ ἀναγνώστης ἔρχεται σ' ἐπαφὴ ὄχι μόνο μὲ τὰ συγγράμματα τοῦ Γρηγορίου, ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν προσωπικότητά του».

Τὰ ὅσα ἐν συντομίᾳ κατέγραψα δείχνουν τὸν ἀείμνηστο Παναγιώτη Χρήστου ὡς Καθηγητὴ καὶ Δάσκαλο ποὺ ἐνδιαφερόταν ποικιλοτρόπως γιὰ τοὺς μαθητές του καί, φυσικά, πολλοὶ ἄλλοι μαθητὲς θὰ εἶχαν τὶς ἴδιες ἢ περισσότερες παρόμοιες ἐμπειρίες.

2. Ὁ ἐκκλησιαστικὸς συγγραφεύς

Ἡ σχέση μεταξὺ δύο ἀνθρώπων γιὰ νὰ λειτουργῇ σωστὰ θὰ πρέπη νὰ ἔχη μιὰ ἀμφίδρομη καὶ ἀμφίπλευρη κίνηση καὶ νὰ μὴν εἶναι μονομερὴς καὶ μονοδιάστατη. Ἡ κίνηση τοῦ ἑνὸς πρὸς τὸν ἄλλο πρέπει νὰ ἔχη καὶ τὴν ἀντίστροφη πορεία, διαφορετικὰ διακόπτεται κάποτε αὐτὴ ἡ σχέση.

Πάντοτε εἶχα μιὰ ἰδιαίτερη ἐκτίμηση στοὺς δασκάλους μου καὶ βεβαίως στὸν ἀείμνηστο Καθηγητὴ Παναγιώτη Χρήστου.

Μοῦ δόθηκε ἡ εὐκαιρία νὰ κάνω μερικὲς βιβλιοκρισίες ἔργων τοῦ Καθηγητοῦ, στὶς ὁποῖες φαίνεται καὶ ὁ σεβασμὸς ποὺ ἔτρεφα σὲ ἐκεῖνον, ἀλλὰ καὶ ἡ ἀξία τοῦ Καθηγητοῦ. Παρουσιάζοντας τὸν Ε΄ Τόμο τῆς Ἑλληνικῆς Πατρολογίας, ποὺ συνέγραψε ἐκεῖνος καὶ εἶναι ἕνα καταπληκτικὸ ἔργο, ἔγραφα μεταξὺ τῶν ἄλλων:

«Ἡ ἐπιστημονικὴ ὡριμότητα καὶ ἡ φιλοκαλικὴ ἐργατικότητα τοῦ Καθηγητοῦ Παναγιώτου Χρήστου, πατρολόγου διεθνοῦς ἀκτινοβολίας, παρέδωσε στὴν δημοσιότητα καὶ τὸν πέμπτο ὀγκώδη τόμο τῆς Ἑλληνικῆς Πατρολογίας του, ποὺ περιλαμβάνει ὅλη τὴν θεολογικὴ κίνηση τοῦ χρονικοῦ διαστήματος μεταξὺ ἕκτου καὶ ἐνάτου αἰῶνος, δηλαδὴ περίπου ἀπὸ τὴν ἐμφάνιση τοῦ Ἰουστινιανοῦ, μέχρι τὴν ἐμφάνιση τοῦ Μεγάλου Φωτίου. Δὲν ἔχουμε πρόθεση ἐδῶ νὰ κάνουμε ἐκτενῆ βιβλιοκρισία, ἄλλωστε ὑπερβαίνει τὶς δυνάμεις μας, ἀλλὰ ἁπλῶς μιὰ παρουσίαση τοῦ καταπληκτικοῦ καὶ πολὺ ἐνημερωτικοῦ αὐτοῦ ἔργου». Σὲ ἄλλο σημεῖο ἔγραφα: «Ἀξίζει νὰ σημειωθῇ ὅτι στὸ τέλος κάθε κεφαλαίου καταγράφεται ὅλη ἡ σχετικὴ βιβλιογραφία, ποὺ κάνει τὸν ἀναγνώστη νὰ διαπιστώση τὴν σωστὴ δουλειά, ἀλλὰ καὶ τὸν ἐνημερώνει ἐπιστημονικά. Ἐκτὸς ἀπὸ τὴν παρουσίαση τῆς θεολογίας τῆς περιόδου αὐτῆς, ὁ Καθηγητὴς Παναγιώτης Χρήστου κάνει, κατὰ τὴν συνήθειά του, σοβαρὲς κριτικὲς παρεμβάσεις σὲ ἱστορικὰ θέματα. Ἡ πολύχρονη πεῖρα του, ἡ σοβαρὴ μελέτη τῶν πηγῶν καὶ τῆς βιβλιογραφίας, καὶ ἡ ἐπὶ ἔτη διδασκαλία τοῦ μαθήματος τῆς Πατρολογίας στὴν Θεολογικὴ Σχολὴ Θεσσαλονίκης ἀποτελοῦν ἐχέγγυα σοβαρῆς ἐργασίας».

Παρουσιάζοντας τὸν Δ΄ Τόμο τῶν συγγραμμάτων τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, μεταξὺ τῶν ἄλλων ἔγραφα: «Χρωστοῦμε μεγάλη εὐγνωμοσύνη στὸν φιλόκαλο, ἀκάματο καὶ ὀτρηρὸ Καθηγητὴ Παναγιώτη Χρήστου, σοβαρὸ ἐπιστήμονα, πατρολόγο διεθνοῦς ἀκτινοβολίας, γιὰ τὴν ἔκδοση τοῦ τόμου αὐτοῦ, καθὼς ἐπίσης καὶ γιὰ τὴν ἐμπεριστατωμένη εἰσαγωγή, ποὺ μᾶς βοηθᾶ νὰ εἰσδύσουμε στὴν ταραχώδη ἐκείνη περίοδο. Ἂν σ’ αὐτὸ προστεθῇ ὅτι ὁ Καθηγητὴς Παναγιώτης Χρήστου συνετέλεσε τὰ μέγιστα στὴν παρουσίαση τοῦ ἔργου καὶ τῆς διδασκαλίας τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ τόσο μὲ τοὺς προηγουμένους τρεῖς τόμους, ὅσο καὶ μὲ τὴν σχετικὴ σειρὰ στὴν ΕΠΕ, στὴν ὁποία ἐκτίθεται καὶ ἡ μετάφραση τῶν κειμένων, τότε μποροῦμε νὰ ἐκτιμήσουμε τὴν μεγάλη του προσφορά. Χρωστοῦμε δὲ ἕναν ἐπιπρόσθετο λόγο εὐγνωμοσύνης, γιατί μὲ τὴν ἀγάπη τοῦ πρὸς τοὺς Πατέρας καὶ ἰδιαιτέρως πρὸς τὸν ἁγιορείτη ἅγιο Γρηγόριο τὸν Παλαμᾶ, ὁδήγησε καὶ ἐμᾶς ὅλους τοὺς μαθητάς του νὰ ἐντρυφήσουμε στὴν διδασκαλία αὐτή, νὰ ἀγαπήσουμε τὸν ἡσυχασμὸ καὶ νὰ ἀγωνιζόμαστε νὰ ἔχουμε ἐκκλησιαστικὸ φρόνημα».

Παρουσιάζοντας τὸν Ε΄ Τόμο τῶν συγγραμμάτων τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, μεταξὺ τῶν ἄλλων ἔγραφα:

«Ἡ ἐπιστημονικὴ κατάρτιση, ἡ ἐρευνητικὴ ἱκανότητα, ἡ ἀκάματη συγγραφικὴ δραστηριότητα καὶ ἡ ἐγνωσμένη εὐαισθησία τοῦ Καθηγητοῦ Παναγιώτου Χρήστου, ἔφεραν στὸ φῶς τῆς δημοσιότητος τὸν παρόντα πολύτιμο καὶ σπουδαιότατο τόμο, στὸν ὁποῖο περιλαμβάνονται ἔργα τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, Ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, καὶ ἀφιερώνεται μὲ σεβασμὸ στὸν Παναγιώτατο Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Κύριον Παντελεήμονα τὸν Β΄. Προηγήθηκαν ἄλλοι τέσσερεις τόμοι καὶ λίαν προσεχῶς θὰ ἀκολουθήση ὁ ΣΤ΄, καὶ τελευταῖος τόμος, ποὺ θὰ περιλαμβάνη τὶς ποιμαντικὲς ὁμιλίες τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ ποὺ ἔκανε, ἐκτὸς ἀπὸ μερικὲς ἐξαιρέσεις, στὴν Θεσσαλονίκη. Τὸ ὅλο ἔργο ἀποτελεῖ μεγάλη προσφορὰ στὰ θεολογικὰ γράμματα καὶ τὴν ποιμαντικὴ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἀφοῦ εἶναι ἡ πρώτη φορὰ ποὺ ἐκδίδεται ὅλο αὐτὸ τὸ ὑλικὸ σὲ κριτικὴ ἔκδοση, δηλαδὴ κατόπιν ἐπιμελημένης φιλολογικῆς ἐπεξεργασίας ὅλων τῶν ὑπαρχόντων χειρογράφων». Καὶ σὲ ἄλλο σημεῖο ἔγραφα: «Θερμὰ συγχαρητήρια στὸν χαλκέντερο Καθηγητὴ Παναγιώτη Χρήστου, γιὰ τὴν μεγάλη αὐτὴ προσφορά. Εὐγνώμονες εὐχαριστίες τοῦ μαθητοῦ πρὸς τὸν δάσκαλο, ἐπειδὴ μαζὶ μὲ ὅλα τὰ ἄλλα, τοῦ ἐνστάλαξε μέσα του τὴν ἀγάπη πρὸς τὸν μεγάλο δάσκαλο τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἅγιο Γρηγόριο τὸν Παλαμᾶ».

Παρουσιάζοντας σὲ ἄλλο περιοδικὸ τὸν ἴδιο τόμο, περιέγραφα τὴν μεγάλη ἀξία τῶν ἔργων τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ ποὺ ἀντιπαρατίθενται στὸ σχολαστικὸ πνεῦμα τῆς Δύσεως καὶ γι΄ αὐτὸ τὸν λόγο στὴν Δύση ἀναπτύχθηκαν Σχολὲς μεθοδευμένης ἀντιπαλαμικὴς πολεμικῆς. Ὁπότε εἶναι ἐνδεδειγμένη ἡ μελέτη τῶν ἔργων τοῦ ἁγίου Γρηγορίου. Καὶ στὴν συνέχεια τονίζοντας τὴν μεγάλη ἀξία τῶν ἐκδόσεων ἀπὸ τὸν Καθηγητὴ Παναγιώτη Χρήστου τῶν ἔργων τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ ἔγραφα: «Μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο ὁ Καθηγητὴς μαζὶ μὲ τοὺς μαθητὰς τοῦ ἀντιπαρατάχθηκε σὲ ὅλη τὴν κακόδοξη, ἐμπαθῆ καὶ ἐπιμελημένη προσπάθεια τῶν δυτικῶν ἀντιπαλαμιστὼν θεολόγων νὰ ὑποτιμήσουν τὸ ἔργο καὶ τὴν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Παλαμᾶ. Γι’ αὐτὸ καὶ τοῦ χρωστοῦμε μεγάλη εὐγνωμοσύνη. Ὁ Καθηγητὴς Παναγιώτης Χρήστου εἶναι πατρολόγος διεθνοῦς ἀκτινοβολίας, καλὸς ἐρευνητὴς τῶν πατερικῶν ἔργων, ἰδιαιτέρως τῶν ἔργων τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ἄριστος καὶ μεθοδικὸς δάσκαλος, ποὺ εὕρισκε τρόπο νὰ μεταδίδη τὶς γνώσεις καὶ τὸ προσωπικό του «μεράκι» στοὺς μαθητάς του, γνώστης ἀπὸ προηγούμενες μελέτες τῆς ἡσυχαστικῆς παραδόσεως τῆς Ἐκκλησίας, ἀφοῦ εἶχε ἀρχίσει μὲ τὰ ἔργα τοῦ ἁγίου Διαδόχου Φωτικής. Γι’ αὐτὸ δημιούργησε μιὰ ὁλόκληρη σχολὴ σπουδῆς στὴν θεολογία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ἡ ὁποία ἐλάμπρυνε τὰ ἑλληνικὰ γράμματα καὶ ἐνετόπισε τὴν ἀξία τῆς Ὀρθοδόξου θεολογίας. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία πιστεύω ὅτι θὰ ἐπαινέση τὶς ἄοκνες αὐτὲς προσπάθειες τοῦ ὀτρηροῦ, ἀόκνου καὶ ρέκτου αὐτοῦ θεολόγου».

Ἀκολούθως ἔγραφα:

«Εἶναι ἐγνωσμένη ἡ κριτικὴ ἱκανότητα τοῦ Καθηγητοῦ Παναγιώτου Χρήστου, ἡ ἀρίστη γνώση τῶν κειμένων καὶ τῆς Ὀρθοδόξου Θεολογίας. Ἐργάζεται πολλὰ χρόνια σ’ αὐτὸν τὸν τομέα καὶ ἡ πεῖρα του εἶναι μεγάλη. Τῶν κειμένων προτάσσεται εἰσαγωγή, στὴν ὁποία γίνεται ἐκτενὴς λόγος γιὰ τὰ ἱστορικὰ πλαίσια κάθε κειμένου, γιὰ τὴν χρονολόγηση τῆς συγγραφῆς, καθὼς ἐπίσης ἀναλύεται τὸ περιεχόμενο κάθε ἔργου. Ἡ ἀνάγνωση τῆς εἰσαγωγῆς κατατοπίζει πλήρως τὸν ἀναγνώστη στὰ ἱστορικὰ πλαίσια, ἀλλὰ καὶ τὴν θεολογία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ. Μετὰ τὴν εἰσαγωγὴ ἀκολουθεῖ ἡ παράθεση τῆς χειρογράφου παραδόσεως, καθὼς ἐπίσης καὶ ἡ ἀναφορὰ στὴν πρώτη ἔντυπη ἔκδοση τοῦ κειμένου, ἐὰν βέβαια εἶχε ἐκδοθῇ προηγουμένως. Τὰ ὅσα λέγονται εἶναι ἀρκετὰ κατατοπιστικὰ καὶ ἐνημερώνουν πλήρως τὸν ἀναγνώστη, καθὼς ἐπίσης ὑποδηλώνουν καὶ τὴν ἐργώδη προσπάθεια τοῦ Καθηγητοῦ. Φυσικά, μετὰ τὰ εἰσαγωγικὰ ἀκολουθεῖ τὸ κριτικὸ κείμενο, ποὺ βασίζεται σὲ ὅλα τὰ σωζόμενα χειρόγραφα. Ἔτσι, τὸ ὅλο ἔργο εἶναι σπουδαιότατο ἀπὸ θεολογικῆς, φιλολογικῆς καὶ ἱστορικῆς πλευρᾶς. Ἀποτελεῖ κειμήλιο καὶ θησαυρὸ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Ὁ Καθηγητὴς Παναγιώτης Χρήστου ἐργάζεται πολὺ σοβαρά, ἐπιστημονικά, ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν πρέπουσα εὐλάβεια πάνω στὰ κείμενα αὐτά. Ὑπάρχουν πολλὰ δείγματα τῆς ἐπιστημονικῆς εὐσυνειδησίας του, ἀλλὰ καὶ τῆς κριτικῆς του ἱκανότητος».

Καὶ κλείνοντας τὴν βιβλιοκρισία ἔγραφα: «Καίτοι τὸ ἔργο τοῦ χαρισματικοῦ καὶ πολυταλάντου Καθηγητοῦ Παναγιώτου Χρήστου εἶναι "φυσικό", μέσα στὴν παρὰ φύσιν κατάσταση τῆς μεταπτωτικῆς ζωῆς, νὰ προκαλῆ φθόνο, ἐν τούτοις ὅμως πρέπει νὰ ἀποτελέση εὐκαιρία ἀσκητικοῦ ἀγῶνος γιὰ τὴν ὑπέρβαση τῶν ἀνθρωπίνων παθῶν καὶ καταστάσεων, καὶ τὴν χαροποίηση ὅλων μας, ἀφοῦ ὑπηρετεῖ τὴν ποιμαντικὴ τοῦ συγχρόνου ἀνθρώπου».

Ὁ ἀείμνηστος Καθηγητὴς Παναγιώτης Χρήστου ἦταν ἕνας μεγάλος Καθηγητὴς μὲ ἄριστο ἐπιστημονικὸ ἐξοπλισμὸ καὶ ἀγάπη γιὰ τοὺς Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἐνδιαφέρον γιὰ τοὺς μαθητάς του, συγχρόνως ἦταν ἕνας ἐξαίρετος ἐκκλησιαστικὸς συγγραφέας, μὲ πολυποίκιλο ἐκδοτικὸ ἔργο.

Τελειώνοντας θὰ ἤθελα νὰ συγχαρῶ αὐτοὺς ποὺ εἶχαν τὴν πρωτοβουλία τῆς ἐκδηλώσεως αὐτῆς καὶ νὰ εὐχαριστήσω θερμὰ ἐπειδὴ μοῦ δόθηκε ἡ δυνατότητα νὰ ἐκφράσω μὲ συντομία ἀφ' ἑνὸς μὲν τὴν ἀγάπη τοῦ δασκάλου πρὸς τὸν μαθητή, ἀφ' ἑτέρου δὲ τὴν εὐγνωμοσύνη τοῦ μαθητοῦ πρὸς τὸν δάσκαλο. Ὁ ἀείμνηστος Παναγιώτης Χρήστου εἶχε ἕνα μεράκι νὰ ἀναδεικνύη τοὺς μαθητές του σὲ Καθηγητὲς καὶ Κληρικούς - Ἐπισκόπους στὴν Ἐκκλησία. Ἀγαποῦσε τὴν Ἐκκλησία καὶ πιστεύω ὅτι οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, γιὰ τοὺς ὁποίους τόσο ἐκοπίασε καὶ τοὺς προέβαλε, θὰ προσεύχωνται γι' αὐτὸν νὰ μένη στὴν Ἐκκλησία τῶν πρωτοτόκων τῶν «ἀπογεγραμμένων ἐν οὐρανοῖς». Σᾶς διαβεβαιώνω ὅτι σὲ κάθε θεία Λειτουργία προσεύχομαι γιὰ τὴν ἀνάπαυση τῆς ψυχῆς του.